اخلاق ما ، اهمیت و نقش اخلاق

اخلاق ما ، اهمیت و نقش اخلاق

نویسنده: عمرو خالد / برگردان: عبدالرحمن عزام

پایه ‏های تمدن

هر جامعه ای برای برپایی و نهضت و بنای تمدن خویش، به سه پایه و اصل نیازمند است؛ که عبارت اند از: مادیات، روحانیات و اخلاق. اما نهضت و تمدن اسلامی با عجین نمودن این سه خصیصه باهم، نسبت به دیگر تمدن ها برتری یافته است.

اگر از زیباترین فلسفه ی دین اسلام فقط در قالب دو کلمه پرسیده شوم؛ در جواب خواهم گفت: پایداری بر اخلاق. و اگر از بزرگترین فیلسوفان دنیا خواسته شود تا علاج انسانیت را در دو کلمه خلاصه نمایند، از این دو حرف (پایداری بر اخلاق) چیزی اضافه نخواهند گفت. و اگر تمامی دانشمندان اروپا جمع شوند تا مدنیت اروپایی را در قالب دو کلمه برای دیگران آموزش دهند، خواهند گفت: پایداری بر اخلاق.

چرا اخلاق؟!

ممکن عده ای را این پرسش پیش آید که چرا اخلاق؟ و چرا این همه اهتمام و توجه به آن؟!

از عادت و خوی عرب چنین بود که یک واژه را از واژه های دیگر می ساختند. و اگر به کلمه ی اخلاق نگاه کنیم دیده می شود که کلمه ی اخلاق از دو مقطع صوتی “اخلا” و “لاق” تشکیل شده است. آیا ممکن است در پیوند اخلا و لاق در کلمه ی اخلاق کدام شرح و تفسیری نهفته باشد!؟

اولا: منظور از “اخلا”ی موجود در قسمت اول کلمه ی “اخلاق”  تهی نمودن و پیراستنی است که در آن صفا و آرامش و پاکیزگی موجود بوده و نفس را از خصایل و خوی و عادات زشت پاک دارد. و این عناصر در بروز اخلاق از زمره ی عناصر اساسی به شمار می رود.

ثانیا: “لاق” موجود در بخش دوم کلمه ی “اخلاق” به کلمه ی “لقی” به معنای آگاه شدن، افتادن و ایجاد نمودن، مشابهت زیادی دارد. و این به صراحت اشاره دارد بر اینکه اخلاق انسان را در ایجاد و ساختن و نوآفرینی یاری می نماید تا جایی که کلمه ی اخلاق خودش به ذات خود معادل است با خلق و آفرینش که این نمایانگرِ مساعدت اخلاق در این زمینه است. پس کلمه ی اخلاق برای ما الهام بخش این است که هرگاه تنوع و نوآفرینی را در زندگی اراده داشتید، پس می بایست دارنده ی اخلاق باشید. و هرگاه خواستار تعارف و زندگی با همدیگر بودید، باید اخلاق را مد نظر داشته باشید.

اخلاق؛ هدفِ بعثتِ پیامبران

پیامبر خدا می فرماید: «إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق/ جز این نیست که من مبعوث شده ام تا اینکه پایه های اخلاق را تکمیل کنم» [به روایت احمد]. این موضوع اگر بر چیزی دلالت کند، بدون شک بر این دلالت می کند که اخلاق خوب والاترین و بالاترین هدف در بعثت پیامبران بوده است. پیامبران پیشین با پاره ای از همین اخلاق برانگیخته شده بودند و پیامبر اسلام مبعوث شد تا کمی و کاستی های آن را تکمیل و ناگفته های دیگر انبیا علیهم السلام را بیان نماید.

