تفسیر سوره قدر
تفسیر سوره قدر
دکتر مصطفی خرمدل / عبدالرئوف مخلص
مکی است و دارای (۵) آیه است.
وجه تسمیه: این سوره به‌نام شب قدر که قرآن در آن نازل
گردیده است، «قدر» یعنی شرف و عظمت نامیده شد چنان‌که خدای سبحان در مطلع
آن می‌فرماید:
إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ
«همانا ما آن را
در شب قدر نازل کردیم» یعنی: ما قرآن را در
شبی بزرگ و دارای قدر و منزلتی عظیم نازل کرده‌ایم. پس آن را به‌سبب شرف
و منزلت عظیم آن «قدر» نامیدند. دلیل دیگر نامگذاری آن به قدر این است که
خدای سبحان همه چیزهایی را که مشیت وی تا سال آینده بر آن رفته‌است، در
آن شب مقدر و برنامه‌ریزی می‌کند. نزول قرآن در شب قدر که از شبهای مبارک
رمضان می‌باشد، بدین معنی است که قرآن تماما در این شب از لوح محفوظ به
آسمان دنیا نازل شد ولی نزول آن از آسمان دنیا نزولی تدریجی بود که برحسب
نیاز در ظرف بیست‌وسه سال بر رسول خدا ص نازل گردید. در حدیث شریف به
روایت ابوهریرهt آمده است که رسول خدا ص فرمودند: «قد جاءکم شهر رمضان، شهرمبارک افترض
الله علیکم صیامه، تفتح فیه أبواب الجنه وتغلق فیه أبواب الجحیم، وتغل فیه
الشیاطین، فی لیله خیر من ألف شهر، من حرم خیرها فقد حرم: اینک ماه رمضان بر
شما آمد، ماهی مبارک که خداوند متعال در آن روزه‌اش را بر شما فرض گردانیده،
در آن درهای بهشت باز و درهای دوزخ بسته می‌شود و در آن شیاطین در قید و
زنجیر قرار داده می‌شوند، در شبی که بهتر از هزار شب است، هر کس ازخیر آن
محروم شد، بی‌گمان (از هرخیری) محروم گردانیده شده است». همچنین در حدیث
شریف آمده است: «من قام لیله القدر إیمانا واحتسابا، غفر له ما تقدم من
ذنبه: هر کس از روی ایمان و به‌قصد قربت شب قدر را (برای نماز و نیاز) به‌پا
خاست، آنچه که از گناهانش گذشته است بر وی آمرزیده می‌شود».
شایان ذکر است که احادیث وارده در تعیین شب قدر، مختلف می‌باشد اما
آنچه که اکثر علما برآنند، این است که شب قدر، شب بیست‌وهفتم رمضان هر
سال می‌باشد؛ و از علامات آن این است که خورشید در بامداد آن سپید طلوع می‌کند
و شعاعی ندارد. در حدیث شریف به روایت جابربن‌عبدالله t آمده است که
رسول خدا ص درباره شب قدر فرمودند: «من شب قدر را دیدم اما آن را فراموشم
ساختند. شب قدر در شبهای دهه اخیر رمضان است و شبی است معتدل، نه گرم و
نه سرد، روشن و سپید، گویی که در آن ماهی تمام می‌تابد. آن شب شیطان
بیرون نمی‌آید تا آن‌که صبحش روشن گردد». در روایت دیگری آمده است: «خورشید
در صبحگاه شب قدر، ضعیف و سرخ رنگ ظاهر می‌شود». روایت شده است که رسول
خدا ص از خانه بیرون شدند تا به مردم از شب قدر خبر دهند؛ در این اثنا دو
مرد را که باهم در کشمکش بودند در برابر خود یافتند پس آن خبر را فراموش
کردند. حکمت در پنهان داشتن شب قدر مانند حکمت در پنهان داشتن وقت وفات و
روز قیامت است تا مکلف به طاعات رغبت کرده و بر سخت‌کوشی و جد و جهد خود
در این راه بیفزاید، غفلت و سستی نکند و بر شب مخصوصی تکیه ننماید.
وَمَا
أَدْرَاکَ مَا لَیْلَهُ الْقَدْرِ
«و تو چه دانی که شب قدر چیست؟» استفهام برای تفخیم و بزرگداشت شأن شب قدر است، یعنی: تو مرتبه و
پایه نهایی فضل و شرف شب قدر را درک نکرده‌ای زیرا «شب قدر بهتر از
هزار ماه است» یعنی: عمل نیک در آن، بهتر از عمل نیک در هزار ماهی است
که شب قدری در آنها نباشد.
