زبان کُردی در آینه‌ی تاریخ
زبان کُردی در آینه‌ی تاریخ
تألیف: کردنژاد اسعدی
زبان، تنها وسیله اظهار خیال نیست، بلکه در نقش بستن خیال‌ها و تصورات در مغز انسان نیز نقش اساسی دارد. زبان پایه و اساس فرهنگ هر ملت است. با نابود شدن آن گویندگان آن زبان نیز ریشه‌کن خواهند شد.
حفاظت از اصالت زبان برای گویندگان آن زبان مایه‌ی بالندگی است. زبان، نگهدار تمدن و فرهنگ هر جامعه است. پس جامعه نیز باید در نگهداری زبان بکوشد.زبان ملی، مرزهای وسیعی را در بر می‌گیرد.زبان ملی به تک تک افراد تعلق دارد و آیینه‌ی ویژگیها و آداب و رسوم هر ملت است. هر انسان علاقه‌مندی می تواند با آموختن زبان هر ملت، از خصوصیات و آداب و رسوم آن ملت آگاه شود.
زبان ملی شیرازه ملت خود را مستحکم و از فروپاشی آن جلوگیری می‌کند.به همین دلیل است که دشمنان هر ملت قبل از هر چیز به سوی زبان ملی آن ملت نشانه می‌روند و در ضعیف کردن و مسخ کردن آن می کوشند. زبان کُردی امروز بازمانده و تطوّریافته‌ی زبان باستانی «مادی» است و مردم کُرد، فرزندان وبازماندگان مادها هستند.محلّ سکونت واستقرار قوم ماد و حوزه‌ی جغرافیایی زبان مادی بر اساس تائید تاریخ و اقرار پژوهشگران، بخشهای وسیعی از خاورمیانه با نقطه‌ی مرکزی مناطقی بوده است که امروز کردها در آن ساکن هستندو به زبان تحوّل یافته و بازمانده‌ی اجدادی خویش یعنی زبان کُردی، با گویشهای متنوّع آن، تکلّم می‌کنند.
امّا پژوهشگران زبان چه می‌گویند؟
• بعضی از دانشمندان را عقیده چنانست که گاثه‌ی زرتشت به زبان«مادی» است و نیز برخی برآنند که زبان کُردی که یکی از شاخه‌های زبان ایرانی است از باقیمانده‌های زبان مادست.( سبک شناسی بهار،ج۱،ص۵)
• مینورسکی بر این عقیده است که تمام لهجه‌های بازمانده در زبان کُردی از زبان پایه قدیم و نیرومندی نشأت کرده‌اند و آن زبان مادی است.(مینورسکی، به نقل از کردها، ترک‌ها، عرب‌ها ص۱۳، سیسیل جی.ادموندز، ترجمه یونسی)
• پروفسور سایس می‌گوید: مادها عشایر کُرد بوده و در شرق (یعنی غرب ایران امروز) سکونت داشته‌اند و سرزمین آنها تاجنوب بحر خزر ادامه داشته و زبان آنها، آریایی و از نژاد خالص آریایی هستند. (کرد و کردستان به نقل از تحفه ناصری، ص۱۹)
ازمجموع آراء پژوهشگران، و بر اساس ویژگیهای معتبر زبان‌شناسی، این امر مسلّم می‌گردد که زبان کُردی، یک زبان مستقل و مورد تائید علم زبان‌شناسی است و اطلاق عنوان «لهجه» در عرف عامه بر این زبان که خود دارای گویشها و گونه‌ها و لهجه‌های متعدّدی است ودر حوزه‌ی جغرافیایی وسیعی با دهها میلیون نفر گویشور گسترش دارد، ناشی از عدم آگاهی به ویژگیها و تعریف زبان از نظر علم زبان‌شناسی است.
موجودیت امروز زبان کُردی
مسأله‌ی یافتن ریشه‌ی قطعی زبانهای عالم و از آن جمله زبان کُردی از دیر باز تا امروز مورد اختلاف عقیده‌ی پژوهشگران بوده است و می‌باشد در حالی که اصولاً تلاش برای رسیدن به آبشخور و تبار زبانهای بشر در این روزگار نه تنها نتیجه بخش نخواهد بود، بلکه تباه کردن وقت است و اساساً حل این معمّا بر روند حرکت طبیعی و قهری زبان نیز هیچگونه تأثیری مثبت ندارد، در حالی که آنچه از نظر علم زبان‌شناسی مورد انتظار و حائز اهمیت است، بررسی چگونگی وضع موجود زبانهای عالم است، بنابراین در مورد زبان کُردی نیز صرف نظر ازپیشینه‌ی دور و دراز و تاریخچه‌ی کهن آن، به واقعیت انکار ناپذیر و عینی وملموس این زبان در روزگار فعلی باید توجّه نمود که امروزه روز زبان کًردی با انشعابهای متنوّع آن بالغ بر چهل میلیون نفر در نقاط مختلف عالم گویشور داردوبه عنوان یکی از زبانهای فعّال وزنده دنیا، در مجامع و سازمانهای جهانی شناخته شده و نام آن ثبت گردیده است.
