تحلیلی بر اوضاع عراق بعد از حمله ی داعش
تحلیلی بر اوضاع عراق بعد از حمله ی داعش
نویسنده: عبدالعزیز مولودی
موج خشونتی که اکنون در منطقه وجود دارد و افزایش آن در پی حمله ی گروه “دولت اسلامی عراق و شام” موسوم به داعش، به نظر می رسد بیش از پیش منطقه را به فروغلتیدن در یک دوره ناپایداری سیاسی و نظامی تهدید می کند. ارائه ی تحلیلهای غیر واقع بینانه و یکسونگرانه از سوی کشورها، گروه ها و نویسندگان و تحلیلگران سیاسی، نه تنها کمکی به درک درست قضایا نمی کند که مانع از رسیدن به راهکاری مسالمت جویانه و انسانی برای تامین صلح در منطقه است. صلحی که خود پیش نیاز هرگونه راه حل منطقی و عادلانه است. از این رو، حتی مجال سخن برای انانکه می خواهند تحلیل های واقع بینانه ارائه نمایند تنگ و بسیار محدود شده است. در عمل آنچه وجود دارد فضای قطبی شده ای است که تنها به افزایش بحران کمک می کند. در این بین گمانه ی مذهبی شدن بحران نیز بر پیچیدگی امر افزوده است.
ارائه ای تحلیلی مبتنی بر جامعه شناسی سیاسی کنونی عراق برای درک پیدایش گروه داعش لازم و ضروری به نظر می رسد. در این زمینه به نظر می رسد بحثی پیرامون گروه داعش لازم است تا به دنبال آن در زمینه ی بازیگران داخلی و خارجی موثر در بحران صحبت کرد. ابتدا حوادث بعد از فروپاشی عراق در ۲۰۰۳ مورد بحث قرار می گیرد، سپس به تاثیر تحولات عراق بر پیدایش بحران اخیر می پردازم و با گمانه زنی در مورد آینده ی عراق یادداشت پایان می پذیرد.
با فروپاشی دولت بعثی در عراق بعد از حمله ی آمریکا و متحدان در سال ۲۰۰۳، امنیت داخلی عراق تا حال آسیب دیده است. این آسیب در حوزه ی سیاسی نیز خود را نشان داد وقتی که از سویی گروه های سنی با ابراز نارضایتی از وضع بوجود آمده در عراق، با خودداری از ورود به ترتیبات سیاسی دولت جدید خود را به حاشیه ی سیاست راندند. در این بین برخی از شخصیت های بعثی و حامیان آنها نیز به بروز این شکاف یاری رساندند. در سال ۲۰۰۶ گروه معترض “دولت اسلامی عراق” با رهبری کسانی چون ابوبکر بغدادی که از گروه القاعده بودند، ایجاد شد و سلسله بمب گذاریهایی را در عراق انجام دادند. هدف آنها ظاهرا تاسیس یک امارت اسلامی در حد فاصل بین مرزهای عراق و سوریه است. آنها در استان انبار عراق حضور داشتند. به لحاظ نگرش مذهبی نیز تندرو هستند و مانند القاعده عمل می کنند.اگر در کنار این گروه به نقش عوامل داخلی و خارجی بحران عراق نظر کنیم مشخص است که عوامل داخلی موثر در بحران عمدتا عبارتند از اهل سنت، کردها و اهل تشیع.
اهل سنت عراق بعد از درگیریهای فلوجه و مخصوصا انتخابات ۲۰۱۰ عراق، از وضعیت بوجود آمده ناراضی بودند و این بار برخلاف گذشته خود را در حاشیه می دیدند. علیرغم اینکه دولت مالکی یک دولت شکننده بود، اما در ایجاد فشار بر برخی از نمایندگان پارلمان سنی، اغماز نمی کرد. علاوه بر آن دولت مالکی کم کم در برابر کردها نیز قرار گرفت و نتیجه ی این کشمکش به یک سلسله اعتراضات علنی اهل سنت در عراق منجر شد. از این رو اهل سنت یک بازیگر ناراضی در عراق کنونی است و این مطالبات آنها را افزایش داده است.
بازیگر دوم کردها هستند که از بعد از تشکیل منطقه ی ممنوعه ی پروازی در عراق، وضعیت تاحدودی تثبیت شده داشته اند و بعد از فروپاشی هم، دولت اقلیم کردستان در چهارچوب فدرالیسم شکننده ای که قانون اساسی به رسمیت شناخته بود؛ تشکیل شد. رویارویی دولت مالکی با کردها بعد از بروز اختلافات در تفسیر قانون اساسی و اعمال ماده ی ۱۴۰ این قانون در مورد مناطق مورد اختلاف از جمله کرکوک، کم کم آشکار شد و موضوعاتی چون صدور نفت بعد از اکتشاف آن در مناطق زیر سلطه ی حکومت اقلیم کردستان و بودجه ی وزارت خانه های مختلف از جمله وزارت پیشمرگه و قطع آن از سوی دولت مالکی چالش کردها با دولت مرکزی را به شکافی عمیق تبدیل کرد. اکنون کردها نیز بازیگر ناراضی در عراق هستند و بعد از بروز بحران کنونی و تسلط آنها بر شهر کرکوک به نظر می رسد که مطالبات آنها نیز عملا افزایش یافته است.
