تشکیلات اخوان المسلمین-۳

تشکیلات اخوان المسلمین

محمد مهدی عاکف، رهبر فعلی اخوان المسلمین

شکی نیست که جنبش اخوان المسلمین از مهم ترین حرکت های اسلامی تاریخ معاصر در دنیای اسلام است و طی ۷۵ سال گذشته، تأثیرات شگرفی در حوادث منطقه خاورمیانه و جهان اسلام و عرب داشته است. البته این جمعیت یا حزب نیز همچون سایر احزاب و جریآن های سیاسی مراحل تاریخی مختلفی را سپری کرده که می توان به مهم ترین آن ها به شرح زیر اشاره کرد:۱ مرحله اول (تأسیس): این دوران، از بنیانگذاری آن در سال ۱۹۲۸ م توسط شهید حسن البنّاء شروع می شود. در این مرحله، اخوان المسلمین از لحاظ تئوریک و ساختار سازمانی با رهبری مرشد اول و مؤسس آن شکل گرفت و با ترور حسن البنّاء در ۱۲ فوریه ۱۹۴۹ توسط عوامل ملک فاروق و به دستور انگلیس و آمریکا طبق اسناد موجود به پایان رسید.۲مرحله دوم (همکاری): این مرحله با انتخاب حسن الهضیبی به عنوان مرشد دوم و سقوط نظام منحوس پادشاهی در مصر شروع می شود. در این مرحله، میان رهبران اخوان و افسران آزاد همراهی و وفاق کامل وجود داشت و سازمان نظامی اخوان در تغییر رژیم کاملاً با گروه افسران آزاد همکاری کرد، ولی متأسفانه این دوره با سلطه مستبدانه عبدالناصر و سرکوب همه مخالفان و دگراندیشان، به پایان رسید.۳ مرحله سوم (تقابل): افسران آزاد با دستگیری رهبران اخوان المسلمین و اعدام برخی از آن ها، همچون شهید عبدالقادر عوده و شهید شیخ محمد فرغلی و دیگران، در تلاش بودند که پایگاه مردمی اخوان را نابود ساخته و قدرت و سلطه را در انحصار خود قرار دهند که با سرکوب وحشیانه و اعدام رهبران اخوان همراه بود. این مرحله با مرگ ناصر در سال ۱۹۷۰ خاتمه پیدا می کند. اعدام شهید سید قطب و صالح عشماوی از آخرین جنایات وی قبل از مرگ بود.۴ مرحله چهارم (آزادی تاکتیکی): این مرحله با به قدرت رسیدن سادات آغاز می شود. سادات برای مقابله با قدرت طلبی ناصریست ها و کمونیست ها، اخوانی ها را از زندان ها آزاد می کند. اخوان المسلمین در این مرحله، تحت رهبری شیخ عمر التلمسانی مرشد سوم، به ترمیم و ساماندهی تشکیلات و افشاگری جنایات حکومت فردی و دیکتاتوری ناصر و دوران حاکمیت وی می پردازند.۵ مرحله پنجم (تقابل و تضاد): این مرحله با دستگیری مجدد اخوانی ها در سال ۱۹۷۹ توسط سادات آغاز می شود. اخوان المسلمین انتقادات شدیدی از سیاست سازشکارانه سادات و برقراری صلح ننگین با رژیم اشغالگر فلسطین کردند و نظام با ترفندهای سیاسی و امنیتی، به سرکوب آن ها و دیگر مخالفین روند کمپ دیوید پرداخت و زندان های مصر از نو مملو از مخالفین گردید.

رئیس جمهوری کنونی مصر حسنی مبارک نیز، همچنان از سیاست سادات و ناصر در مبارزه و محدودسازی رشد فرآیند پایگاه های اجتماعی جنبش اخوان المسلمین، پیروی می کند و تلاش دارد با ترفندهای سیاسی و حقوقی، اخوان المسلمین را در صحنه سیاست مصر منزوی نگه دارد که با همکاری و موافقت کامل آمریکا و اسرائیل همراه است، ولی به رغم همه فشارها و سرکوب های مستمر، حرکت اخوان به فعالیت خود ادامه می دهد و ساختار تشکیلاتی اخوان المسلمین در مصر الگویی همچنان تاریخی، برای تشکل گروه ها و سازمان ها و احزاب اسلامی جهان عرب و اسلام به شمار می رود و به طور سنتی روی جریانات سازمانی و فکری تشکیلات اسلام سیاسی، تأثیر می گذارد.البته باید مشکلات تشکیلاتی اخوان المسلمین را هم در سطح محلی (مصر) و هم در سطح منطقه ای (تشکیلات بین المللی اخوان) از نظر دور نداشت. در واقع مشکلات سازمانی اخوان المسلمین در مصر را می توان در سه محور زیر مورد بررسی قرار داد:الف: مشروعیت تاریخی: رهبری فعلی اخوان المسلمین: حاکمیت ناصر و همکاران امنیتی وی ضربات سخت و مهلکی به تشکیلات اخوان المسلمین وارد ساخت. مرگ شیخ حسن الهضیبی مرشد دوم حزب و بحران انتخاب رهبری در تشکیلات اخوان، عمق فاجعه و چگونگی ضربه به ساختار تشکیلات حزب در دوران ناصر را به خوبی نشان داد. نباید فراموش کرد که دو نهاد تشکیلاتی در رهبری و تعیین مرشد اخوان المسلمین تأثیر کلیدی دارند: کمیته مرکزی (مکتب ارشاد) و تشکیلات ویژه (النظام الخاص) که هر کدام نقش مؤثری در هدایت و رهبری و تعیین خط مشی خود دارند. در پی فوت حسن الهضیبی، رهبری دستگاه ویژه النظام الخاص، در تعیین مرشد مورد نظر خود پیشدستی کرد، ولی بخشی از کادرها و تشکیلات داخل و خارج مصر، این تعیین را نپذیرفتند و بحران واقعی در دستگاه رهبری اخوان به وجود آمد که با انتخاب مرحوم شیخ عمرالتلمسانی به عنوان مسن ترین مؤسس عضو اخوان در سمت سومین مرشد، بحران مشروعیت رهبری به طور موقت فروکش کرد. کشمکش در رقابت میان رهبران مکتب ارشاد و رهبران دستگاه ویژه ، همیشه معضل مشروعیت تاریخی رهبری را آشکار می سازد و تشکیلات را با مشکلات فراوانی روبرو می کند و بهانه خوبی هم از سوی حاکمیت ها، برای سرکوب اخوان است.ب: ماهیت تشکیلات اخوان: گروه اخوان در سال ۱۹۲۸ توسط حسن البنّاء به عنوان یک سازمان اسلامی _ خیریه، تربیتی _ در پرتو قانون اساسی سال ۱۹۲۳ مصر، به طور رسمی ثبت شد. اما سازمان اخوان، پس از شهادت حسن البنّاء و در دوره افسران آزاد به علت عدم پیروی از اندیشه های ملی گرا و قومی ناصری، توسط ناصر منحل اعلام شد. قانون اساسی مصر دوبار در سال ۱۹۵۶ و سال ۱۹۷۱ تغییر پیدا کرد. در پرتو قانون اساسی جدید فعالیت های اجتماعی و عمومی طبق قانون احزاب (۱۹۷۷) یا قانون جمعیت های خیریه (سال ۱۹۶۴ که در سالهای ۱۹۹۹ و ۲۰۰۲ تغییر یافت) تنظیم شده است و اخوان، همچنان با پوشش قانونی حکومتی، از هر گونه فعالیت سیاسی محروم شدند. به عبارت دیگر: در اساسنامه اخوان المسلمین ماهیت ساختار سازمانی به عنوان جمعیت تربیتی، اجتماعی و ارشادی معرفی شده است و اخوانی ها هنوز نتوانسته اند به توافق برسند که در اساسنامه خود تجدیدنظر کنند، لذا ماهیت ساختاری و اساسنامه تشکیلات اخوان هنوز برای فعالیت های سیاسی، مشکل زاست.ج: معضل فعالیت قانونی اخوان المسلمین: با آزادی اخوانی ها (۷۵ ۱۹۷۱) از زندان، سادات به اخوان المسلمین اجازه مشروط برای فعالیت مجدد و احیای سازمان را داد: جدایی دین از سیاست، برکناری رهبران دستگاه ویژه (تشکیلات مخفی) از مکتب ارشاد یا کمیته مرکزی و تغییر نام تشکیلات، از جمله شروط سادات برای حضور نوین اخوان المسلمین در صحنه سیاست مصر بود. رهبران اخوان با پیشنهادات سادات موافقت نکردند و در نتیجه سرکوب و فشار و اتهام و دستگیری ها ادامه یافت.د: مسائل تشکیلات در سطح بین المللی: اشاره کردیم که هسته تشکیلاتی اخوان المسلمین در سال ۱۹۲۸ در شهر اسماعیلیه به وجود آمد که پس از دو دهه افکار و اندیشه های حسن البنّاء و حزبش از مرزهای مصر گذشت و شعاع تأثیر فکری و سازمانی این جنبش از جاکارتا تا رباط امتداد پیدا کرد.سازماندهی و تنظیم نوع فعالیت گروه های اخوان المسلمین در کشورهای عربی، یکی از دغدغه های رهبری تشکیلات بود و اندیشه ایجاد یک سازمان بین المللی برای گروه های اخوانی در دهه پنجاه به وجود آمد، ولی سرکوب گری ناصر، اولویت ایجاد این تشکل را قدری به تعویق انداخت، اما در دوران فراری بودن مرحوم مصطفی مشهور _ مرشد پنجم بعدی _ چارچوبی برای تحقق و اجرا پیدا کرد. دیدارهای مشهور از کویت و آلمان و اقامت در آن ها، شالوده سازمان بین المللی اخوان المسلمین را پی ریزی کرد. تشکیلات بین المللی اخوان المسلمین از دو نهاد اساسی تشکیل شده است که عبارتند از:۱ مجلس شورای تشکیلات بین المللی: به مثابه کنگره بین المللی اخوان المسلمین است و سازمان های اخوانی عضو، می توانند بر اساس جمعیت و حجم تشکیلات حزبی خود تعدادی از اعضای خود را به این کنگره معرفی کنند.۲ مکتب بین المللی ارشاد: این نهاد از مرشد عام و ۸ عضو از کشور و همچنین از اعضای شعبات مختلف اخوان که توسط مجلس شورای تشکیلات بین المللی برگزیده می شوند، تشکیل می شود. علاوه بر این دو نهاد، تشکیلات و مؤسسات اقتصادی، فنی، صنفی و پژوهشی نیز در چارچوب تشکیلات بین المللی اخوان المسلمین فعالیت داشتند.تلاش ها و اقدامات جهت احیای حرکت اخوان المسلمینبسیاری از شخصیتهای اسلامی که منسوب به جریان اخوان المسلمین بودند و یا برخی از افرادی که اصولاً عضو سازمانی و تشکیلاتی اخوان نبودند، پیشنهادات و انتقاداتی جهت اصلاح و رشد و تکامل سازمان اخوان ارائه کردند. آن ها طی نگارش کتب و مقالاتی، افکار خود را در باب چگونگی و ضرورت اصلاح جنبش تبیین کردند. از جمله: شیخ محمد غزالی، عمرالتلمسانی، جابر رزق، صلاح شادی (مصر)، شیخ سعدی حوی (از رهبران اخوان سوریه) عبدالله نفیسی (کویت)، کمال هلیاوی (مصر) راشد غنوشی (تونس)، فتحی یکن (لبنان)، شیخ فیصل مولوی (لبنان) و محفوظ نحناح (الجزایر).همچنین روشنفکران اسلامی مستقل همچون: طارق البثری، دکتر محمد سلیم العوا، دکتر محمد عماره، دکتر سید دسوقی، دکتر جمال عطیه و دکتر کمال ابوالمجد (همگی از مصر) آرای اصلاحی و انتقادی خود را جهت اصلاح حرکت اخوان المسلمین ارائه و پیشنهاد کردند. ولی اغلب این پیشنهادها از سوی رهبری اخوان مکتب ارشاد – مورد قبول واقع نشده است. آن ها معتقدند که حتی با قبول این پیشنهادها و یا حتی تغییر نام سازمان، حاکمیت دیکتاتوری، امنیتی موجود، اجازه حضور فعال سیاسی