امروز مردم کُرد زبان علاوه بر اینکه در غالب نقاط پراکنده‌اند، به خصوص دربخش وسیعی از خاورمیانه که سرزمین اجدادی و زادگاه آنان است و غالباً به نام کردستان معرفی گردیده است، سکونت دارند؛ در حالی که به دلیل تأثیر عوامل گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و…در چگونگی سخن گفتن آنها تغییراتی به وجود آمده است که در بدو امر برای شنونده‌ی غیر کرد زبان در شنیدن این زبانهای متنوّع، تصوّر چند زبان مختلف حاصل می‌شود، امّا اگر از گویشوران کُرد در هر نقطه‌ی عالم، علی رغم اختلافی که در سخن گفتن آنها وجود دارد، از نوع زبان آنان سئوال شود، همگی بدون استثناء نوع زبانِ خود را «کُردی» معرّفی می‌کنند و این اشتراک عقیده، روشن‌ترین دلیل مبنی بر«یکی» بودن آبشخور اصلی شاخه‌های متنوّع این زبان است. البته چنین ادّعایی، تنها منحصر به زبان کُردی نیست و در مورد زبانهای دیگر چون فارسی، عربی، عربی، انگلیسی، روسی، چینی، اسپانیولی و…نیز درست است. در هر صورت زبان کُردی امروز بر اساس مجموعه ویژگیهای آوایی و دستوری موجود، به عنوان یک زبان مستقل، واقعیت داردو در خور مطالعه و پژوهش دقیق علمی است.
شاخه‌های اصلی زبان کُردی امروز و حوزه‌ی جغرافیایی هر کدام
الف- کرمانجی شمالی: این شاخه دارای گونه‌های زیر است: جزیره‌ای، هکاری، بایزیدی، بوتانی، شمدینانی، بادینانی.
حوزه‌ی جغرافیایی
۱- در ترکیه: مناطق کردنشین جزیره، دیاربکر، ارزرووم، بایزید، هکاری، ماردین، بتلیس، وان، آگری، شمدینان و…
۲- در عراق: عقره، دهوک، زاخو، عمادیه، سنجار و…
۳- در ایران: اورمیه، سلماس، ماکو، نقده، برادوست، ترگَوَر، مرگَوَر، کردهای خراسان.
۴- در سوریه: تمام مناطق کردنشین از جمله: قامیشلی، حَسَکه.
۵- کردهای ساکن: ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ترکمنستان و…
ب-کرمانجی جنوبی(سورانی): این شاخه دارای گونه‌های زیر است: مُکریانی، سورانی(به‌طور اخص)، اردلانی، جافی.
حوزه‌ی جغرافیایی
۱- مُکریانی در ایران: اشنویه، سردشت، مهاباد، بوکان، پیرانشهر و نقده. ۲- سورانی (به‌طور اخص)
۲/۱- در عراق: سلیمانیه، کرکوک، اربیل، موصل، رواندوز، چم‌چمال، شقلاوه، کویه، قلعه‌دیزه.
۲/۲- در ایران: سقز، بانه، مریوان، تکاب.
۳- اردلانی در ایران: سنندج، دیواندره، کامیاران، لیلاخ.۴- جافی
۴/۱- در عراق: شهرزور، کرکوک، کلار، کفری و…
۴/۲- در ایران: جوانرود، روانسر، سرپل ذهاب، ثلاث باباجانی
ج-کرماشانی_لُری: این شاخه دارای گونه‌های زیر است: کرماشانی، لُری، فیلی، لکی، بختیاری
حوزه‌ی جغراافیایی
۱-کرماشانی
۱/۱- در ایران: کرمانشاه، دالاهو، صحنه، کنگاور، قصرشیرین، هرسین، سنقر، کلیایی، اسلام‌آباد، قروه، بیجار، ایلام، ایوان، آبدانان، مهران، دهلران.
۲/۱- در عراق: خانقین، مندلی، نواحی بدره و..۲- لُری، فیلی، لکی، بختیاری در ایران: لُرستان، پشتکوه، بخشی از ایلام و…
د- گورانی_ زازایی: این شاخه دارای گونه‌های زیر است: گورانی(اورامی)، زازایی.
حوزه‌ی جغرافیایی
۱-گورانی (اورامی) ۱/۱- در ایران: اورامان تخت شامل جنوب مریوان، ژاورود. اورامان لهون شامل پاوه، نوسود، نودشه
۱/۲- در عراق: حلبچه، بیاره، تویله، منطقه‌ی زنگنه و کاکه‌یی در کرکوک ۲-زازایی: در ترکیه: بخش‌هایی از مناطق: بین‌گول، دیرسیم، خارپوت، معدن، ارزنجان، دیاربکر، اورفا، بتلیس.