اهل تشیع بازیگر دیگر در عراق است که بعد از فروپاشی دولت صدام حسین به یک بازیگر تعیین کننده در عراق تبدیل شد. البته آنها نیز همانند اهل سنت و کردها از انسجام داخلی برخوردار نیستند. برخی از گروه ها ی شیعه مانند ایاد علاوی سکولارند و می توانند با گروه های دیگر موجود در صحنه ی سیاسی عراق همکاری داشته باشند. گروه هایی نیز تندروند و مخصوصا بعد از بحران اول دولت با اهل سنت، در بصره و شهرهای دیگر عراق حرکات حذفی علیه برخی از شخصیت ها و شهروندان سنی و حتی کرد انجام داده اند. جریان صدر و حکیم در کنار “دولت قانون” به رهبری مالکی بیشتر متمایل به ایران هستند و در دو دوره ی اخیر دولت و انتخابات پارلمانی قدرت را در عراق در اختیار داشته اند. در انتخابات اخیر پارلمانی نیز اگر چه جریان نوری مالکی حایز اکثریت نسبی آرا شد، اما به نظر می رسید که دو گروه عمده شیعه اینبار راضی به ائتلاف با وی نبوده و عملا ابراز نارضایتی از نوع اعمال قدرت توسط مالکی داشتند. حتی جریان صدر عملا خروج خود را از سیاست اعلام داشت. بنابراین می توان گفت که برخی از گروه های شیعه نیز از جمله ناراضیان کنونی عراق هستند.
در کنار اینها بایستی وضعیت ارتش این کشور را نیز مورد توجه قرارداد که با مشکلات جدی روبروست. ارتش هنوز دارای عناصر وابسته به رژیم گذشته است. تصفیه ی همه ی عناصر هم بیشتر به ارکان ارتش لطمه می زد. از این رو بوسیله قانون از ادامه ی تصفیه ی بعثی ها جلوگیری شد.از بعد از انحلال اولیه ی ارتش تاکنون؛ نه ساختار روسی قبل مانده است و نه ساختار آمریکایی جایگزین آن شده است. از این رو به نظر می رسد که ارتش در حال حاضر بازیگر توانمندی در عراق نیست.
عوامل موثر خارجی بر تحولات عراق را می توان به حسب دوری و نزدیکی به منطقه، آمریکا، عربستان سعودی، ترکیه ، سوریه و ایران دانست. آمریکا از همان ابتدا نقش خود را در فروپاشی دولت صدام حسین با حمله ی مستقیم بازی کرد اما بعدها با افزایش تلفات و خواست عراقی ها مخصوصا فشار مالکی؛ نیروهای خود را از این کشور خارج کرد. اما در همان اوایل توسط “جو بایدن” طرح تقسیم عراق به سه منطقه ی مجزای کرد، سنی و شیعه نشین در شمال، غرب و جنوب این کشور مطرح شد. اگر چه این طرح در آن هنگام نتوانست زیاد خود را برجسته نماید و با آن موافقت نشد، اما اکنون به نظر می رسد اگر توافقی ملی در عراق شکل نگیرد، خود بخود طرح مذکور اجرایی شده است.
کشور عربستان را به عنوان اخلالگری خارجی مورد ارزیابی قرارداده اند. با توجه به اینکه هم این کشور با عراق دارای مرز است هم از دولت سابق این کشور حمایت می کرد؛ بدیهی است که جای پای این کشور را در بحران عراق دیده می شود.
سوریه کشوری است که علاوه بر اینکه خود دارای بحران مشروعیت بوده و بیش از دوسال است که با مردم خود درگیر جنگ داخلی است، و کشمکش های سیاسی در این کشور تاثیر منفی خود را در عراق برجای گذارده است.
ترکیه کشوری است که می توان گفت بیشترین سهم و نفع را از بحران کنونی برده است. ترکیه با تغییر اندکی از سیاست خود در قبال کردها و تعدیل آن در این کشور و افزایش روابط با اقلیم کردستان عراق، دامنه ی نفوذ خود را در منطقه افزایش داده است. البته این سیاست ها تاثیر منفی بر عراق داشته است.
