درس هایی که باید در رمضان بیاموزیم

درس هایی که باید در رمضان بیاموزیم

 رسول رسولی کیا- کارشناس ارشد قرآن و سیره

رمضان مدرسه و دانشگاه عظیمی است و فارغ التحصیلان فرهیخته ای را در طول تاریخ به جهان بشریت تحویل داده است. ثبت نام در این مدرسه و دانشگاه برای همگان آزاد است(فمن شهد منکم الشهر فلیصمه) و بابت پاس نمودن واحدهای آموزشی و مقرر -ترک برخی عادت های ناپسند و یا انجام بعضی عادت های پسندیده -هیچ وجهی مادی از احدی دریافت نمی شود.

کسانی بوده و هستند که مثلا برای ترک سیگار مدت های مدیدی با کمپین های عجیب و غریبی سروکار داشته اند؛علاوه بر هزینه های هنگفت و کمرشکنی که در این راه متحمل شده اند! در حالی که سیگاری های قهاری بوده و هستند که در طول رمضان لب به سیگار نزده و در اثر تحصیل در مدرسه روزه برای همیشه این بلای جان را از خود دور ساخته اند و…

معمولا بیشتر قریب به اتفاق مسلمانان روزه می گیرند ولی آموختن درس های زندگی و دین داری از این مدرسه ربانی بستگی دارد به میزان آمادگی و توفیقات ربانی؛ که متاسفانه شامل حال همه ما نمی شود! و البته درس ها و پیام های آموخته شده از این دانشگاه سماوی می تواند به تعداد روزه داران متفاوت و متعدد باشد ؛ هرچند درس های مشترکی هم برای کلیه روزه داران مومن وجود دارد.

 در این مطلب سعی می کنم درس ها و پیام های مختصر و عمومی که به سادگی می توان در این مدرسه و دانشگاه فراگرفت را به استحضار شما روزه داران و قرآن پژوهان عزیز برسانم .

✔ درس اول: استفاده ی بهینه از فرصت ها

نخستین درسی که ما از مدرسه رمضان آموخته ایم این است که هرچند زمان مقدس و ارزشمند است ولی همه زمان ها با همدیگر برابر نیست و فرصت های برتری وجود دارد که باید غنیمت شمرده شوند؛ زیرا موفقیت ها مرهون شناخت و اغتنام همین فرصت هاست و استفاده از این فرصت هاست که عده ای را نابغه نموده و برخی را هم بدلیل سهل انگاری ها در اسفل سافلین فرو می برد!

مدرسه رمضان خود آن فرصتی است طلایی که جا دارد شخص روزه دار جهت استفاده بهینه از آن برنامه ریزی های دقیقی داشته باشد ؛ آری رمضان آن ماهی است که قرآن، کلام الله در آن نازل شده است ؛ پس باید در این ماه با قرآن زیست.

رمضان آن فصل عبادی است که در آن شبی وجود دارد معادل هشتادسال ؛ تازه بیشتر!

مدرسه رمضان علاوه بر اینکه یک فرصت ویژه است  فرصت های متعددی را نیز در زندگی دانش آموختگانش می آفریند  و شرایط به گونه ای برای عده ای از این شاگردان رمضان رقم می خورد که صفحه ای سیاه و نگونین از زندگیشان به سرنوشتی مملو از آرامش و سفید مبدل می شود و شخص روزه دار به گونه ای ظاهر شده و فرصت ها را مغتنم می شمارد که گذشته نه چندان رضایتبخشش بخشوده و منقلب می شود((مَن صام رَمضان إیمانًا واحتسابًا غُفِر له ما تَقدَّم مِن ذنبه)) ((مَن قام لیلهَ القدْر إیمانًا واحتسابًا غُفِر له ما تَقدَّم من ذنْبه))

رمضان به ما می آموزد  که این فرصت ها را با چشم  و نگاه اصحاب و تابعانی بنگریم که برای نیل به بهشت جز به اغتنام آن ها نمی اندیشیدند!

رمضان ماه آشتی بین خدا و بندگان چموش او است ؛ در این ماه است که خداوند جهت آشتی با بندگان گنهکارش اعلام پیشدستی می کند و اینگونه آغوشش را برای آنان می گسترد : کجایند آن بندگانی که در طول روز من را نافرمانی نموده اند تا آنان را ببخشایم و کجایند آن بندگانم! که در شب گناه مرتکب شده اند بیایند از من طلب آمرزش نمایند تا آنان را ببخشایم.

