گذری کوتاه بر تاریخ اسلامی کردستان

گذری کوتاه بر تاریخ اسلامی کردستان
نویسنده: کاک کریمی

کردستان یا «سرزمین کردها» سرزمینی است به مساحت۵۰۰هزار کیلومتر مربع، واقع در خاورمیانه و باجمعیتی بین۳۰ تا۴۰ میلیون نفر که ۹۸% آنان مسلمان و اهل سنت و بقیه مسیحی و ایزدی (اهل حق) و……. هستند. در کتب تاریخی و جغرافیایی متقدمین تا قرن هفتم هجری نامی از واژه‌ی «کردستان» برده نشده بلکه این سرزمین مشهور به بلاد جبال، جزیره، دیاربکر و سواد العراق بوده است که از مهمترین شهرهای کردستان قدیم؛ دیار ربیعه، دیار مضر، اورفه، نصیبین، رها، رقه، حران، ماردین، آمد، دینور، شهر زور، سنجار، رأس‌العین، حلوان، تکریت و جزیره‌ی ابن‌عمر بوده است. کلمه‌ی کردستان اولین بار توسط سلطان سنجر سلجوقی بر اقلیم جبال نهاده شد و او برادرزاده‌اش سلیمان شاه را در آن زمان والی کردستان قرار داد. این سرزمین مانند سایر ممالک اسلامی بعد از فروپاشی خلافت عثمانی در عهدنامه سایکس بیکو سال ۱۹۱۶م توسطه قدرتهای استعماری؛ فرانسه، بریتانیا و روسیه، تقسیم و تقطیع شد و هم اکنون کردها به ترتیب اکثریت در پنج کشور ترکیه، ایران، عراق، سوریه، و روسیه پراکنده‌اند ضمن آنکه عده زیادی از آنها به کشورهای لبنان، فلسطین، افغانستان، پاکستان، و دول اروپایی به دلایل سیاسی و یا مادی مهاجرت کرده‌اند.
قول راجح در مورد نژاد کردها آن است که به قبیله ماد بر می‌گردند که مرکز حکومت آنها هگمتانه (همدان امروزی) بوده که در سال ۵۵۰ قبل از میلاد سقوط کرد و از آن زمان تاکنون کردها هیچگاه دولت مستقلی نداشته‌اند و سرزمین آنها تحت حکومتهای ساسانی و رومی اداره می‌شده است، تا زمانی که آفتاب عالمتاب اسلام به کردستان تابید و آنها را از ظلم و ستم آنها نجات داد. و با اسلام آوردن کردستان، اداره‌ی سرزمین آنها را به خودشان واگذار شد که بحث آن إنشآء الله در آینده خواهد آمد.

