مصادیق و معیار های عمل صالح چیست؟

مصادیق و معیار های عمل صالح چیست؟

نویسنده: دکتر طیبه اکبری راد

به راستی عمل صالح چه عملی است که چنین آثاری بر آن مترتب است؟ آیا هر عملی به صرف نیکو بودن، صالح است؟ اگر چنین نیست از دیدگاه قرآن کریم عمل صالح چه معیارهایی دارد؟ مصادیقش کدام است؟ چگونه می توان به معیارهای آن دست یافت؟

در این تحقیق، سعی شده تا عمل صالح در قرآن کریم بر اساس برخی روش های معناشناسی (روابط  معنایی و بافت زبانی) تعریف شده، معیارهای آن به دست آید.

زمینه بررسی و تحقیق در معناشناسی، خود زبان است و معناشناس از طریق زبان به دنبال درک معنا است. در معناشناسی، با مجموعه ای از نظریات و روش ها مواجه هستیم که هر یک در تعریف مسأله ای، کاربرد دارند. برای شناخت عمل صالح در قرآن کریم، از روش های معناشناسی ساخت گرا، یعنی مطالعه ساخت گرایانه روابط معنایی در سطح واژه و جمله*، وصف معنا در چارچوب بافت زبانی استفاده می شود.

از این روابط، معیارهایی برای عمل صالح، به دست می آید. از طریق واژه های متقابل عمل صالح در قرآن کریم، به شناسایی معیارهای ذاتی، و از طریق واژه های همنشین، به شناسایی معیارهای شرعی خواهیم پرداخت.

معیارهای ذاتی عمل صالح عبارتند از:

الف) عمل صالح در راستای سنن حاکم بر جهان آفرینش است.

در برخی موارد، عمل صالح در قرآن کریم در مقابل ” فساد” به کار رفته است:

” أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ” (ص/۲۸)

” یا [مگر] کسانى را که گرویده و کارهاى شایسته کرده‏اند چون مفسدان در زمین مى‏گردانیم یا پرهیزگاران را چون پلیدکاران قرار مى‏دهیم “

فساد عبارت است از تغییر دادن هر چیزی از آن چه طبع اصلی اش اقتضا می کند. در نتیجه صلاح به معنای باقی ماندن هر چیزی به مقتضای طبع اصلی اش است. بنابراین عمل صالح، عملی منطبق با برنامه های حق است. در این آیه، مؤمنانی که اعمال صالح انجام دهند ” متقین” و مفسدان، ” فجار” معنا و معرفی شده اند.

ب) عمل صالح به دور از هر بدی، زشتی و معصیتی است.

در موارد متعدد عمل صالح در مقابل ” سیئه” به کار رفته است:

” أًمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُوا السَّیِّئَاتِ أّن نَّجْعَلَهُمْ کَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ….”( جاثیه/۲۱)

” آیا کسانى که مرتکب کارهاى بد شده‏اند پنداشته‏اند که آنان را مانند کسانى قرار مى‏دهیم که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏اند [به طورى که] زندگى آنها و مرگشان یکسان باشد چه بد داورى مى‏کنند”

همچنین در سوره های مؤمن /۴۰و ۸۵، نساء/۱۲۳/۱۲۴، فصلت/۴۶، جاثیه/۱۵، و توبه /۲۱ نیز چنین تقابلی دیده می شود.

سیئه در لغت، فعل قبیح و زشت است. در این آیات، اقوال مختلفی را با معصیت هماهنگ کرده اند. برخی دیگر، سیئه را به معنای مطلق کار بد دانسته اند.

تقایل میان ” عمل صالح ” و ” عمل سیئه” در قرآن کریم، بیان کننده این مطلب است که عمل صالح، عملی است که به دور از هر بدی، زشتی و معصیتی است.

ج)عمل صالح از هر گونه ظلم به دور است.

در بعضی از آیات قران، عمل صالح در مقابل با ظلم قرار گرفته است:

” تَرَى الظَّالِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا کَسَبُوا وَهُوَ وَاقِعٌ بِهِمْ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِی رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ… ” ( شوری/۲۲)

” [در قیامت] ستمگران را از آنچه انجام داده‏اند هراسناک مى‏بینى و [جزاى عملشان] به آنان خواهد رسید و کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏اند در باغهاى بهشتند…”

اهل لغت، ظلم را وضع چیزی در غیر موضعش بیان کرده اند. ظلم می توتاند با توجه به آیه ”  ان الشرک لظلم عظیم” میان انسان و خدا باشد، یا با توجه به آیه ” و جزاء سیئه مثلها… انه لا یجب الظالمین ” ظلم به خود باشد. هر گناه و تجاوز از حدود الهی، ظلم به خود نیز محسوب می شود: “… و هر کس از مرزهای الهی،[ احکام الهی ] پا فراتر نهد به خودش ظلم کرده و از خودش کم گذاشته است…” *

تقابل میان ” عمل صالح ” و ” ظلم ” نشان می دهد که عمل صالح در مسیر حق و عدل و در مسیر سنن حاکم بر نظام آفرینش بوده، به دور از هر نوع افراط و تفریط است. براین اساس است که در قیامت این گونه افراد مورد کمترین ظلمی قرار نمی گیرند.