✔ درس دوم: ایثار و ازخودگذشتگی

رمضان دربرگیرنده درس ایثار و فداکاری است ؛ اگر عده ای بخاطر لذت های مادی و لقمه ای نان از هر در و دیواری یالا می روند و حاضرند به قیمت عزتشان شکمشان را سیر نمایند! رمضان به شاگردانش آموخته که شایسته نیست انسان برای کسب نان و سیرنمودن شکم ذره ای هم سر فرود آورد!

 شخص روزه داری که حاضر است بخاطر پروردگارش بیش از ۱۵ ساعت گشنگی و تشنگی و محرومیت را تحمل کند هرگز در مقابل سودجویان سر فرود نخواهد آورد و در دام استثمارگران نخواهد افتاد!

این درس- تحمل و ایستادگی – شاید بزرگ ترین درسی باشد که از این مدرسه بتوان فراگرفت.

در مکاتب غیر اسلامی هم شخصیت های ماندگاری بوده اند که در اثر مناعت طبع و اپس از اثبات اینکه اسیر شکم شان نبودند توانستند به عنوان رهبرانی فرزانه و موفق خود را به نمایش بگذارند.

از لحاظ سیاسی نیز ریشه تمام ناکامی ها عبارت است از وابستگی به این و آن که مدرسه روزه به نیکی دانش پژوهانش را از این باب آموزش داده و ساپورت می نماید.

 ✔ درس سوم : عبودیت با چانه و چونه و تعلل میسر نمی شود

خشنودی خدا و تلاش جهت نیل به آن درسی است که در مدرسه روزه می توان آموخت.

 خداوند حکیم و دانا اگر نسخه ای را برای سعادت و نیک بختی ما پیچیده باید آن را دقیق و آنگونه که او تجویز نموده مصرف نمایم ؛ چرا که مطمئنا شفا و نیکبختی ما در گرو رضایت و رعایت آن نسخه است.در این نسخه برخی توصیه ها به چشم می خورد که گرچه درنگاه نخست دشوار می نماید؛ ولی پس از دقت و تامل متوجه می شویم که چون توسط طبیبی حکیم و آگاه و واقع بین تجویز شده است   رعایت مو به موی آن به نفع ماست.

در این درس بیش از هر چیز بر این نکته تاکید می شود که کسب خشنودی الله از هرچیزی مهم تر و اساسی تر است و باید آن را کسب نمود؛ اگر چه با دوری جستن از امور حلالی همچون خوردنی ها و نوشیدنی های حلال و پاکیزه باشد.

این رتبه از عبودیت نقطه عطفی است که همه انسان های مومن و حتی پیامبران در طول تاریخ برای رسیدن به آن تلاش نموده اند و به تعبیر دیگر در هرشرایطی برای هیچ کسی روانیست که با خداوند چانه و چونه زده و خالق هستی را سؤال پیچ نماید؛ بلکه باید همواره «سمعنا و اطعنا» سر دهد.

✔ درس چهارم: تقوی و رسیدن به آن اساسی ترین خروجی این مدرسه محسوب می شود ﴿ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ﴾ [البقره: ۱۸۳].

فلسفه ی اصلی واجب شدن روزه بر مومنان آنگونه که قرآن می گوید، رسیدن به درجه و رتبه « المتقین» می باشد و بس.

روزه داری که در این مدرسه نتواند این درس – تقوی – را به خوبی فراگیرد قطعا رفوزه اعلام شده و در حقیقت تلاش هایش در طول دوره علی رغم تحمل گرسنگی و محرومیت ها ، بی فایده بوده است که این بزگترین ضرر و زیان به شمار می رود!

آری هر سال رمضان می آید تا دل های مومنان را صیقلی داده و آن را برای مراحل جدید و پیچیده زندگی در طول سال آماده نماید، انسان هایی را پرورش دهد که در طول سال الگوی اخلاق و التزامات دینی باشند و زندگیشان صبغه ای باشد از آموزه ها و هدایت های آسمانی و ربانی..

انسان مسلمان به طور طبیعی در طول سال با ضعف ها و سستی هایی مواجه و همچنین با گناهانی نیز آلوده می شود و بدین گونه از قافله « متقیان» فاصله می گیرد ، با ثبت نام مجدد در مدرسه رمضان در واقع می خواهد خوسازی نموده و کاستی ها و نارسایی های احتمالی را تدارک دیده و در طول سی روز متوالی کمالات از دست رفته اش را بازیابد.