مجاهد در بیان سبب نزول می‌گوید: در میان بنی‌اسرائیل مردی بود که شب
تا صبح را احیا می‌کرد و به پا می‌خاست سپس روز نیز تا شب با دشمن جهاد می‌کرد
و او هزار ماه بر این نمط عمل کرد. پس خداوندY فرمود: شب قدر
بهتر از هزار ماهی است که آن مرد در آنها عمل صالح انجام داد.
تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ
سبب برتری شب قدر بر هزار ماه این است که: «در آن فرشتگان با روح
به اذن پروردگارشان فرود می‌آیند» از آسمانها به‌سوی زمین «برای هر
امری» یعنی: فرود می‌آیند برای پرداختن و سامان دادن به هر امری که
خداوندY
آن را تا سال آینده مقدر و به آن حکم کرده‌است. روح: جبرئیلu است و هرچند
کلمه «فرشتگان» شامل او نیز می‌شود ولی از او به سبب فزونی شرفش مخصوصا
نیز یادآوری شد پس این از باب عطف خاص بر عام است. از فواید فرود آمدن فرشتگان
این است که ایشان در زمین انواع طاعاتی را می‌بینند که در میان اهالی آسمانها
ندیده بودند همچنین آنها در زمین فریاد ناله و زاری گنه‌کارانی را می‌شنوند
که ناله و زاری آنها نزد خداوندY دوست‌داشته‌تر از زمزمه تسبیح مسبحان است پس در
این حال به یک‌دیگر می‌گویند: بیایید صدایی را بشنویم که نزد پروردگار ما
دوست‌داشته‌تر از تسبیح ما می‌باشد.
سَلَامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ
«آن شب تا دم طلوع فجر محض سلامتی است» یعنی: تمام آن شب سلامتی و خیر است و هیچ شری در آن نیست و تا هنگام
دمیدن سپیده‌دم، فرود آمدن فرشتگان در آن قطع نمی‌شود به‌طوری که آنها
گروه‌گروه و پیاپی تا طلوع سپیده‌دم از آسمان فرود می‌آیند. مجاهد در تفسیر
آیه کریمه می‌گوید: «آن شب، شب سالمی است که شیطان نمی‌تواند در آن گزند
و آزاری برساند». شعبی می‌گوید: «مراد از سلام، سلام گفتن فرشتگان بر اهل
مساجد در شب قدر است از هنگامی که خورشید پنهان می‌شود تا آن‌گاه که بامداد
طلوع می‌کند».
************************
تفسیر سوره قدر در
تفسیر نور
سوره قدر آیه ۱
متن آیه :
إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ
ترجمه :
ما
قرآن را در شب با ارزش « لیلهالقدر » فرو فرستاده‌ایم .
توضیحات :
«
أَنزَلْنَاهُ » : ضمیر ( هُ ) به قرآن برمی‌گردد . اشاره به آغاز نزول قرآن است (
نگا : بقره / ۲ و ۱۴۴ ، آل‌عمران / ۷ ، نساء / ۱۰۵ ، یوسف / ۲ ) . ذکر ضمیر به
جای اسم ظاهر ، به خاطر شهرت و جلالت فوق‌العاده قرآن ، و جایگزین بودن آن در همه
اذهان است ( نگا : انعام / ۹۲ و ۱۵۵ ، ابراهیم / ۱ ، ص / ۲۹ ) . « لَیْلَهِ
الْقَدْرِ » : شب بزرگوار و ارزشمند ( نگا : دخان / ۳ ) . شب ارزشیابی و تعیین
سرنوشت ( نگا : دخان / ۴ ) این شب ، بزرگوار و ارزشمند است ، چون قرآن در آن نازل
شده است و سراسر نور و رحمت و خیر و برکت و سلامت و سعادت و از هر جهت بی‌نظیر است
. شب قرآن و جشن سالانه این کتاب بزرگ آسمانی و سرنوشت ساز بشریّت است ، و به
عقیده برخی شب تقدیر و تعیین است و در آن مجدّدا مقدّرات و سرنوشت انسانها مقدّر و
معیّن می‌گردد و خداوند دستور اجرای احکام خود را به دست فرشتگان می‌سپارد . لیله
القدر در رمضان است ( نگا : بقره / ۱۸۵ ) . امّا در کدام شب ؟ روشن نیست و در
حدود چهل قول مختلف پیرامون آن بیان شده است ( نگا : تفهیم‌القرآن ) . لیکن از
هفدهم رمضان تا آخر آن ، به ویژه شبهای طاق ، رأی بسیاری از علماء است .
