نگاهی کلامی و تربیتی به آیه ۴۲ سوره انفال، به معنای مشیت و قضا و قدر
نگاهی کلامی و تربیتی به آیه ۴۲ سوره انفال، به معنای مشیت و قضا و قدر
نویسنده: فرزاد ولیدی – دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث
ایمان به قضا و قدر در اندیشه و باور اسلامی یکی از ارکان ایمان محسوب می شود؛ در حدیث مشهور پیامبر صلی الله علیه و سلم ارکان ایمان در جواب جبریل علیه السلام آمده است، آنجا که می فرماید: أن تؤمن بالله و ملائکته و کتبه و رسله و بالیوم الاخر و بالقدر خیره و شره
نکته قابل توجه، آمدن این ارکان در قرآن به جز ایمان به قضا و قدر است؛ هر چند لفظ مشیت و قضا و قدر به صورت مصداقی در قرآن کریم بدان اشاره نشده است، اما بیش از ۵۰۰ آیه در قرآن کریم حول محور مشیت و قضا و قدر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. یکی از این آیات، آیه ۴۲ سوره انفال است که در این نوشتار به آن پرداخته خواهد شد.
إِذْ أَنْتُمْ بِالْعُدْوَهِ الدُّنْیَا وَهُمْ بِالْعُدْوَهِ الْقُصْوَى وَالرَّکْبُ أَسْفَلَ مِنْکُمْ وَلَوْ تَوَاعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِی الْمِیعَادِ وَلَکِنْ لِیَقْضِیَ اللَّهُ أَمْرًا کَانَ مَفْعُولًا لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَهٍ وَیَحْیَى مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَهٍ وَإِنَّ اللَّهَ لَسَمِیعٌ عَلِیمٌ
(به یاد آورید ) زمانی را که شما در طرف نزدیکتر (به مدینه ی منوره ) بودید (وباران فقط در آنجا بارید و زمین را سفت گردانید ) آنان (یعنی دشمنان ) در طرف دورتر مستقر بودند (و آب در اختیار نداشتند و زمین آنجا سست بود و بارانی هم به خود ندید، و لذا قدمها بدان فرو می رفت ) و کاروان (قریشیان به سرپرستی ابوسفیان که شما در تعقیب آن بودید ) در مکان پایین تری از شما قرار داشت. اگر با همدیگر وعده (ی جنگ ) می دادید (قریشیان به خاطر هراس از شما مؤمنان، و شما مؤمنان به سبب کمی خود و فراوانی دشمنان ) به وعده ی خود وفا نمی کردید، ولیکن (بدون وعده ی قبلی و میل قلبی با یکدیگر روبرو شدید ) تا خداوند کاری را تحقق بخشد که می بایست انجام گیرد، و بدین وسیله آنان که گمراه می شوند با اتمام حجت بوده و آنان که راه حق را می پذیرند با آگاهی و دلیل آشکار باشد. بیگمان خدا بر هر چیزی توانا است.
به یاد آر وقتی سپاه شما در آن جنگ بدر و به روز غزا
همی بود بر کوه نزدیکتر ولی دشمنان دورتر ز آن گذر
کمین کرده بودند در جای پست سپاه شما بود بالای دست
گر این جنگ با وعده های شما که بستید با خصم، می شد بها
در آن وعده گه تیغها را غلاف بگردانده بودید از اختلاف
ولیکن همی خواست یکتا خدا که اجرا شود حکمهای قضا
که باید بگردد هلاک بمیرد رود در دل تیره خاک
هر آنکس حیات ابد را سزا ست به کامش ببیند که بر او رواست
سمیع است حقا که یکتا خدا علیم و تواناست آن کبریا
اراده ی انسان و اراده ی خداوند متعال
از دیدگاه قرآن برای وقوع هر فعلی سه چیز لازم است.
۱٫ اراده ی انسان
۲٫ اتخاذ اسباب
۳٫ اراده ی خداوند
مشیت با اراده فرق می کند، اراده نوعی از جنس مشیت است. در آیه ۲۷ سوره نساء خداوند متعال تصریح می کند که انسان صاحب اراده است.
واللَّهُ یُرِیدُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْکُمْ وَیُرِیدُ الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الشَّهَوَاتِ أَنْ تَمِیلُوا مَیْلًا عَظِیمًا
خداوند می خواهد توبه ی شما را بپذیرد (و به سوی طاعت و عبادت برگردید و از لوث گناهان پاک گردید ) و کسانی که دنبال شهوات راه می افتند، می خواهند که (از حق دور شوید و به سوی باطل بگرائید و از راه راست ) خیلی منحرف گردید (تا همچون ایشان شوید. )
اراده یک حالت نفسانی در انسان است که می تواند موافق و یا مخالف اراده ی اللهی باشد. اراده زمانی شکل می گیرد که انسان تصوری از چیزی به عنوان هدف داشته باشد و بعد از تصدیق منفعت، شوقی در او ایجاد می شود و پس از آن می خواهد به عنوان یک هدف به دست آورد. در اینجاست که اراده شکل می گیرد و انسان می خواهد به هر وسیله ای شده است به آن برسد.