و این نکته را هر انسان روزه دار باید بفهمد که نیل به رتبه« تقوی» تنها با انجام مخلصانه عبودیت و گام برداشتن در آن مسیر ربانی که روزه ترسیم نموده میسر و ممکن خواهد بود؛ به تعبیر دیگر زمانی می توان متقی شد که بدون چون و چرا فرمانبردار خالق هستی بود و بس (لعلکم تتقون)

در توضیح این درس همچنین آمده است که متقی شدن تنها با گرسنگی و گشنگی حاصل نمی شود همانگونه که معلم این مدرسه مکررا توضیح می دهد که  ((من لَم یَدَع قولَ الزور والعمل به، فلیس لله حاجه فی أن یَدَع طعامه وشرابه)).

ناگفته نماند منظور از تقوی – بویژه به عنوان ثمره روزه – تنها بُعد منفی و سلبی آن که عبارت است از پرهیز و عدم حضور در جامعه نمی باشد ؛ بلکه تقوا عبارت است از حضور فعال در جامعه همراه با احساس مسئولیت و رعایت خطوط قرمزهای موجود و تاثیر گذاشتن بر محیط پیرامون.

تقوای مورد نظر قرآن عبارت است از آن تقوایی که یک شخص توانا و هوشمند از خود بروز می دهد ؛ در واقع تقوا آن تعامل مثبت و سازنده ای است که شخص روزه دار در طول شبانه روز از خود بروز می دهد؛ برای مثال زمانی که شخصی در حق او نادانی می کند ، تقوای روزه حکم می کند  که خطاب به آن شخص نادان بگوید: حاضر نیستم با شما یک و دو کنم چرا که من روزه ام !(حدیث نبوی)

تقوای خروجی روزه در اثر اختلاط با مردم و مراوه های روزانه و داد و ستد حاصل می شود نه در اثر غارنشینی و دیرگزینی!

تقوای مورد نظر در مدرسه روزه عبارت است از تقوای آن مبلغ و دعوتگری که در رسالتش چیزی بنام کتمان و سهل انگاری وجود ندارد و همچنین تقوای او حکم می کند که بدون سند و دلیل و ضرورت فتوا صادر نکند و در ارشادهای روزانه اش جانب احتیاط و تحقیق را در نظر بگیرد؛ مبادا خدایی نخواسته در گمراهی عباد و بلاد سهیم باشد که روزگار سختی در انتظارش خواهد بود!(سوره فصلت آیه ۳۶)

تقوی در مدرسه روزه تنها بوسیله پرهیز از مبطلات ظاهری روزه (خوردن و آشامیدن) بدست نمی آید؛ بلکه از طریق بزرگداشت شعایر خدا و پذیرفتن مطلق اوامر و نواهی خدا محقق می شود؛ همانگونه که پیامبر امت می فرماید: ((مَن لَم یَدَع قول الزور والعمل به، فلیس لله حاجه فی أن یدَع طعامه وشرابه)).

متاسفانه این حقیقت نزد بسیاری از مسلمانان روزه دار مورد سهل انگاری و غفلت قرار گرفته است و هرگاه احساس تشنگی و گشنگی بر آنان چیره شد می پندارند که روزه اشان مطابق استانداردهای شریعت بوده است!!

رمضان قطعا رسالتی اساسی مبنی بر ایجاد تغییر در جامعه و انسان ها همراه دارد و هرگز رمضان نیامده است که با گذاشتن مقررات منع خورد و نوش و همسرداری انسان روزه دار را شکنجه و آزار دهد یا اینکه او را وادار کند که  جسمش را به نفع روحش تضعیف نموده و بیازارد! هرگز

شخص روزه دار زمانی احساس می کند که در این مدرسه – رمضان – پذیرفته شده است که شعایر و اوامر و نواهی الهی را در طول سال بزرگ داشته باشد و زمانی که در این زمینه قصوری مشاهده می کند مطمئن است که او دیگر نمره قبولی را اخذ ننموده است!

نمی خواهم تفسیر به رای نموده باشم ولی اینجانب معانی فوق را از حدیث ((مَن لَم یدَع قول الزور والعمل به، فلیس لله حاجه فی أن یدَع طعامه وشرابه )) استنباط می نمایم.

✔ درس چهارم: بازگشت به هدایت های قرآن و پیامبر و مداومت بر تلاوت و تدبر در قرآن

دیگر درسی که از این مدرسه باید بیاموزیم چیزی نیست جز اینکه انسان مسلمان باید از روش پیامبرش پیروی نموده و در هر شرایطی بویژه درحوزه عبادی، اهل سنت باشد نه بدعت و مانند آن حضرت زندگی نماید.