************
سوره قدر آیه ۲
متن آیه :
وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیْلَهُ الْقَدْرِ
ترجمه :
تو
چه می‌دانی شب قدر کدام است ( و چه اندازه عظیم است ؟ )
توضیحات :
«
مَآ أَدْرَاکَ ؟ » : تو چه می‌دانی ؟ (
نگا : مدّثّر / ۲۷ ، مرسلات / ۴۴ ، انفطار / ۱۷ ) . این تعبیر نشان می‌دهد که
زمان و عظمت دقیق این شب را حتّی پیغمبر ( ص ) هم نمی‌دانسته است ، چه رسد به
دیگران !
************
سوره قدر آیه ۳
متن آیه :
لَیْلَهُ
الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ
ترجمه :
شب قدر شبی است
که از هزار ماه بهتر است .
توضیحات :
« أَلْفِ شَهْرٍ
» : هزار ماه . مراد تکثیر است نه تعیین و تحدید ( نگا : بقره / ۹۶ ، انفال / ۹
) .
************
سوره قدر
آیه ۴
متن آیه :
تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کُلِّ أَمْرٍ
ترجمه :
فرشتگان
و جبرئیل در آن شب با اجازه پروردگارشان ، پیاپی ( به کره زمین و به سوی پرستشگران
و عبادت کنندگان شب زنده‌دار ) می‌آیند برای هرگونه کاری ( که بدان یزدان سبحان
دستور داده باشد ) .
توضیحات :
«
تَنَزَّلُ » : پیاپی نازل گردید . این فعل می‌تواند به معنی ماضی باشد ( نگا : جزء
عمّ شیح محمّد عبده ) . « الرُّوحُ » : جبرئیل . نزول فرشتگان و سردسته ایشان
جبرئیل به کره زمین ، جهت دعای خیر و طلب آمرزش برای کسانی است که شب زنده‌داری می‌نمایند
و به عبادت می‌پردازند و از خدا طلب مرحمت و مغفرت می‌کنند . « مِن کُلِّ أَمْرٍ »
: برای هر کاری . حرف ( مِنْ ) به معنی لام است . یعنی برای انجام امور . یا این
که به معنی باء مصاحبت است . یعنی : هر خیر و برکتی را با خود به ارمغان می‌آورند
.
************
سوره قدر آیه ۵
متن آیه :
سَلَامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ
ترجمه :
آن
شب ، شب سلامت و رحمت ( و درود فرشتگان بر مؤمنان شب زنده‌دار ) است تا طلوع صبح
.
توضیحات :
«
سَلامٌ » : سلام و درود . مراد درود فرشتگان بر مؤمنان است که طلب آمرزش و رحمت
برای ایشان است . سلامت . یعنی طاعت و عبادت در آن ، موجب سلامت و در امن و امان
ماندن مؤمنان از هر چیز است . یا این که به معنی سالم ، یعنی شبی است سالم و توأم
با سلامت . « مَطْلَعِ » : طلوع . دمیدن . وقت طلوع . هنگام دمیدن . مصدر میمی یا
اسم زمان است . یادآوری : شب قدر در مناطق مختلف ، یکی است . چرا که شب همان سایه
نیم کره زمین است که بر نیم کره دیگر می‌افتد ، و این سایه همراه گردش زمین در
حرکت است . یک دوره کامل آن در بیست و چهار ساعت انجام می‌پذیرد . این مدّت که
تاریکی تمام نقاط زمین را به تدریج فرا می‌گیرد ، شب کامل کره زمین و شب قدر آن
است که با اختلاف چند ساعت زودتر و دیرتر ، مهمان مردمان گوشه و کنار سراسر زمین
می‌شود .
—————————–
منابع:
تفسیر نور / دکتر مصطفی خرمدل / انتشارات احسان
تفسیر انوار القرآن/ عبدالرئوف مخلص / انتشارات تربت