ضرورت پرداختن به تاریخ اسلامی کردستان
قوم کرد یکی از اقوام مسلمان و یکی از ملت‌های زنده جهان است که تاریخ نشان می‌دهد از قدیمی‌ترین اقوام خاورمیانه است. منابع تاریخی شجاعت غیرت و حوادث زیاد آنها را باز گو کرده‌اند، با این وجود نیاز شدیدی به تحقیق و بررسی در این مورد است چرا که تاریخ آنان را مستشرقین و استعمارگران با بدگمانی خود نوشته‌اند آن را تحریف کرده، جنبه‌‌های مثبت را پنهان و جنبه‌های منفی و ضعف را برجسته و نمایان کرده‌اند و کرد را طوری به جهان معرفی کرده‌اند که ملتی جاهل، بی‌بهره، درنده، وحشی، و فاقد تفکر و فرهنگ و تمدن می‌باشند و از طرف دیگر تاریخ اسلامی کرد دچار ناگوارترین تغییر و تحولات گردیده و به باد فراموشی سپرده شده، و اعراب مسلمان در طول تاریخ چیزی در مورد مبارزات و حوادث برادران کرد هم‌کیش خود که در نواحی کوهستانی رشادتها و مردانگی‌‌ها علیه دشمنان دین برای حفظ آیین نشان داده‌اند، نمی‌دانند. تازه! ملت مسلمان کرد هم درباره‌ی تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ اسلامی خود آگاهی محدود دارد. علاوه بر این تسلط اندیشه‌ی ملی‌گرایی بعد از فروپاشی خلافت عثمانی و بی‌توجهی به تاریخ واقعی اسلامی یکی از موجبات بی‌خبر ماندن از مقام و منزلت اصلی خودشان در تاریخ اسلام است و نقش مؤثری را که قوم کُرد در رشد و ترقی اسلام داشته و باید به آن افتخار کند؛ به بوته‌ی فراموشی سپرده است.
ما در این نوشتار نمی‌خواهیم تاریخ ملی یا میهنی کرد را فراروی خوانندگان عزیز قرار دهیم، بلکه تاریخ یکی از ملتهای مسلمانی را بررسی کنیم که از شکل‌گیری تمدن اسلام نقش بسزایی داشته‌اند؛ چون تاریخ اسلامی تنها تاریخ ملت عرب نیست، بلکه عبارت است از تاریخ تمام ملت‌هایی که به‌طور واقعی در قلمرو اسلامی زندگی نموده‌اند.
در ادامه به برخی از مواردی تاریخی که نشان از اسلامی بودن قوم کرد است را بر می‌شماریم:
1- جابان کردی: جابان یکی از اصحاب کُرد رسول الله(ص) و از راویان حدیث است که نام او در کتابهای«اسد الغابه» و«الإصابه فی تمییز الصحابه» ذکر شده است؛ اما متأسفانه معلومات تاریخی در مورد زندگی این صحابی بزرگوار اندک است؛ ولی منابع تاریخی از پسرش میمون کردی ذکر کرده‌اند که پدرش ده بار حدیث از پیامبر روایت کرده و کمتر روایت ‌می‌کرد، مبادا که حدیث را با زیاده و نقض بازگو کند و این نشان ‌می‌دهد که اهل ورع بوده است و بیم داشته از اینکه چیزی را به پیامبر نسبت دهد که از اصل کلام او نیست.
2- هیئت نمایندگی کردها به مدینه: در آغاز ظهور اسلام زمانی که هنوز دین حنیف اسلام از مکه و مدینه فراتر نرفته بود مردم جزیره بوتان(جزیره ابن عمر کردستان ترکیه) هیئتی را تدارک ‌می‌بینند و در پوشش بازرگانی به خدمت رسول خدا در مدینه ‌می‌رسند و در آنجا اسلام خود را اعلام ‌می‌کنند و به میان قوم خود بر می‌گردند و اخبار اسلام را به‌سوی آنها ‌می‌آورند. این گروه چون از طائفه باجن بودند به هیئت بازرگانان باجن معروفند.

فتوحات اسلامی در کردستان
کردستان در زمان فتوحات عبارت بود از سه منطقه:
1- منطقه جبال که از مهم‌ترین شهرهای کردنشین آن عبارت بودند: لوان، دینور، ماسبزان، همدان و نهاوند.
2- منطقه شهر زور بخش وسیعی بود بین أربیل و همدان.
3- منطقه جزیره(منطقه‌ای که بین دجله و فرات واقع است): و از جمله شهرهای آن: دیاربکر، آمد، حران، نصیبین، دارا، رأس العین و …. بود.
لازم به ذکر است که تفصیل فتوحات در این مقاله مختصر نمی‌گنجد ولی آنچه مهم است این است که‌ نخستین بار سپاه اسلام در زمان امیر المؤمنین عمر بن خطاب در سال ۱۶ هجری وارد منطقه صعب‌العبور کوهستانی کردستان شد و نخستین شهری را که به فرماندهی فیاض بن عنم فتح کردند حلوان(نزدیک قصر شیرین استان کرمانشاه) بود که اهل آنجا مقاومت چندانی نکردند و در برابر مسلمانان تسلیم شدند پس از آن شهرهای دینور، ماسبزان و همدان نیز از طریق صلح فتح شد؛ اما فتح جزیره و شهر زور در سال ۲۱هجری بود توسط اصحاب بزرگوار: عیاض بن غنم، سهیل بن عدی، عبدالله بن عتبان انصاری، ولید بن عقبه و عمر بن سعد انصاری بود که هر کدام فاتح قسمتی از آن دیار بودند.
مطلب مهم در فتوح کردستان این است که اکثر مناطق آن از طریق صلح فتح شده و به قول طبری و ابن‌کثیر و ابن‌اثیر، منطقه جزیره آسانترین جایی بود که فتح شده است که اهالی شهرهای آن یا اینکه مسلمان شده و یا از طریق جزیه از راه صلح در آمدند و علت آن این بود که آن مناطق از آن زمان زیر سلطه ساسانیان و رومیان بود و کردها از حاکمیت آنها ناراضی بودند چون سالها بود که به استثمار ثروتهای مالی و تضعیف آنها مشغول بودند و جوانان آنها را به اجبار به خدمت سربازی ‌می‌کشاندند بنابراین از ظلم و ستم آنها به تنگ آمده بودند و کردها شنیده بودند که اسلام دین برادری و برابری و اخوت است و هیچ فرقی بین انسانها از هر نژاد و قبیله‌ای باشند نمی‌گذارد، بنابراین شهرهای خود را به آسانی تقدیم کردند و حاکمیت مسلمانان را بر حاکمیت فارس و روم ترجیح دادند و به این راضی شدند که زیر لوای خلافت اسلامی باشند، گرچه مسلمانان وارد هر شهری که ‌می‌شدند پس از فتح آن امور را به اهالی آن شهرها واگذار ‌می‌کردند چون هدف آنها تصرف و اشغال سرزمینها نبوده، بلکه در پی تبلیغ اسلام و عدالت‌گستری و نجات مردم از گمراهی و از ظلم و ستم حاکمانشان بوده است. لازم به ذکر است که در تاریخ گزارشی از برخورد نظامی کردها با اسلام ثبت شده است و اگر جنگی در کردستان در زمان فتوحات روی داده باشد توسط سپاه ساسانی با اسلام بوده است نه سپاه کردی، چون همانطور که گفتیم کردها آن زمان حکومت نداشتند تا صاحب سپاه و لشکر و تجهیزات باشند.