در رمضان همه نگاه ها متوجه سیره و منش نبوی است که چگونه روزه می گرفته ، چگونه سحری و افطار می نموده و بالاخره به عنوان یک شخص روزه دار چگونه با خانواده و فرزندان و جامعه اش تعامل می نموده است؟؟

یکی از سنت های قابل توجه پیامبر در رمضان عبارت بوده است از «عجله در افطار» و به تاخیر نینداختن آن. شاید عده ای از روزه داران گمان کنند بوسیله خودداری بیشتر از خوردن و آشامیدن اجر و ثواب بیشتری عایدشان خواهد شد ؛ ولی رسول خدا این کار یاضت گونه! را از مسلمانان روزه دار منع نمود و توصیه کرد که چون هدف از روزه تحمل گرسنگی و گشنگی و محرومیت نیست پس در افطار عجله نموده و بی جهت آن را به تاخیر نیندازید و فرمود: ((ما یَزال الناسُ بخیرٍ ما عجَّلوا الفطر)) از این امت می توان انتظار خیر و نیکی داشت تا آن زمان که در افطار روزه اشان عجله نمایند و بی جهت دنبال آزار رسانیدن به خود نباشند.

در رمضان می بینیم که مسلمانان روزه دار صرفا به منظور تبعیت از سنت پیامبرشان روزه اشان را با خرما و آب افطار می کنند! آری مدرسه رمضان به ما می آموزد که پیروی از سنت نبوی حکم می کند برای افطار علیرغم برخورداری از نعمت ها و غذاهای لذیذ و خوش مزه ،روزه امان را با خرما و آب افطار نماییم؛ تا یاد بگیریم که حرکت مطابق سنت نبوی هنر مردان خداست و خلاف آن امری است ناپسند و مذموم.

با فرارسیدن رمضان همه به این قناعت می رسند که برای برطرف نمودن بزهکاری های اخلاقی و اجتماعی ناگزیرند به سفارشات قرآن و مدرسه رمضان مراجعه نمایند که آمارها حاکی از کاهش ۴۰درصدی تخلفات اخلاقی در این ماه مبارک می باشد.

کسانی که از مشاکلی همچون اعتیاد به مواد مخدر ، سکس و اینترنت رنج می برند در برابر تاثیرهای غیرقابل انکار روزه بر ترک این گونه بزهکاری ها سرتسلیم فرود آورده و بجای هزینه های هنگفتی که در کمپین های ترک اعتیاد! متحمل و متقبل می شوند در مدرسه ای ربانی و ضمن برخورداری از گارانتی های لازم و قطعی ثبت نام می نمایند و بدون اینکه آثار ترک مخدرات بر جسمشان ماندگار بماند برای همیشه از شر این بلای خانمانسوز رهایی می یابند!

آن عده از انسان های مومن که از چاقی مفرط و یا مریضی های گوارشی رنج می برند با ما هم نظرند که روزه استاندارد ترین و مطمئن ترین رژیم غذایی برای آنان به شمار می آید.

نظر به اینکه کلام خدا قرآن در رمضان نازل شده است جا دارد مومنان روزه دار بیش از سایر ماه ها به این ارمغان ربانی توجه نموده و شبانه روز در آن تدبر نمایند . روایت ها حاکی است که توجه و تدبر به قرآن در صدر برنامه های رمضانی پیامبر اسلام قرار داشته است ؛ امری که اگر حامل پیامی برای ما مسلمانان پیرو این حضرت باشد آن پیام این است که باید به قرآن بازگردیم و ارتباطمان با آن را محکم تر بنماییم و هرگز به گذاشتن آن بر طاقچه و استفاده از آن به عنوان شفا و تبرک بسنده ننماییم ؛ چرا که قرآن برنامه زندگی و زندگان است نه چیز دیگر.

جا دارد به قول یکی از بزرگان اعتراف کنیم که اگر چه مردن در راه و بخاطر قرآن یک فضیلت ستودنی است ،ولی زندگی  کردن مطابق آن، رسالت و هنر قرآن جویان خردمند است.