ادبیات مکتوب امروز زبان کُردی
امروز در هر کدام از شاخه‌های زبان کُردی آثار ادبی و علمی فراوانی به وسیله‌ی ادیبان و سخنوران و علمان کُرد تدوین و تألیف وچاپ و منتشر شده و ادبیات و دانش این زبان را بیشتر از پیش وسعت و غنا بخشیده است. علاوه بر تألیفات جدید، با تلاش و همّت پژوهشگران و محقّقان کُرد بسیاری از آثار منظوم و منثور شاعران و علمای متقدّم کُرد زبان نیز از گوشه و کنار جمع‌آوری و نسبت به چاپ آن اقدام شده است و این تلاش در حال گسترش است. نکته قابل ذکر این که به دلیل عواملی تأثیرگذار چون مسایل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی که در طول ایام بر ملّت کُرد مانند دیگر ملّت‌های عالم تأثیر گذاشته است، آنان نوشته‌ها و آثار ادبی و علمی خود را به یکی از صورت‌های زیر بیان نموده‌اند:
۱-کُرد زبانانی که در مورد فرهنگ و ادبیات و علوم مردم کُرد به زبان کُردی نوشته‌اند و می‌نویسند.۲-کُرد زبانانی که در مورد فرهنگ و ادبیات و علوم مردم کُرد به زبان غیر کُردی نوشته‌اند و می‌نویسند.۳-کُرد زبانانی که در مورد فرهنگ و ادبیات و علوم دیگر اقوام به زبان کُردی نوشته‌اند و می‌نویسند.
۴- کُرد زبانانی که در مورد فرهنگ و ادبیات و علوم دیگر اقوام به زبان غیر کُردی نوشته‌اند و می‌نویسند.
تحلیل کار این چهار گروه به اجمال چنین است: گروه اوّل ضمن اینکه آثار مکتوب زبان کُردی را گسترش داده‌اند، فرهنگ و ادبیات قوم خود را صرفاً به گویشوران کرد شناسانده‌اند و می‌شناسانند. گروه دوّم ادبیات و آثار قوم خود را به گویشوران زبان یا زبانهای دیگر شناسانده‌اند و می‌شناسانند. گروه‌سوّم ادبیات و علوم سایر اقوام و ملّت‌ها را به گویشوران کُرد، شناسانده‌اند و می‌شناسانند. گروه چهارم ادبیات و علوم سایر اقوام را به گویشوران همان زبان‌ها شناسانده‌اند و می‌شناسانند.
بدیهی است که هر کدام از چهار گونه‌ی ذکر شده ارزش و اعتبار ویژه‌ی خود را دارد و فارغ از دلبستگی‌های مقدّس قومی و ملّی که در جایگاه خود از مکانتی ممتاز بر خوردار است، در جهان امروز که به تدریج مرزهای محدود کننده از میان ملّت‌ها برچیده می‌شود و در پرتو پیشرفت‌های شگفت‌آور و روزمرّه‌ی تکنولوژی، این روزگار را «عصر ارتباطات» نامیده‌اند و جهان ما به واسطه‌ی همین ارتباطهای سریع و حیرت‌آور، در ابعاد متنوّع، به هم پیوند خورده و اصطلاح «دهکده‌ی جهانی» بر دنیای امروز ما تحقّق عینی و ملموس یافته است؛ و ناشناخته‌ترین مجهولات عالم در کمترین زمان، شناخته می‌شود و به جهانیان معرفی می‌گردد، دیگر دغدغه خاطری برای پژوهشگر عصر ما باقی نخواهد ماند و او می‌تواند در میدان تحقیق و پژوهش به هر شیوه‌ی ممکن گام بردارد و فرآورده‌های پژوهشی خویش را آن‌گونه که برای وی میسّر است عرضه نماید.
در عین حال شایان ذکر است که تلاش برای حفظ و نگهداری و تقویت زبان و فرهنگ اقوام و ملّت‌های عالم، مورد تأکید صاحب نظران است و در تائید اعتبار علمی این حرکت‌ها تردیدی نیست. پیداست که آشنایی آحاد یک ملّت به هویت فرهنگی و زبانی خویش، علاوه بر تقویت روحی و روانی، مقدّمه و مبنای جهان‌شناسی آنان خواهد بود و اصولاً «خودشناسی»اساس «جامعه‌شناسی» و فراتر از، پایه‌ی«جهان‌شناسی»است.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
۱- آواشناسی دستور زبان کردی، دکتر علی رَخزادی، چاپ ۱۳۷۹
۲- جه‌مال نه‌به‌ز، زمانی یه‌کگرتووی کوردی، بامبیرگ، ئه‌لمانیا، ۱۹۶۷
۳-جه‌مال رشید احمد، لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی زمانه‌وانی، وه‌زاره‌تی ڕۆشنبیری، به‌غدا، ۱۹۸۸