حركات و احزاب
جنبش «اخوان المسلمین» مصر؛ رهبری جدید و آینده‌ی سیاسی
جنبش «اخوان المسلمین» مصر؛ رهبری جدید و آینده‌ی سیاسی
شکی نیست که جنبش «اخوان المسلمین» از مهمترین حرکت‌های اسلامی تاریخ معاصر در دنیای اسلام است و طی ۸۲ سال گذشته، تأثیرات شگرفی در حوادث منطقه‌ی خاورمیانه و جهان اسلام و عرب داشته است. البته این جمعیت یا حزب نیز همچون سایر احزاب و جریان‌های سیاسی مراحل تاریخی مختلفی را سپری کرده است که می‌توان به مهمترین آنها به شرح زیر اشاره کرد:
1ـ مرحله اول (تأسیس):
این دوران، از بنیانگذاری در سال ۱۹۲۸ م توسط شهید «حسن البنّاء» شروع می‌شود. در این مرحله، اخوان المسلمین از لحاظ تئوریک و ساختار سازمانی با رهبری مرشد اول و مؤسس آن شکل گرفت و با ترور حسن البنّاء در ۱۲ فوریه ۱۹۴۹ توسط عوامل ملک فاروق و به دستور انگلیس و آمریکا، طبق اسناد موجود، به پایان رسید.
2ـ مرحله دوم (همکاری):
این مرحله با انتخاب امام «حسن الهضیبی» به عنوان مرشد دوم و سقوط نظام پادشاهی در مصر شروع می‌شود. در این مرحله، میان رهبران اخوان و افسران آزاد همراهی و وفاق کامل وجود داشت و سازمان نظامی اخوان‌در تغییر رژیم، کاملاً با گروه افسران آزاد همکاری کرد، ولی متأسفانه این دوره با سلطه‌ی مستبدانه عبدالناصر و سرکوب تمامی مخالفان و دگراندیشان، به پایان رسید.
3ـ مرحله سوم (تقابل):
افسران آزاد با دستگیری رهبران اخوان المسلمین و اعدام برخی از آنها، همچون شهید «عبدالقادر عوده» و شهید «شیخ محمد فرغلی» و دیگران، در تلاش بودند که پایگاه مردمی اخوان را نابود کنند و قدرت و سلطه را در انحصار خود قرار دهند که با سرکوب وحشیانه و اعدام رهبران اخوان همراه بود. این مرحله با مرگ ناصر در سال ۱۹۷۰ خاتمه یافت. اعدام شهید سید قطب و صالح عشماوی از آخرین جنایات ناصر قبل از مرگ بود.
4ـ مرحله چهارم (آزادی تاکتیکی):
این مرحله با به قدرت رسیدن سادات آغاز شد. سادات برای مقابله با قدرت‌طلبی ناصریست‌ها و کمونیست‌ها، اخوانی‌ها را از زندان‌ها آزاد کرد. اخوان المسلمین در این مرحله، تحت رهبری شیخ «عمر التلمسانی» مرشد سوم، به ترمیم و ساماندهی تشکیلات و افشاگری جنایات حکومت فردی و دیکتاتوری ناصر و دوران حاکمیت وی پرداخت.
5ـ مرحله پنجم (تقابل و تضاد):
این مرحله با دستگیری مجدد اخوانی‌ها در سال ۱۹۷۹ توسط سادات آغاز شد.
اخوان المسلمین انتقادات شدیدی از سیاست سازشکارانه‌ی سادات و برقراری صلح ننگین با رژیم اشغالگر فلسطین کردند و نظام با ترفندهای سیاسی و امنیتی، به سرکوب آنها و دیگر مخالفین روند کمپ دیوید پرداخت و زندان‌های مصر از نو مملو از مخالفان شد.
رئیس‌جمهوری کنونی مصر حسنی مبارک نیز، همچنان از سیاست سادات و ناصر در مبارزه و محدودسازی رشد فرآیند پایگاه‌های اجتماعی جنبش اخوان المسلمین، پیروی می‌کند و تلاش دارد با ترفندهای سیاسی و حقوقی، اخوان المسلمین را در صحنه سیاست مصر منزوی نگه دارد که با همکاری و موافقت کامل آمریکا و اسرائیل همراه است، ولی به رغم تمامی فشارها و سرکوب‌های مستمر، حرکت اخوان به فعالیت خود ادامه می‌دهد و ساختار تشکیلاتی اخوان المسلمین در مصر الگویی همچنان تاریخی، برای تشکل گروه‌ها و سازمان‌ها و احزاب اسلامی جهان عرب و اسلام به شمار می‌رود و به طور سنتی روی جریانات سازمانی و فکری تشکیلات اسلام سیاسی، تأثیر می‌گذارد. البته باید مشکلات تشکیلاتی اخوان المسلمین را هم در سطح محلی (مصر) و هم در سطح منطقه‌ای (تشکیلات بین‌المللی اخوان) از نظر دور نداشت. در واقع مشکلات سازمانی اخوان المسلمین در مصر را می‌توان در محورهای زیر مورد بررسی قرار داد:
الف: مشروعیت تاریخی:
رهبری فعلی اخوان المسلمین: حاکمیت ناصر و همکاران امنیتی وی ضربات سخت و مهلکی به تشکیلات اخوان المسلمین وارد کرد. مرگ امام حسن الهضیبی مرشد دوم حزب و بحران انتخاب رهبری در تشکیلات اخوان، عمق فاجعه و چگونگی ضربه به ساختار تشکیلات حزب در دوران ناصر را به خوبی نشان داد. نباید فراموش کرد که دو نهاد تشکیلاتی در رهبری و تعیین مرشد اخوان المسلمین تأثیر کلیدی دارند: کمیته‌ی مرکزی (مکتب ارشاد) و تشکیلات ویژه (النظام الخاص) که هر کدام نقش مؤثری در هدایت و رهبری و تعیین خط مشی خود دارند.
در پی فوت حسن الهضیبی، رهبری دستگاه ویژه النظام الخاص، در تعیین مرشد مورد نظر خود پیشدستی کرد، ولی بخشی از کادرها و تشکیلات داخل و خارج مصر، این تعیین را نپذیرفتند و بحران واقعی در دستگاه رهبری اخوان‌به وجود آمد که با انتخاب مرحوم شیخ عمر التلمسانی به عنوان مسن‌ترین مؤسس عضو اخوان در سمت سومین مرشد، بحران مشروعیت رهبری به طور موقت فروکش کرد. کشمکش در رقابت میان رهبران مکتب ارشاد و رهبران دستگاه ویژه، همیشه معضل مشروعیت تاریخی رهبری را آشکار و تشکیلات را با مشکلات فراوانی روبرو می‌کند و بهانه‌ی خوبی هم از سوی حاکمیت‌ها برای سرکوب اخوان‌است.
ب: ماهیت تشکیلات اخوان:
گروه اخوان‌در سال ۱۹۲۸ توسط حسن البنّاء به عنوان یک سازمان اسلامی، خیریه، تربیتی در پرتو قانون اساسی سال ۱۹۲۳ مصر، به طور رسمی ثبت شد. اما سازمان اخوان، پس از شهادت حسن البنّاء و در دوره افسران آزاد به علت پیروی نکردن از اندیشه‌های ملی‌گرا و قومی ناصری، توسط ناصر منحل اعلام شد. قانون اساسی مصر دوبار در سال ۱۹۵۶ و سال ۱۹۷۱ تغییر پیدا کرد. در پرتو قانون اساسی جدید، فعالیتهای اجتماعی و عمومی طبق قانون احزاب (۱۹۷۷) یا قانون جمعیت‌های خیریه (سال ۱۹۶۴ که در سالهای ۱۹۹۹ و ۲۰۰۲ تغییر یافت) تنظیم شده است و اخوان، همچنان با پوشش قانونی حکومتی، از هر گونه فعالیت سیاسی محروم شد.
به عبارت دیگر، در اساسنامه اخوان المسلمین، ماهیت ساختار سازمانی به عنوان جمعیت تربیتی، اجتماعی و ارشادی معرفی شده است و اخوانی‌ها هنوز نتوانسته‌اند به توافق برسند که در اساسنامه خود تجدیدنظر کنند، لذا ماهیت ساختاری و اساسنامه تشکیلات اخوان هنوز برای فعالیتهای سیاسی، مشکل‌زاست.
ج: معضل فعالیت قانونی اخوان المسلمین:
با آزادی اخوانی‌ها (۷۵ـ۱۹۷۱) از زندان، سادات به اخوان المسلمین اجازه‌ی مشروط برای فعالیت مجدد و احیای سازمان را داد: جدایی دین از سیاست، برکناری رهبران دستگاه ویژه (تشکیلات مخفی) از مکتب ارشاد یا کمیته‌ی مرکزی و تغییر نام تشکیلات، از جمله شروط سادات برای حضور نوین اخوان المسلمین در صحنه سیاست مصر بود. رهبران اخوان با پیشنهادهای سادات موافقت نکردند و در نتیجه سرکوب و فشار و اتهام و دستگیری‌ها ادامه یافت.
د: مسائل تشکیلات در سطح بین‌المللی:
اشاره کردیم که هسته تشکیلاتی اخوان المسلمین در سال ۱۹۲۸ در شهر اسماعیلیه به وجود آمد و پس از دو دهه افکار و اندیشه‌های حسن البنّاء و حزبش از مرزهای مصر گذشت و شعاع تأثیر فکری و سازمانی این جنبش از جاکارتا تا رباط امتداد پیدا کرد. سازماندهی و تنظیم نوع فعالیت گروه‌های اخوان المسلمین در کشورهای عربی، یکی از دغدغه‌های رهبری تشکیلات بود و اندیشه‌ی ایجاد یک سازمان بین‌المللی برای گروه‌های اخوانی در دهه‌ی پنجاه به وجود آمد. سرکوبگری ناصر، اولویت ایجاد این تشکل را قدری به تعویق انداخت، اما در دوران فراری بودن مرحوم «مصطفی مشهور»، مرشد پنجم، چارچوبی برای تحقق و اجرا پیدا کرد. دیدارهای مشهور از کویت و آلمان و اقامت در آنها، شالوده‌ی سازمان بین‌المللی اخوان المسلمین را پی ریزی کرد. تشکیـلات بین‌المللی اخوان المسلمین از دو نهاد اساسی تشکیل شده است که عبارتند از:
1ـ مجلس شورای تشکیلات بین‌المللی:
به مثابه کنگره بین‌المللی اخوان المسلمین است و سازمان‌های اخوانی عضو، می‌توانند بر اساس جمعیت و حجم تشکیلات حزبی خود تعدادی از اعضای خود را به این کنگره معرفی کنند.
2ـ مکتب بین‌المللی ارشاد:
این نهاد از مرشد عام و هشت عضو از کشور و همچنین از اعضای شعب مختلف اخوان که توسط مجلس شورای تشکیلات بین‌المللی برگزیده می‌شوند، تشکیل می‌شود.
علاوه بر این دو نهاد، تشکیلات و مؤسسات اقتصادی، فنی، صنفی و پژوهشی نیز در چارچوب تشکیلات بین‌المللی اخوان المسلمین فعالیت داشتند.
در تلاش و اقدام برای احیای حرکت اخوان المسلمین، بسیاری از شخصیت‌های اسلامی که منسوب به جریان اخوان المسلمین بودند یا برخی از افرادی که اصولاً عضو سازمانی و تشکیلاتی اخوان نبودند، پیشنهاد و انتقاداتی در جهت اصلاح، رشد و تکامل سازمان اخوان‌ارائه کردند. آنها طی نگارش کتاب‌ها و مقالاتی، افکار خود را در باب چگونگی و ضرورت اصلاح جنبش تبیین کردند. از جمله: شیخ محمد غزالی، عمر التلمسانی، جابر رزق، صلاح شادی (مصر)، شیخ سعید حوی (از رهبران اخوان سوریه) عبدالله نفیسی (کویت)، کمال هلباوی (مصر) راشد غنوشی (تونس)، فتحی یکن (لبنان)، شیخ فیصل مولوی (لبنان) و محفوظ نحناح (الجزایر).
همچنین روشنفکران اسلامی مستقل همچون: طارق البشری، دکتر محمد سلیم العوا، دکتر محمد عماره، دکتر سید دسوقی، دکتر جمال عطیه و دکتر کمال ابوالمجد (همگی از مصر) آرای اصلاحی و انتقادی خود را برای اصلاح حرکت اخوان المسلمین ارائه و پیشنهاد کردند. ولی اغلب این پیشنهادها از سوی رهبری اخوان مکتب ارشاد – مورد قبول واقع نشده است. آنها معتقدند که حتی با قبول این پیشنهادها یا حتی تغییر نام سازمان، حاکمیت دیکتاتوری، امنیتی موجود، اجازه حضور فعال سیاسی در مصر به آنها نخواهد داد و با توجه به ماهیت نظام حاکم، ظاهراً حق با رهبری اخوان است.
برخی از اخوانی‌های جهان عرب در بعد اندیشه و در زمینه اصلاح ساختاری، تلاش‌هایی برای اصلاح روند فکری و ساختاری اخوان، کرده‌اند از جمله:
1ـ دکتر حسن الترابی در سودان: که مخالف با اندیشه‌ی پیروی و تبعیت همگان از رهبری اخوان المسلمین مصر است. البته سازمان‌های اخوان سودان با اندیشه‌های حسن الترابی بعدها به دو گروه منشعب شد: گروه هوادار پیروی از تشکیلات مصر با همان نام اخوان المسلمین به رهبری شیخ ماجد و گروه حسن الترابی که با نام‌های مختلف و سازمان‌های گوناگون و اکنون تحت عنوان «المؤتمر الشعبی» در سودان فعالیت دارد.
2ـ جنبش النهضه تونس: این تشکیلات با اندیشه‌ها و افکار راشد الغنوشی رهبری می‌شود و به رغم اختلاف در دیدگاه، ارتباطات خوبی با اخوانی‌ها دارد. البته خود شیخ راشد، همچنان به حالت تبعید در لندن به سر میبرد و اتهام عمده‌ی وی، طرفداری از انقلاب اسلامی ایران و آیت‌الله خمینی است.
3ـ جنـاح اصـلاحی اخوان المسلمین اردن: این جناح با تلاش «عبدالمجید ذنیبات»، توانسته است دیدگاه‌های اصلاحی خود را بر سازمان مسلط و دیدگاه‌های سنتی جناح محمد عبدالرحمن خلیفه، مرشد قبلی اخوان اردن را محدود و منزوی کند.
4ـ در الجزایر نیز حرکت اسلامی اخوان به رهبری مرحوم محفوظ نحناح، روش اصلاحی اخوان اردن را در پیش گرفت و برای همین منظور با دولت فعلی الجزایر همکاری کرد و نمایندگانی به پارلمان فرستاد که مورد اعتراض دیگر حرکت‌های اسلامی الجزایر قرار گرفت.
۵ـ جنبش حماس در فلسطین: این جنبش در واقع شعبه‌ی تشکیلات اخوان در سرزمین‌های اشغالی است و هنوز هم ارتباط همه جانبه‌ی نیرومندی با اخوان المسلمین مصر دارد، ولی این سازمان در اندیشه سیاسی و ادبیات ایدئولوژیک خود تغییراتی داده و در سایه همین تحولات، توانسته است به جهاد مسلحانه بر ضد اشغالگران ادامه دهد و همزمان روابط خوبی را با نظام‌های سیاسی قاهره و دمشق برقرار کند.
۶ـ جناح اصلاحی در داخل اخوان المسلمین مصر: در پرتو شرایط منطقه‌ای موجود و در پی فوت مرشد سوم اخوانی‌ها در سال ۱۹۸۶ این جناح رشد کرد. این جناح، هوادار خروج از پیله‌ی ساختاری گذشته و رفتار منطقی با مقتضیات زمانه و شرایط محلی و منطقه و جهان بوده است. ولی در گذشت‌های پی در پی رهبران انتخابی که همیشه از مسن‌ترین‌ها انتخاب می‌شوند و ممنوعیت سازمان از تشکیل جلسه عمومی مکتب ارشاد و سرکوب‌ها و دستگیری‌ها و محاکمه‌های مکرر توسط رژیم حاکم از زمان ناصر تا به امروز، باعث شده است که شرایط اصلاحات مورد نظر آماده نشود. ولی به رغم تمامی فشارها و سرکوب‌ها، سازمان اخوان المسلمین مصر هم اکنون هم نیرومندترین تشکیلات سیاسی مصر است. تا آنجا که در آخرین انتخابات مصر، توانست به تنهایی ۱۸ نماینده به مجلس خلق کنونی بفرستد، ولی احزاب پنجگانه‌ی مخالف: ناصری، چپ، تجمع اشتراکی، وفد و احرار، جمعاً فقط توانستند ۱۴ نماینده به مجلس بفرستند و روی همین اصل است که تحلیلگران سیاسی داخلی (مصر) و ناظران خارجی بر این باورند که در صورت سقوط حاکمیت فعلی، یگانه گزینه برای جانشینی، سازمان اخوان المسلمین خواهد بود و البته یکی از دلایل اصلی حفظ نظام حاکم بر مصر، از سوی آمریکا، همین مسأله اساسی است.
جماعت اخوان المسلمین مصر به عنوان مهمترین گروه مخالف دولت، «محمد بدیع» از جناح محافظه‌کار را به عنوان جانشین «محمد مهدی عاکف» به عنوان رهبر جدید برگزید تا تحلیلگران از تغییر در رویکرد سیاسی این جنبش سخن بگویند. محمد بدیع از جناح محافظه‌کار، جای محمد عاکف عضو «سپاهیان قدیمی» را در رهبری جنبش اخوان المسلمین مصر گرفت.
مدت ریاست مهدی عاکف بر اخوان المسلمین پایان یافت. وی در اکتبر سال گذشته میلادی تصمیم گرفته بود به سبب اختلافات داخلی میان محافظه‌کاران و اصلاح‌طلبان این جنبش کناره‌گیری کند.
عاکف در کنفرانس مطبوعاتی در قاهره تأکید کرد جانشین وی با توافق اعضای شورای مرکزی جنبش انتخاب شد. به گفته وی، اخوان المسلمین، طرح «پیشرفت و نجات امت اسلام» را دنبال می‌کنند.
به گفته تحلیلگران، جناح محافظه‌کار، نفوذ و سیطره خود را بر این جنبش همزمان با تعیین یکی از نمایندگان این جناح به عنوان هشتمین رهبر اخوان المسلمین تقویت کرد.
محمد بدیع این جنبش را برای یک دوره شش ساله می‌گیرد. عاکف در یک کنفرانس مطبوعاتی در مقر فراکسیون پارلمانی اخوان المسلمین در قاره اعلام کرد محمد بدیع با تأیید و اجماع کامل تمامی اعضای شورای مرکزی که حدود ۱۰۵ عضو دارد، به عنوان رهبر جدید انتخاب شد.
بدیع نیز پس از انتخاب، بر تمایل خود برای ارسال پیام‌های آرام‌بخش و اطمینان‌بخش به حکومت مصر و قبطی‌ها (مسیحیان) و دیگر گروه‌های مخالف تأکید کرد. وی گفت: ما به حرکت گام به گام در جهت اصلاحات در چارچوب مسالمت‌آمیز و مبارزه قانونی مبتنی بر شیوه‌های گفت‌وگو و خودداری از ارعاب و تهدید، ایمان داریم و به همین سبب خشونت را در تمامی اشکالش چه از طرف حکومت‌ها، افراد، گروه‌ها یا نهادها محکوم می‌کنیم.
وی درباره موضع جنبش اخوان المسلمین در برابر حکومت مصر گفت: ما تأکید می‌کنیم که هرگز دشمن حکومت‌ها در مصر نبوده‌ایم، هر چند آنها همواره محدودیت‌هایی را بر ضد این جنبش اعمال می‌کرده‌اند، با این حال اخوان المسلمین همواره از ارائه توصیه‌ها و پیشنهادها برای خروج از بحران‌های پیاپی در کشور دریغ نکرده‌اند.
بدیع تأکید کرد: اخوان المسلمین معتقد است حکومت مصر باید آزادی‌های شخصی یا دموکراتیک و اصل تفکیک میان قوا را رعایت کند.
وی گفت: موضع ما در برابر برادران مسیحی در مصر و جهان اسلام و عرب کاملا واضح و شفاف است، آنها شرکای ما در کشور و ساخت تمدن و همکاران ما در دفاع از اصول و توسعه و پیشرفت هستند. بدیع تأکید کرد: اخوان المسلمین معتقد است، اساس شهروندی، مشارکت کامل و برابری در حقوق و وظایف با حفظ مسائل شخصی افراد است. این جنبش در ماه‌های اخیر شاهد اختلافات داخلی درباره راهبردی که باید برگزیند، بوده است.
این اختلافات در کنار گذاشتن «محمد حبیب» معاون رهبر سابق و «عبدالمنعم ابوالفتوح» رهبر برجسته و نماینده جریان اصلاح‌طلب این جنبش در دسامبر گذشته، تأثیرگذار بود.
احتمال کاهش مشارکت
با وجودی که بدیع تأکید کرد جنبش اخوان المسلمین همچنان به فعالیت پارلمانی، صنفی و مدنی ادامه خواهد داد، اما تقویت سیطره جناح محافظه‌کار بر این جنبش به اعتقاد تحلیلگران ممکن است به مشارکت حداقلی اخوان المسلمین در فعالیت سیاسی منجر شود.
عبدالمنعم محمود از روزنامه‌نگاران نزدیک به اخوان المسلمین می‌گوید: با انتخاب محمد بدیع، اخوان المسلمین می‌خواهد بیش از پیش بر مسأله آموزش، فعالیت سازمانی و توجه کمتر به فعالیت سیاسی تکیه کند. «ضیاء رشوان» کارشناس مرکز مطالعات سیاسی و راهبردی الاهرام مصر هم معتقد است جنبش اخوان المسلمین توجه کمتری به فعالیت سیاسی و به جای آن تمرکز بیشتری بر فعالیت ایدئولوژیکی خواهد داشت.
رهبر جدید اخوان المسلمین کیست؟
محمد بدیع در سال ۱۹۴۳ در «المحله» واقع در دلتای نیل مصر به دنیا آمد، وی به شغل دامپزشکی در «بنی سویف» واقع در ۱۰۰ کیلومتری جنوب قاهره اشتغال دارد. بدیع هشتمین مرشد جنبش اخوان المسلمین است.
بدیع سابقه ۱۳ سال حبس در زندان‌های حکومت مصر را دارد؛ وی اولین بار در سال ۱۹۶۴ به مدت نه سال و برای بار دوم در سال ۱۹۹۹ به مدت چهار سال به زندان افکنده شد.
وی استاد دانشگاه دامپزشکی در دانشگـاه بنی سویف است.
محافظه‌کاران جنبش اخوان المسلمین خواستار تکیه بر «اسلامی شدن» جامعه مصر هستند در حالی که اصلاح‌طلبان بر شیوه نزدیک شدن به سیاست با گشایش و انعطاف‌پذیری در برابر ائتلاف با دیگر گروه‌های مخالف حکومت مصر تکیه می‌کنند. اکتبر گذشته، اختلافاتی در داخل جنبش اخوان المسلمین به وجد آمد که با توجه به تمایل شدید رهبران این جنبش برای محرمانه ماندن اوضاع داخلی آن، افشای این اختلافات یک حادثه نادر به شمار می‌رود.
تغییرات در رهبری اخوان المسلمین در حالی انجام می‌شود که مصر برای برگزاری انتخابات پارلمانی در پاییز آینده و همچنین انتخابات ریاست جمهوری در آغاز سال ۲۰۱۱ آماده می‌شود.
جنبش اخوان المسلمین به عنوان یک حزب سیاسی اجازه فعالیت ندارد، اما مقام‌های مصر با وجود بازداشت منظم اعضای این گروه مخالف، تا حدودی از فعالیتهای آن چشم‌پوشی می‌کنند.
این جنبش در انتخابات پارلمانی ۲۰۰۵ با کسب یک‌پنجم کرسی‌های پارلمان از طریق اعضایش که به عنوان مستقل به پارلمان راه یافتند، یک پیروزی تاریخی کسب کرد و همین موفقیت چشمگیر کافی بود تا حکومت حسنی مبارک که از سال ۱۹۸۱ همچنان ریاست جمهوری را در اختیار دارد، به طور منظم و مستمر، بازداشت اعضای این جنبش به ویژه رهبرانش را در دستور کار قرار دهد. در ۲۱ دسامبر ۲۰۰۹، جنبش اخوان المسلمین اعلام کرد دفتر اجرایی جدید، دارای گرایش محافظه‌کارانه و متمرکز بر دین را تعیین کرده است.
نکته جالب، انتخاب نشدن «محمد حبیب» مرد شماره دو جنبش اخوان المسلمین و عبدالمنعم ابوالفتوح اصلاح‌طلب است.
منبع : پایگاه اطلاع رسانی اصلاح