حلقه های جمع خوانی قرآن در رمضان نویدبخش این است که مسلمانان به خود آمده اند و بعد از رمضان و در طول زندگی با قرآن ارتباطی متین و وثیق خواهند داشت و بیش از این به دوری از آن رضایت نمی دهند

✔  درس پنجم: ارتباط با مسجد یک نیاز است نه تفریح

با فرارسیدن رمضان قلب ها به سوی مساجد متمایل شده و حضور در این خانه های پاک ربانی به یک مسابقه ی تنوری و داغ بین نمازگزاران روزه دار مبدل می شود ؛ همه می خواهند ذکر وعبادتشان را در خانه خدا مسجد انجام دهند ؛ چرا که از ماندن در فضاهای خارج از مسجد کلافه و خسته شده اند ؛ چرا که دستاوردی جز به هم ریختن روحیات و معنویاتشان عایدی نداشته اند!

هرچند شاید مسجد از لحاظ عمرانی و امکانات برتری خاصی بر سایر اماکن از جمله منازل ما ندشته باشد وبرتری آن بیشتر جنبه معنوی دارد ولی نکته اصلی این است که هدف از آفرینش انسان، رسیدن به کمال است و هر چیزى که انسان را به کمال نزدیک کند داراى اهمیت است و کمال انسان هم جز از راه بندگى و عبادت خدا بدست نمی‌آید و از آنجا که مسجد تنها مکانى است که فلسفه وجودی آن  تکمیل بعد معنوى انسان ها و متصل نمودن انسان به کمال می باشد و هیچ مکانى هم به جز مسجد این چنین ویژگى ندارد پس این مکان داراى اهمیت ویژه ای است .

اگر هدف از رستوران، سیر کردن شکم‌هاى گرسنه است و هدف از رفتن مردم به ورزشگاه‌ها تماشای بازى است و هر دو هدف مذکور مادى اند باید دانست که هدف انسان‌‌هایى که به مسجد می‌روند دست یافتن به اهدافی غیر مادی بوده که عبارت است از رسیدن به معنوىت و نزدیک شدن به کمال از طریق خواندن نماز و ذکر خداوند .

در ماه رمضان به دلیل بالابودن روحیه دینی و معنوی نزد انسان های مومن حضور در مساجد صفا و رنگ و بویی دیگر دارد و از جمله صحنه های نادر و لذت بخش رمضانی عبارت است از حضور زنان و کودکان در مساجد علاوه بر گریه و زاری و گاهاً شب زنده داری انسان هایی که در طول سال با دین و مسجد و عبادت میانه چندانی نداشته اند ! ولی نقطه مشترک همه این میهمانان رمضانی مسجد این است که به تعبیر قرآن ، همگی آمده اند تا از رذایل پاک و به زیور فضایل آراسته شوند( فیه رجال یحبون ان یتطهروا). جا دارد مبلغان راستین و حکیم دین این حضور پرشور را مغتنم شمرده و با وضع برنامه های دینی و ارائه سخنرانی های به روز و مفید گام های محکمی را در جهت آگاهی مردم مسلمان بردارند به این امید که مجددا مساجد نقش انسان سازیشان را از سر گیرند.

✔ درس ششم: صداقت و اخلاص

خداوند جل جلاله در کلماتی قصار اینگونه از صداقت و اخلاص روزه داران پرده بر می دارد  و از زبان پیامبرش محمد(ص) و در حدیثی قدسی می گوید :« کُلُّ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ لَهُ إِلَّا الصِّیَامَ فَإِنَّهُ لِی وَأَنَا أَجْزِی بِهِ» هر عملى که انسان انجام مى دهد براى خود او است مگر روزه که براى من است و من پاداش آن را مى دهم.

از بین تمام عبادات اسلامی و همه صیغه ها و شیوه های عبادی و معنوی موجود روزه از لحاظ اخلاص و تلاش جهت نیل به رضوان الهی صبغه منحصر به فردی دارد ؛ در کلیه عبادت ها و شعایر دینی احتمال بروز و رسوخ تظاهر و ریاء وجود دارد به جز روزه که از تیررس شیطان به دور است!

به ضرس قاطع هستند نمازگزارانی که جهت تماشای اطراف و اکناف نماز می گزارند و همچنین هستند زکات دهندگانی که احتمالا در گزینش دریافت کنندگان زکات اسیر تعارفات و تشریفات باشند و همچنین حاجیانی وجود دارند که از این فریضه ربانی جهت زیبا جلوه دادن گوشه هایی از زندگی مملو از زشتی و پلشتی روزانه اشان به عنوان دکوری بهره می برند ؛علاوه بر اینکه حاجی شدن برای عده ای یک کلاس دنیوی به شمار می آید و صد البته که بر زبان راندن شهادتین نیز متاسفانه از شرک و نفاق مصوون نبوده است!

اما در روزه از این حرف و حدیث ها خبری نیست؛ چرا که تشنگی و گشنگی  و ریاضت های طاقت فرسای روزه بر افرادی که اهل ریا و تظاهر باشند آن قدرسنگینی می کند که بدون افطار روزه نمی توانند متظاهرانه روزه دار بمانند؛ همین است که می بینیم مسلمانان هرسال رمضان را روزه گرفته و برای سال های آینده هم دعای« اللهمَّ بَلّغنا رمضان» زمزمه می کنند.

✔ درس هفتم: دوری از هرگونه اسراف و درک دردمندان جامعه و نیازمندان

اگر شخص روزه دار قبل از رمضان از زبان بزرگان دینی و اساتید از وضعیت اسفبار اقتصادی نیازمندان و گرسنگان جامعه اش اطلاع پیدا می کرد اکنون او بیش از هرکس می داند گرسنگی و ریاضت یعنی چه ؟ چرا که او روزانه گاهی بیش از ۱۵ ساعت در نقش آنان ظاهر می شود؛ بنابراین سعی می کند اسراف نکند و بخشی از درآمد مالی اش را به فقرا و نیازمندانی اختصاص دهد که در طول سال با فقر و تگدستی  خود و فرزندانشان دست و پنجه نرم می کنند و در واقع در طول سال روزه اند.

آری روزه فریضه ای است که مسلمان را از غرق شدن در مادی گرایی و حرص و آز برای لذت های مادی و مسابقه برای مصرف و تن پروری می رهاند و به او می آموزد که به فکر دیگران باشد و بر خواهش های جسمانی خویش مسلط گردد و به مصرف به اندازه نیاز قناعت ورزد و از اسراف و تبذیر بپرهیزد.

روزه به مسلمان قناعت و مناعت را می آموزد و آشکار است که انسان  قانع از دیگران بی نیاز است و تن به ذلت و خواری نمی دهد، جامعه ای که روح قناعت را در خود بپرورد بر خود متکی خواهد بود و با دوری از مصرف بی رویه می تواند بر پای خویش بایستد و از بیگانه بی نیاز باشد.

✔ درس هشتم: تقویت اراده

روزه یک حرکت کاملاً ارادی است و انسان روزه دار به خواست خود اموری را ترک می کند، او در اثر این مقاومت در برابر خواسته ها روحش را چنان تقویت می کند که بعد ربانی را بر بعد حیوانی خود غالب می کند و با این حالت نفسانی می تواند دستورات خداوند را اجرا کند و از محرّمات الهی دوری گزیند.

سلطه غرایز و شهوات بر انسان خطرناک ترین سلطه هاست و آدمی را اسیر و بی اختیار می سازد و به پستی و رذالت می کشاند؛ بنابراین مبارزه با سلطه شهوات نفس به پایمردی و اراده ای استوار نیاز دارد و چون انسان روزه دار از روی اختیار از خوردن و آشامیدن و برخی بهره جویی های دیگر دوری می کند و در واقع با خواهش های خویش می جنگد و در برابر غرایز خود مقاومت می کند، قطعا تمرین این عمل اراده و تصمیم را در انسان نیرومند می سازد و جان را از قید حکومت و سلطه هوس ها و خواهش ها می رهاند.

بدون تردید صبر و استقامت از کلیدهای مهم اصلاحات درونی و بیرونی است؛ انسانی که صبر پیشه می سازد بر مشکلات مادی و معنوی فائق می گردد، صبر می تواند آدمی را از اعماق چاه ذلّت به اوج آسمان سعادت برساند، کسی که در مکتب روزه پرورش یافته دیگر گوهر وجود خود را در خرمن شهوت نمی سوزاند، زمام نفس را در اختیار دارد و هیچ گاه در برابر خواهش های شهوانی تسلیم نمی گردد، به دنبال مردم آزاری، بی عفتی و خلاف نخواهد رفت ، در برابر شدائد و سختی های روزگار خود را نمی بازد و برای رسیدن به یک مقصود عادی به کارهای پست و حیوانی دست نمی زند. به راحتی از عادت های نکوهش شده دست برمی دارد و خویشتن را از قیود رسم های خلاف آزاد می سازد.

شک نکنید انسان هایی که از اراده ای پولادین برخوردارند با هیچ زر و زوری از پایی در نمی آیند خواه مسلمان باشند یا خیر!

به امید اینکه شاگردان وفادار و زرنگ مدرسه رمضان باشیم

والسلام علیکم و رحمهالله