ایران کشوری است که با عراق جدید از نظر جغرافیایی، مرز مشترک دارد و از نظر حضور نیروهای هوادار خود در عراق؛ با این کشور منافع مشترک دارد. دولت نوری مالکی همواره مورد حمایت کشور بوده است و می توان گفت این امر موجب بروز برخی از نارضایتی ها در میان شیعیان نیز شده است. از این رو است که ایاد علاوی معتقد است که مالکی باید برود. این درحالی است که نیچروان بارزانی نیر درخواست مشابهی را مطرح کرده و گفته است که بهتر است مالکی برود.
در بیان تاثیرات و نتایجی که از ترکیب نیروهای موجود و موثر در بحران عراق قابل تصور است می توان گفت که:
۱- وضعیت عراق بعد از بحران اخیر که هنوز دولت مالکی علیرغم اینکه بسیاری نیروهای مردمی از جنوب به آن پیوسته است؛ نتوانسته است پیشروی آنچنانی در مناطق زیر سلطه ی داعش و ناراضیان سنی داشته باشد؛ با ابهام زیاد روبروست. در عین حال می شود تصور کرد که بازگشت به وضعیت قبل از بحران اخیر نیز امکان ندارد. بنابراین خواست های اهل سنت و کردها در ترتیبات جدید عراق لحاظ خواهد شد.
۲- اقلیم سازی در عراق در حال تثبیت استبه این معنا که اگر سامان سیاسی در عراق برپایه ی خواست نیروهای ناراضی موجود در صحنه ی این کشور شکل نگیرد، امکان تقسیم عراق به سه منطقه یا اقلیم جدا از یکدیگر افزایش می یابد. در این صورت با وضعیت جدیدتری در خاورمیانه مواجه خواهیم بود. مخصوصا اینکه در حال حاضر برای اکثر کشورهای منطقه تاسیس دولت های مستقل و کوچک از جمله یک دولت کردی در کردستان عراق؛ ایجاد مشکلات امنیتی جدی نمی کند و در واقع تهدیدی برای دیگران نخواهد بود. البته باید یادآور شد که ایران و ترکیه به تقسیم عراق راضی نیستند و نخواهند بود؛ اما محیط بین المللی نیز تعیین کننده است و ممکن است تجزیه ی عراق را بپذیرند.
۳- آنچه اکنون عراق و کشورهای منطقه به آن نیاز دارند شکل گیری یک اتفاق ملی بر پایه ی مذاکره است. نظامهای سیاسی در این شرایط بایستی منطق خواست عمومی مردم برای داشتن دولتی با قدرت معطوف به خواست جامعه فارغ از تفاوت های مذهبی، زبانی و نژادی و تامین برابری سیاسی برای همه ی شهروندان آزاد و برابر را بپذیرد.
فارغ از این گمانه زنیها، می توان به گونه ای دیگر هم موضوع را مورد بحث قرارداد. اگر از نظر کارکردی به موضوع بنگریم در زمانی که دولت سوریه در برابر مخالفان خود در موضع ضعف قرارداشت، ورود نیروهای تندرو داعش به بازی سیاسی سوریه و درگیری آنها با نیروهای مخالف این کشور تا اندازه ی زیادی به توان مخالفان اسد ضربه زد و از آن به بعد؛ شانس اسد برای ماندن در قدرت افزایش یافت. به گونه ای که امروز مشاهده می شود بعد از برگزاری انتخاباتی صوری؛ با اعتماد به نفس بیشتری گام برمی دارد و تاحدودی قدرتش تثبیت شده است. بنابراین وارد شدن داعش به بازی قدرت در سوریه موجب تثبیت نسبی قدرت اسد شد. اگر این کمانه زنی را به وضعیت فعلی عراق تسری بخشیم می توان تا حدودی در مورد مشابهت های آن با سوریه بحث کرد. زیرا درست بعد از انتخابات پارلمانی عراق و در حالی که بایستی رایزنی برای تشکیل دولت جدید صورت گیرد و اگر هیچ توافقی در بین گروه های حاضر در صحنه ی سیاسی عراق وجود نداشته باشد، حداقل روی این امر که “دیگر با مالکی نمی توان کار کرد” گروه های کرد، سنی و حتی شیعه ی عراق همصدا بودند، داعش براحتی از مرز گذشته و استانهای غربی و عمدتا سنی نشین عراق را به تصرف در می آورد . اکنون اگر مالکی بتواند با توجه به همصدایی که در عراق برای مقابله با داعش بوجود آمده است به مصاف داعش برود و آنها را از صحنه خارج کند؛ به قاعده مالکی به عنوان عامل موثر در “پیروزی” بر داعش و معارضان دیگر موقعیت خود را تحکیم می بخشد و دوباره خود را به گروه های سیاسی عراق برای یک دوره نخست وزیری و صدارت بر عراق تحمیل می کند. باید دید که این گمانه زنی تا کجا با واقعیت بازی قدرت در خاورمیانه همخوانی دارد.