اگر شوق رسیدن در انسان شکل گیرد و اراده نماید می بایست این اراده را به عزم و سپس جزم تبدیل کند تا بتواند همه ی موانع را از سر راه بر دارد.
مراحل تصور، تصدیق مطلوب بودن، شوق و اشتیاق رسیدن، اراده و خواستن، عزم و در نهایت جزم است که انسان را به هدف می رساند.
بعد از این است که اگر مشیت اللهی تعلق گرفته باشد، انجام می شود.
پس از اراده برای برداشتن موانع عزم لازم است، و جزم نیز به او صبر و شکیبایی می دهد تا به هیچ وجه از هدف دست بر ندارد.
گزیده ای از سه تفسیر فتح القدیر امام شوکانی، تفسیر ابن کثیر و تفسیر المنیر وهبه الزحیلی در مورد آیه ۴۲ انفال
(ولیکن ) حق تعالی شما و آنان را در این آوردگاه گرد آورد (تا الله تعالی کاری را که کردنی بود به انجام رساند ) از پیروز ساختن دوستان و خوار ساختن دشمنانش و عزت بخشیدن به دینش و به ذلت کشاندن کفر، در حالی که هرگز محاسبه ی دو گروه بر این مبنا نبود که این اتفاق به این صورت روی دهد، اما خدای عزوجل این اتفاق را به همین شکل محقق گردانید (تا هلاک گردد کسی که هلاک شدنی است بعد از قیام حجت و زنده بماند کسی که زنده ماندنی است بعد از قیام حجت) و بعد از آن، دیگر هیچ کس را بر خدای عزوجل عذر و حجتی باقی نماند.
بعضی گفته اند، معنی این است:
تا کفر کسی که کافر شده است، بی هیچ گونه شبهه ای باشد، همین گونه، اسلام کسی که اسلام آورده است، بی هیچ گونه شبهه ای باشد. زیرا با پیروزی اهل ایمان در بدر و جداسازی میان حق و باطل، شبهه به کلی از میان رفت. بنابراین، اگر بعد از این انسانی به سبب استمرارش بر کفر، در وادی هلاکت افتاد و سزاوار عذاب گردید، هلاکت وی بی هیچ گونه شبهه ای است و در روز قیامت برایش حجتی باقی نمانده است، که بگوید: من در شبهه بودم و کار بر من پوشیده و آشفته بود. همین گونه برای اهل ایمان در این که بر حق هستند، شبهه ای باقی نمی ماند. زیرا دیگر این حقیقت برایشان روشن و آفتابی شده است که دین خدا پیروز است و دوستانش فاتح و مسلط اند.
دیدگاه جامعه شناختی راشد الغنوشی از آیه ۴۲ سوره انفال
به قابلیت های اسلام برای سازگاری با توسعه و تثبیت نگرش شهروندی، دموکراسی و جامعه ی مدنی در فرهنگ مان و نیز اصالت همزیستی مسالمت آمیز با نامسلمانان باور کامل دارم و مطمئن هستم که جهاد، راه دفع تجاوز و تمهید فضای آزادانه برای انتخاب دین و واگذاشتن حسابرسی آنان به خداست، و تلقی از آن به عنوان یک روش دین گستری یا تحمیل اسلام به غیر مسلمانان یا براندازی کفر از گیتی، مخالف مقاصد آزادی گرایانه اسلام و آیاتی است که من بر انتخابگری انسان تأکید می کند و ضمن اقامه ی حجت، مسؤلیت فرجام او را بر عهده ی خودش می گذارد.
لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَهٍ وَیَحْیَى مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَهٍ
تا آن که گمراه می شود، آگاهانه گمراه شده و آن که راه هدایت را بر می گزیند، آگاهانه راه را بر گزیده باشد.
لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ
تا پس از آمدن پیامبران، دلیلی در برابر آفریدگار برای مردم نماند.
دیدگاه دکتر محمد راتب نابلسی در مورد انتخاب انسان در پذیرش ایمان
ایشان می گوید:
خیار الإنسان مع الإیمان خیار وقتٍ فقط، لا خیار قبولٍ أو رفضٍ؛ لأنه لابدّ من أن یؤمن و لو بعد فوات الأوان، حینما یأتیه ملک الموت.
انتخاب انسان در پذیرش ایمان انتخاب زمان پذیرش است نه انتخاب قبول یا رد. چون گریزی جز قبول ندارد هر چند وقت را از دست دهد و در زمان مرگ و فرشته مرگ ایمان بیاورد. أعاذنا الله منها
مقالات مرتبط: