حفظ محیط زیست از دیدگاه اسلام
حفظ محیط زیست از دیدگاه اسلام
نویسنده : سید ادریس قیصری
محیطی که در آن انسان به سر می برد و زندگی می کند را محیط زیست گویند و حفظ آن سبب سلامتی انسان می شود و مصادر شرعی به طور فراوان اشارات واضح و روشنی به آن داشته اند و انسان را متوجه آن می کنند که از محیطی که زیست می کند نگهداری کند.( وصایا الرسول /سعد یوسف ابو عزیز)
در اسلام محافظت از محیط به عنوان شعبه ای از ایمان نامبرده شده است چناننچه در حدیث است که پیامبر -صلی الله علیه وسلم- فرموده اند:
الْإِیمَانُ بِضْعٌ وَسَبْعُونَ أَوْ بِضْعٌ وَسِتُّونَ شُعْبَهً فَأَفْضَلُهَا قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَأَدْنَاهَا إِمَاطَهُ الْأَذَى عَنْ الطَّرِیقِ وَالْحَیَاءُ شُعْبَهٌ مِنْ الْإِیمَانِ» (رواه مسلم) یعنی ایمان هفتاد و چند شعبه دارد که بهترین آن گفتن لا اله الا الله است و پایین ترین درجه ی آن کنار زدن و برداشتند اذیت و آزار از راه مردم می باشد و حیا نیز شعبه ای از ایمان است.
چنانچه در حدیث فوق ملاحظه می کنید از بین بردن اذیت و آزار در محیطی که مردم زندگی می کنند از شعبه های ایمان نامبرده شده است.
در حدیث دیگری پیامبر-صلی الله علیه وسلم- ما را در نگهداری حفظ محیط چنین تشویق می کند و می فرماید:
«عُرِضَتْ عَلَیَّ أُمَّتِی بِأَعْمَالِهَا حَسَنِهَا وَسَیِّئِهَا فَرَأَیْتُ فِی مَحَاسِنِ أَعْمَالِهَا الْأَذَى یُنَحَّى عَنْ الطَّرِیقِ وَرَأَیْتُ فِی سَیِّئِ أَعْمَالِهَا النُّخَاعَهَ فِی الْمَسْجِدِ لَا تُدْفَنُ» (سنن ابن ماجه)
یعنی اعمال خوب و بد امتم بر من عرضه شد در میان اعمال نیک عملی توجه مرا به خود جلب کرد و آن هم از بین بردن اذیت و وآزار در راه مرد م بود و در میان اعمال بد نیز عملی که توجه مرا به خود جلب کرد انداختن آب دها به مسجد بود.
چنانچه در این حدیث رسول خدا ملا حظه می کنید بهترین عمل پاک نمودن اذیت در سر راه مردم (محیط) ، و بد ترین عمل انداختن اشغال به محیط است.
خداوند متعال مرا مسؤل آبادانی زمین کرده تا در این زمین به خوبی و بدون اذیت و آزار با هم زندگی کنیم اگر برای خود و دیگران اذیت و آزار ایجاد کنیم پس ما در فکر آبادانی زمین نیستیم خداوند متعال در این باره می فرماید:
« هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا» [هود/۶۱] او است که شما را از زمین آفریده است و آبادانی آن را به شما واگذار نموده است.
با توجه به آیه ی ۶۱ سوره ی هود آبادانی زمین بر ما واجب می باشد و باید عواملی که سبب اضطراب و خلل در زمین می شود را دفع کنیم تا زمین فساد و تباه نشود .خداوند متعال در این باره می فرماید :
« وَلاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا»[اعراف /۵۶] در زمین بعد از اصلاح آن فساد و تباهی مکنید .
لا تفسدوا فی الأرض در قرآن کریم سه بار آمده است . که شامل هر نوع فسادی خواهد شد.
در ایه ای دیگر خداوند متعال فساد بر و بحر را عقوبت نام نهاده که سبب آن کوتاهی مردم نسبت به دستورات الهی می باشد. « ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ »[روم/۴۱]
( همیشه چنین بوده است که ) تباهی و خرابی در دریا و خشکی به خاطر کارهائی پدیدار گشته است که مردمان انجام می‌داده‌اند . بدین وسیله خدا سزای برخی از کارهائی را که انسانها انجام می‌دهند بدیشان می‌چشاند تا این که آنان ( بیدار شوند و از دست یازیدن به معاصی ) برگردند .
در قرآن آلودگی ها ی زیست محیطی به دو صورت بیان شده است : یکی آلودگی صوتی چنانچه فرموده است : « لَّا تَسْمَعُ فِیهَا لَاغِیَهً »[غاشیه/۱۱] در آنجا (بهشت) سخن یاوه‌ای نخواهند شنید .
و « لَّا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْواً وَلَا کِذَّاباً »[نبأ/۳۵] :« بهشتیان در آنجا نه سخن پوچ و بیهوده‌ای می‌شنوند ، و نه دروغگوئی و دروغگو نامیدنی .
«لَا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْواً إِلَّا سَلَاماً»[مریم/۶۲] آنان در آنجا گفتار پوچ و بیهوده‌ای نمی‌شنوند.
دوم آلودگی هوا: « وَظِلٍّ مِّن یَحْمُومٍ »[واقعه/۳۴] و در سایه دودهای بسیار سیاه و گرم قرار خواهند گرفت .
نفی این گونه موارد در زندگی بهشتیان ندایی برای ماست که هان! در زندگی امروزتان از آنها دوری گزینید.
محیط زیست حتی بر جسم وروح و زنگی آدمی تأثیر فراوانی دارد . در حدیث داریم که پیامبر-صلی الله علیه وسلم- رنگ سبز را بسیار دوست می داشتند. « کان أحب الألوان إلى رسول الله صلى الله علیه وسلم الخضره » (معجم الوسط طبرانی)
امام بیهقی در شعب ایمان آورده است که نگاه کردن به سبزه و در برابر نسیم سحرگاه ایستادن برای چشم بسیار مفید است.
و همچنین در مسند شهاب قضاعی چنین آمده که «« النظر إلى الخضره یزید فی البصر» نگاه کردن به مناظر سر سبز بینایی آدمی را می افزاید.
بنا براین می توان گفت : این که چرا رسول خدا -صلی الله علیه وسلم- کوه حرا را برای مناجات با خدا انتخاب کرد و یا حضرت موسی علیه السلام به کوه طور می رفت . به خاطر تأثیر فضای کوه در تلطیف روح انسان و آمادگی بیشتر برای مناجات با خدا بوده است. این اوج تأثیر محیط ، بر انسان ، در تعالی او به سوی پروردگار است ، که در کنار بلند ترین درختان (درخت سدر که سلطان جنگل خوانده می شود[ گیاهان در قرآن]) و یا بالای کوه در هر منطقه ای محقق می شود.
بنا بر این وظیفه ی ماست که اولا: برای گسترش سلامت محیط زیست بکوشیم و ثانیا : از خطر تخریب آن پیشگیری کنیم و از راه آموزشهای همگانی ، در جهت طراوت و شادابی محیط زیست بکوشیم.
از بزرگترین اموری که اسلام به آن توجه خاصی نموده و در مورد آن توجیهات عمیق و دقیقی را بیان کرده «آب» است و فرموده که:
« وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَفَلَا یُؤْمِنُونَ»[انبیاء/۳۰] و هرچیز زنده‌ای را ( اعم از انسان و حیوان و گیاه ) از آب آفریده‌ایم . آیا ( درباره آفرینش کائنات نمی‌اندیشند و ) ایمان نمی‌آورند ؟
به این سبب پیامبر مارا نهی فرموده که حتی در عبادت و برای وضو وغسل آب را اسراف نکنیم و همچنین نهی فرموده از اینکه در آب راکد ادرار و مدفوع کنیم. « نهی النبی ان یبال فی الماء الراکد» رواه مسلم .
از جمله حفظ محیط زیست این است که محیط بیرون دشت و صحرا را آتش نزنیم و هنگامی که برای تفریح بیرون می رویم و آتش روشن می کنیم سعی کنیم در جایی که قبلا جای آتش بوده آنجا آتش روشن کنیم و یا در جایی که گیاهی وجود ندارد آتش روشن کنیم . و نگزاریم که آتش محیط بیشتری را در بر گیرد . متأسفانه در بعضی مناطق بسیاری از کشاورزان بعد از برداشت گندم مزارع خود را آتش می زنند که این بسیار برای محیط ضرر مند است و می توان آن را از چند جهت مورد بررسی قرار داد.
اول: اینکه آتش زدن محیط و مزارع سبب برپا شدن طوفان شن می شود . به طوری که به محض آمدن باد شدید گرد و غبار آن بلند می شود و به چشم خودمان برمی گردد ولی اگر گیاه و کلش روی خاک را بگیرد دیگر باد آن را بر نمی دارد تا گرد وغبار به راه اندازد.
دوم : اینکه گیاه و بازمانده ی ساقه های گندم سبب می شود که آب بیشتری به آن زمین جذب شود و جلو آب را می گیرد و سبب فرسایش زمین نخواهد بود.
سوم : با آتش زدن مزارع و درختان و جنگلها ضرر و اذیت و آزار به حیوانات و جانوران دیگری می رسد این درحالی است که هیچ کسی حق ندارد به حیوانی یا جانوری آزاری برساند مگر خداوند. در حدیثی که اما ابوداود نقل می کند چنین آمده که « رأی قریه نمل قد حرقنا ها ، فقال من حرق هذه؟ قلنا :
نحن قال: « انه لا ینبغی أن یعذب بالنار الا رب النار» پیامبر لانه ی مورچه ای را دید که آتش گرفته بود فرمودند که چه کسی آن را آتش زده است؟ همراهان پیامبر فرمودند ما پیامبر -صلی الله علیه وسلم- فرمودند شما چگونه به خود اجازه می دهید که چنین کاری را انجام دهید بدانید که بجز خداوند هیچ کسی نمی تواند آزاری به دیگری برساند .
اسلام ما را به کاشت نهال و ابادانی محیط زیست تشویق نموده است چنانچه پیامبر –صلی الله علیه وسلم- فرموده اند:« مَا مِنْ مُسْلِمٍ یَغْرِسُ غَرْسًا أَوْ یَزْرَعُ زَرْعًا فَیَأْکُلُ مِنْهُ طَیْرٌ أَوْ إِنْسَانٌ أَوْ بَهِیمَهٌ إِلَّا کَانَ لَهُ بِهِ صَدَقَهٌ» (صحیح بخاری) هر مسلمانی که نهالی بکارد و یا صیفی جاتی بکارد و پرندگان یا انسان یا چهارپایان از آن بخورند برای صاحبش صدقه خواهد بود.
در حدیث دیگری آمده که پیامبر -صلی الله علیه وسلم- فرموده اند« هرگاه قیامت آمد و در دست شما نهالی بود آن را بکارید.
از جمله تشویقات دیگری که در شریعت نسبت به محیط زیست شده این است که فرموده در اماکن عمومی و سر راه و آب ایستاده برای قضای حاجت استفاده نکنید که مورد لعت قرار خواهی گرفت.« اتقوا الملاعن الثلاث: البراز فی الموارد، و قارعه الطریق، والظل.» سنن ابی داود.
اگر ما محیط آلوده را پاک کنیم خداوند از ما تشکر می کند و ما را مورد مغفرت قرار می دهد:« بینما رجل یمشی بطریق وجد غصن شوک علی الطریق فأخره، فشکرالله له فغفر له » رواه البخاری
در اسلام توصیه هایی به صورت نکات اخلاقی و یا مجازات های فقهی ، برای تهدید کنندگان محیط زیست ، وارد شده است . حج یکی از یزرگترین مسایل عبادی اسلام است که در طول آن، با انجام داد ن مناسک و عبادات عملی و بدنی انسان روشهای مختلف بندگی را به صورت مختلف تمرین می کند تا پس از فارغ شدن از این همایش عبادی ، آنها را در زنگی خود به کار گیرد.(فقه المنهجی/علی شربیجی و همکاران با تصرف و تلخیص مبحث فلسفه ی حج) از جمله مسایلی که در حج در شرایط خاص (احرام) مطرح است، رعایت شدید حقوق طبیعت و جاندارن است. در این شرایط ، صید ، قطع درختان و آزار به موجودات ، در حرم امن الهی حرام شمرده می شود و حتی مسلزم پرداخت فدیه است. این مسأله به نوبه ی خود قوانین مناطق حفاظت شده را تداعی می کند.
طبق قاعده ی اصولی شرع من قبلنا منع خداوند از مصرف گونه گیاهی خاص به وسیله ی حضرت آدم و مجازات او نیز می تواند نشان دهنده تأیید اسلام در محدویت های استفاده از طبیعت و لزوم به کار گیری روشهای درست در این زمینه است.
اگر به قرآن توجه بیشتری داشته باشیم می بینیم که در قرآن از واژه ی نبات در چند مورد استفاده شده است که نشان دهنده ی اهمیت گیاه در قران است. آری گیاهان فواید بسیاری دارند از جمله می توان به عنوان تأمین کننده ی غذای انسان و تولید خاک و چوب و اکسیژن و تلطیف هوا و تولید علوفه و تولید فراورده های صنعتی و دارویی اشاره کرد.
حسن ختام این نوشته را این آیه قرار می دهیم که اهمیت محیط و گیاهان وتاثیر آن بر خداشناسی را برایمان تداعی می کند.
وَهُوَ الَّذِیَ أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ کُلِّ شَیْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِراً نُّخْرِجُ مِنْهُ حَبّاً مُّتَرَاکِباً وَمِنَ النَّخْلِ مِن طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِیَهٌ وَجَنَّاتٍ مِّنْ أَعْنَابٍ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ انظُرُواْ إِلِى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَیَنْعِهِ إِنَّ فِی ذَلِکُمْ لآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ »[انعام/۹۹] و او کسی است که از ( ابرِ ) آسمان ، آب ( باران ) فرو می‌فرستد ، و ما ( که خدائیم ، با قدرت سترگ خود ) به وسیله آن آب ، همه رُستنیها را می‌رویانیم و از رُستنیها سبزینه بیرون می‌آوریم ، و از آن سبزینه ، دانه‌های تنگاتنگ یکدیگر ، و از شکوفه‌های درخت خرما خوشه‌های آویزان نزدیک بهم و در دسترس ، و باغهای انگور و زیتون و انار پدید می‌سازیم که ( در شکل و مزه و بو و سود ) همگون و یا غیرهمگونند . بنگرید به میوه نارس و رسیده یکایک آنها ، آن گاه که میوه دادند . بیگمان در این ( گوناگونی درونی و بیرونی و تغییر آغاز و انجام میوه‌ها ) نشانه‌ها و دلائل ( خداشناسی ) است برای کسانی که ( حق را می‌پذیرند و بدان ) ایمان می‌آورند .
منابع:
تفسیر نور
صحیح بخاری
صحیح مسلم
وصایا الرسول/سعد یوسف ابو عزیز
سنن ابن ماجه
مسند شهاب القضاعی
معجم الوسط طبرانی
شعب ایمان بیهقی
فقه المنهجی
مجموعه مقالات قرآن و علوم روز / بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه
مجموعه مقالات مشکلات فی طریق النهوض/مقاله ی احمد معاذ الخطیب