و همچنین در سوره های طه/۱۱-۱۱۲، و ص/۲۲، و کهف/۸۸-۸۷نیز چنین تقابلی دیده می شود.

د) عمل صالح در چارچوب اوامر و نواهی الهی است. در یک مورد عمل صالح در مقابل ” فسق” قار گرفته است:

” أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلًا بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛ وَأَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْوَاهُمُ النَّارُ…” ( سجده/۱۹-۲۰)

” اما کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏اند به [پاداش] آنچه انجام مى‏دادند در باغهایى که در آن جایگزین مى‏شوند پذیرایى مى‏گردند ؛ و اما کسانى که نافرمانى کرده‏اند پس جایگاهشان آتش است…”

فسق در لغت به معنای خروج از منع و نهی شرعی  است و آن اعم از کفر و فراگیر تر از آن است. ” فاسق” از اصلاحات قرآن است و منظور از آن، خروج از عبودیت و بندگی خدا و کشیده شدن به کفر و الحاد است. و بیشترین استعمال آن با مراجعه به قرآن، در شخص کافر است. بافت زبانی آیه نیز نشان می دهد که در این آیه فاسقان، کفار هستند.

تقابل عمل صالح، با فسق نشان می دهد که عمل صالح، عملی همراه با ایمان و منوط به اطاعت از اوامر الهی است.

ه) همسویی عمل صالح با تزکیه انسان و جامعه. در یک مورد مرمنین عامل به اعمال صالح، در مقابل مجرمین قرار گرفته اند:

” إِنَّهُ مَن یَأْتِ رَبَّهُ مُجْرِمًا فَإِنَّ لَهُ جَهَنَّمَ لَا یَمُوتُ فِیهَا وَلَا یَحْیى ، وَمَنْ یَأْتِهِ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأُوْلَئِکَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلَى” (طه/۷۴-۷۵)

” در حقیقت هر که به نزد پروردگارش گنهکار رود جهنم براى اوست در آن نه مى‏میرد و نه زندگى مى‏یابد، و هر که مؤمن به نزد او رود در حالى که کارهاى شایسته انجام داده باشد براى آنان درجات والا خواهد بود”

مصداق بارز ” مجرم” در آیات قبل، فرعون معرفی شده است که آیات الهی را تکذیب کرده، از ایمان به خدا امتناع ورزید. از این تقابل، می توان در جهت شناخت مؤمنینی که اعمال صالح انجام می دهند، استفاده کرد. آنانف کسانی هستند که آیات الهی وسیله ای برای هدایت شان است و از بدی ها؛ جرم و گناه، خود را تطهیر می کنند. بنابراین عمل صالح، عملی، در راستای تزکیه انسان و در راستای از میان برداشتن عوامل مخدر رشد است.

در سوره نساء، آیه ۱۷۳، مؤمنینی که اعمال صالح انجام می دهند، در مقابل مستکبرین و مستنکفین قرار گرفته اند.

” فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَیَزیدُهُم مِّن فَضْلِهِ وَأَمَّا الَّذِینَ اسْتَنکَفُواْ وَاسْتَکْبَرُواْ فَیُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا أَلُیمًا “

” اما کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏اند پاداششان را به تمام [و کمال] خواهد داد و از فضل خود به ایشان افزونتر مى‏بخشد و اما کسانى که امتناع ورزیده و بزرگى فروخته‏اند آنان را به عذابى دردناک دچار مى‏سازد “

بافت این آیه شریفه نشان می دهد که منظور از استکبار، استکبار از عبودیت خدا است.

این تقابل، نشان می دهد که ” عمل صالح” از رهگذر عبودیت خدا و به دور از هر گونه استکبار و استکاف از عبودیت خدا تحقق می یابد.

بر این اساس می توان گفت: معیارهای ذاتی عمل صالح عبارت است از:

الف. عمل صالح منطبق با سنت های حاکم بر جهان آفرینش است. بنابراین، مقدمه انجام عمل صالح، شناخت سنت های الهی از طریق تحقیق و پژوهش است.از جمله سنت های حاکم بر جهان آفرینش، نظم، هماهنگی، قانون مندی، برنامه ریزی، مدیریت و… است.

ب. عمل صالح، عمل شایسته و به دور از هر بدی، زشتی و معصیتی است؛ یعنی درست و با کیفیت عالی است.

ج. عمل صالح، از هر گونه ظلمی در چارچوب اوامر و نواهی الهی است، و عملی همراه با ایمان و منوط به اطاعت از اوامر الهی است.

ه. عمل صالح با تزکیه انسان و جامعه، هم جهت است و عملی شایسه و حساب شده، همسو با تزکیه و رشد انسان و جامعه است.

————————————————–

نام کتاب: عمل صالح و مصادیق آن در قرآن کریم /نویسنده: دکتر طیبه اکبری راد.