هرگاه هدف از بعثت پیامبران مکارم اخلاق باشد، این بدان معنی است که تکامل انسان هدف والای آفرینش او است. و این ممکن نیست مگر به واسطه ی آراستگی اش به این اخلاق. و لهذا خداوند پیامبران را فرستاد تا این موضوع را به انسان بیان نمایند و آن را در زندگی خویش تطبیق نموده و جنبه ی عملی دهند تا مثال های عالی و نمونه های زنده ای باشند که برای شان اقتدا شده و از ایشان الگوگیری شود. پیامبر خدا با اخلاقِ برترِ خویش، به بالاترین درجه از درجه های تکامل انسانی رسید تا جایی که خداوند ایشان را چنین توصیف نمود: «وَإِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ/ تو دارای خوی سترگ (یعنی صفات پسندیده و افعال حمیده) هستی.» [قلم:۴].

سعادت در گرو اخلاق نیکو

هر کس خواهان سعادت و خوشبختی حقیقی است، بر اوست که خود را با زیور اخلاق بیاراید.

هرگاه در جستجوی سعادت بودی، به راست و چپ نرو؛ زیرا سعادت و خوشبختی در وجود خودت نهفته است و این سعادت با عادت دادن خویش به اخلاق نیک و الزام به مکارم اخلاق میسر می شود. و از همین جاست که گفته شده است: «سعادت در گرو اخلاق نیک است». هر کس خواهان سعادت دنیا است، بر اوست تا خود را به اخلاق نیک آراسته نماید و هر کس خواهان سعادت در آخرت است نیز باید چنین کند. و هر کس خواهان سعادت در دنیا و آخرت است باید خود را با جامه ی اخلاق، بپوشاند و با زینت اخلاق بیاراید. زیرا انسان به تهذیب نفس و عادت به خصایل نیکو و دوری از عادات بد و صفات ناپسند، سخت نیازمند است. منفعت، منفعت نفس است و خسارت نیز، خسارت نفس است. خداوند متعال می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا/ ( قسم به همه اینها!) کسی رستگار و کامیاب می گردد که نفس خویشتن را (با انجام طاعات و عبادات، و ترک معاصی و منهیّات) پاکیزه دارد و بپیراید (و آن را با هویدا ساختن هویّت انسانی رشد دهد و بالا برد) و کسی ناامید و ناکام می گردد که نفس خویشتن (و فضائل و مزایای انسانیّت خود را در میان کفر و شرک و معصیت) پنهان بدارد و بپوشاند، و (به معاصی) بیالاید.» [شمس:۹-۱۰] علاوه بر آن، یکی دیگر از منافع آن، زندگی جاوید است. خداوند می فرماید: «إِنَّمَا هَذِهِ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا مَتَاعٌ وَإِنَّ الْآخِرَهَ هِیَ دَارُ الْقَرَارِ/ این حیات دنیوی کالای ناچیزی (و توشه اندکی و خوشی گذرائی) است، و آخرت سرای ماندگاری و استقرار است.» [غافر:۳۹] و می فرماید: «فَمَن زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّهَ فَقَدْ فَازَ/ و هرکه از آتش دوزخ به دور گردد و به بهشت برده شود، واقعاً سعادت را فراچنگ آورده و نجات پیدا کرده است.» [آل عمران:۱۸۵] به همین لحاظ فایده فایده ی نفس و ضرر هم ضرر آن است.

اخلاق؛ سنگین ترین پدیده در میزان

و برای اینکه آراستگی به اخلاق نیکو، تو را به پیامبر صلی الله علیه وسلم نزدیک می نماید، پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: «ما من شیء فی المیزان أثقل من حسن الخلق/ در میزان آخرت هیچ چیز با ارزش تر از اخلاق پسندیده نمی باشد» [ابوداؤود] و می فرماید: «إِنَّ مِنْ أَحَبِّکُمْ إِلی، وَأقْرَبِکمْ مِنِّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیامه، أَحَاسِنُکُمْ أَخْلاقا، وَإِنَّ أَبْغَضَکُمْ إِلی، وَأَبْعَدَکُمْ مِنِّی یوْمَ الْقیَامَه، الثَّرْثَارُون، وَالمُتَشَدِّقُونَ وَالمُتَفَیْهِقُونَ/ از دوستدارترین و نزدیکترین شما به من از روی هم نشینی در روز قیامت خوش اخلاقترین شما است و همانا بیشترین شما از روی دشمنی و دورترین شما از من در روز قیامت بسیار گویان و به کنج لب سخن گویان و پرگویان تکبر پیشه اند.» [ترمذی]

رحمت؛ فراورده ی اخلاق درست

و برای اینکه هدفِ بعثتِ پیامبر اسلام، اخلاق است.

می بینم که تعجب می کنی؟!

تعجب نکن. پیامبر اسلام می فرماید: «إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق/ جز این نیست که من مبعوث شده ام تا اینکه پایه های اخلاق را تکمیل کنم» [به روایت احمد].

می بینم می گویی: آیا این معقول به نظر می رسد؟ آیا والاترین هدف از بعثت پیامبرِ اسلام، حفظ اخلاق است؟

حدیث را یک بار دیگر بخوان و در آن فکر کن. پیوند این با آن چیست؟

آیا تا کنون فکر نموده ای که هدف رسالت پیامبر اسلام چیست؟ آخرین رسالت از آسمان به زمین، عمده ترین هدفش چیست؟

برای جواب به این سوال با من به این گفته ی خداوند متعال گوش فرا ده: «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَهً لِّلْعَالَمِینَ/ (ای پیغمبر!) ما تو را جز به عنوان رحمت جهانیان نفرستاده ایم.» [انبیا:۱۰۷] در این آیه بیندیش. با من در این آیه خیال پردازی نما. اگر جامعه را فریبکاری، نیرنگ، خیانت و کارهای نادرست رهبری نماید، آیا در آن جامعه رحمت وجود خواهد داشت؟!

با من بیندیش. خانواده ای را مد نظر داشته باش؛ نفرت، حسد و کینه آن را رهبری می نماید، رحمت کجاست؟!

سوگند به خدا پیوند محکمی بین حدیث « إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق » و آیه « وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَهً لِّلْعَالَمِینَ» وجود دارد.

اخلاق؛ اساس نهضت اسلامی

اخلاق همانند سپر نهضت است. اگر خویی از اخلاق در امت تعطیل بماند، سپری از سپرهای نهضت از کار می افتد. اگر انسانی بتواند اخلاق را کامل کند، انسانیت حقیقی کامل شده است. پس اخلاق در هیأت خود به انسان کاملی شباهت دارد. خداوند متعال می فرماید: «وَالتِّینِ وَالزَّیْتُونِ وَطُورِ سِینِینَ وَهَذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ/ سوگند به انجیر و زیتون! و سوگند به طور سینین! و سوگند به این شهر امین (مکّه)! ما انسان را (از نظر جسم و روح) در بهترین شکل و زیباترین سیما آفریده ایم.» [تین: ۱-۴]

ناچار باید همه به سوی اخلاق بسیج شویم؛ زیرا پایه ی اساسی نهضت، اخلاق است. هنگامی که به کاری جدید شروع آغاز شود، در ابتدا بنیه های اساسی آن از قبیل شبکه راه و شبکه آب رسانی و صحی و برق در نظر گرفته می شود. همچنان نهضت امت ما پایه ی اساسی اش، اخلاق است.

پس بیا تا اخلاق را در جان و روان و زندگی خویش راسخ ساخته و به اندازه ی توان خویش آن را رشد دهیم.

و در اخیر؛ همواره این دعای پیامبر را آویزه ی زبان مان قرار دهیم: «اللَّهُمَّ اهْدِنِی لأَحْسَنِ الأخْلاقِ لا یَهْدِی لأَحْسَنِهَا إِلا أَنْتَ، وَاصْرِفْ عَنِّی سَیِّئَهَا لا یَصْرِفُ عَنِّی سَیِّئَهَا إِلاَّ أَنْتَ/ (الها! مرا به بهترین رفتار و اخلاق هدایت فرما که هیچ کس جز تو، به اخلاق خوب هدایت نمی کند و اخلاق بد را از من بران؛ چون هیچ کس جز تو از اخلاق بد نمیراند). [مسلم]