۳- دانشمندان کرد در خدمت علوم اسلامی:
منطقه کردستان در دوره‌‌های اسلامی اهتمام ویژه ای به علوم دینی داده و دانشمندان بزرگی را در دامن خود پرورانده است که خدمات ارزشمندی به فرهنگ و تمدن اسلامی نموده‌اند که آثار آنان تا به امروز مورد استفاده مسلمین است از بارزترین آنها:
1- میمون بن مهران از تابعین بزرگوار(اهل جزیره)
2- ابن‌اثیر صاحب کتاب الکامل فی التاریخ.
3- ابن‌اثیر صاحب کتاب النهایه فی غریب الحدیث و الأثر.
4- ابن‌خلکان صاحب کتاب وفیات الأعیان.
5- ابن‌حاجب آلانی نحوی.
6- ابو حنیفه دینوری.
7- ابن قتیبه دینوری.
8- شیخ الاسلام ابن‌تیمیه حرانی.
9- ابن‌صلاح شهر زوری.
10-بدیع الزمان همدانی و…. .
و از جمله متأخرین ‌می‌توان: دکتر محمد سعید رمضان البوطی، دکتر علی محی‌الدین قره‌داغی(رئیس و استاد دانشکده‌ی فقه‌ و اصول دانشگاه‌ قطر)، ملاعبدالکریم مدرس، امجد زهاوی، خیرالدین زرکلی، بدیع الزمان سعید نورسی، محمد مردوخ کردستانی، محمد ربیعی، عبدالله احمدیان، قاضی محمد خضری، ناصر سبحانی، احمد مفتی‌زاده و…. نام برد.

۴- دولتهای کردی در تاریخ اسلامی: کردها در دوران اسلامی حکومتهایی محلی را تأسیس کردند که زیر نظر خلافت عباسی و عثمانی، به اداره سرزمین خود مشغول بودند از جمله: حکومت سالاریه در آذربایجان(۳۰۰-۴۲۰)- حسنویه در همدان(۳۲۰-۴۰۵)- دوستکیه و مروانیه در دیاربکر(۳۵۰-۴۶۷)- ایوبیان(۵۶۷-۶۸۵)در مصر و شام- امارت بابان- امارت سوران و …. . از بارزترین این حکومتها، حکومت ایوبیان به قیادت سلطان صلاح‌الدین ایوبی است، که به همراهی عمویش اسدالدین شیرکوه، توانست دولت عبیدیها را در مصر شکست دهد و به‌جای آن دولتی سنی را برپا کند و صلیبی‌‌ها را در جنگ «حطین» و «المنصوره» شکست داد و بار دیگر فلسطین را آزاد کرد.

کردستان امروز: کردستان امروز دارای مسائل و مشکلات خاص خودش است، که به‌علت حساسیت موضوع مجال بحث آن در اینجا نیست. ولی آنچه که مسلم است، این است که‌؛ امروزه سکولارها و کمونیست‌های کرد در عراق و ترکیه، پرچمدار دفاع از حقوق ذاتی کردها شده‌اند و کردهای مسلمان تضعیف و به حاشیه رانده شده‌اند و هیچ شبکه تلویزیونی یا ماهواره‌ای که کردستان اسلامی را به جهان اسلام معرفی کند در اختیار ندارند و این باعث شده که بسیاری از مردم از شنیدن کلمه کردستان، کردستان لائیک و کمونیست را تصور کنند!!

منابع:
1- کردستان چگونه آزاد شد، صلاح الدین عباسی
2- تاریخ اسلامی کرد، هادی علی، ترجمه علی غفوری
3- شرفنامه، شرفخان بدلیس
4- معجم البلدان، اقوت الحموی
5- تاریخ مشاهیر کرد، بابا مردوخ روحانی