در مصر به آن ها نخواهد داد و با توجه به ماهیت نظام حاکم، ظاهراْ حق با رهبری اخوان است. همچنین برخی از اخوانی های جهان عرب در بعد اندیشه و در زمینه اصلاح ساختاری تلاش هایی جهت اصلاح روند فکری و ساختاری اخوان، کرده اند از جمله:۱ دکتر حسن الترابی در سودان: که مخالف با اندیشه پیروی و تبعیت همگان، از رهبری اخوان امسلمین مصر است. البته سازمان های اخوان سودان با اندیشه های حسن الترابی بعدها به دو گروه منشعب شد: گروه هوادار پیروی از تشکیلات مصر با همان نام اخوان المسلمین به رهبری شیخ ماجد و گروه حسن الترابی که با نامهای مختلف و سازمان های گوناگون و اکنون تحت عنوان المؤتمرالشعبی در سودان فعالیت دارد.۲ جنبش النهضه تونس: این تشکیلات با اندیشه ها و افکار راشد الغنوشی رهبری می شود و به رغم اختلاف در دیدگاه، ارتباطات خوبی با اخوانی ها دارد. البته خود شیخ راشد، همچنان به حالت تبعید در لندن به سر می برد و اتهام عمده وی طرفداری از انقلاب اسلامی ایران و حضرت امام خمینی است.۳ جناح اصلاحی اخوان المسلمین اردن: این جناح با تلاش عبدالمجید ذنیبات، توانسته است دیدگاه های اصلاحی خود را بر سازمان مسلط سازد و دیدگاه های سنتی جناح محمد عبدالرحمن خلیفه، مرشد قبلی اخوان اردن را محدود و منزوی سازد.۴ در الجزایر نیز حرکت اسلامی اخوان به رهبری مرحوم محفوظ نحناح، روش اصلاحی اخوان اردن را در پیش گرفتند و برای همین منظور با دولت فعلی الجزایر همکاری کرده و نمایندگانی به پارلمان فرستادند که مورد اعتراض دیگر حرکت های اسلامی الجزایر قرار گرفت.۵ جنبش حماس در فلسطین: این جنبش در واقع شعبه تشکیلات اخوان در سرزمین های اشغالی است و هنوز هم ارتباط همه جانبه نیرومندی با اخوان المسلمین مصر دارد، ولی این سازمان در اندیشه سیاسی و ادبیات ایدئولوژیکی خود تغییراتی داده است و در سایه همین تحولات، توانسته است به جهاد مسلحانه بر ضد اشغالگران ادامه دهد و همزمان روابط خوبی را با نظام های سیاسی قاهره و دمشق برقرار کند.۶ جناح اصلاحی در داخل اخوان المسلمین مصر: در پرتو شرایط منطقه ای موجود و در پی فوت مرشد سوم اخوانی ها در سال ۱۹۸۶ این جناح رشد کرد. این جناح، هوادار خروج از پیله ساختاری گذشته و رفتار منطقی با مقتضیات زمانه و شرایط محلی و منطقه و جهان بوده است. ولی در گذشت های پی در پی رهبران انتخابی که همیشه از مسن ترین ها انتخاب می شوند و ممنوعیت سازمان از تشکیل جلسه عمومی مکتب ارشاد و سرکوب ها و دستگیری ها و محاکمه های مکرر توسط رژیم حاکم از زمان ناصر تا به امروز باعث گردیده که شرایط اصلاحات مورد نظر آماده نشود. ولی به رغم همه فشارها و سرکوب ها، سازمان اخوان المسلمین مصر هم اکنون هم نیرومندترین تشکیلات سیاسی مصر است. تا آنجا که در آخرین انتخابات مصر، توانست به تنهایی ۱۸ نماینده به مجلس خلق کنونی بفرستد، ولی احزاب پنجگانه مخالف: ناصری، چپ، تجمع اشتراکی، وفد و احرار، جمعاً فقط توانستند چهارده نماینده به مجلس بفرستند. و روی همین اصل است که تحلیلگران سیاسی داخلی (مصر) و ناظران خارجی بر این باورند که در صورت سقوط حاکمیت فعلی، تنها گزینه برای جانشینی، سازمان اخوان المسلمین خواهد بود. و البته یکی از دلایل اصلی حفظ نظام حاکم بر مصر، از سوی آمریکا، همین مسأله اساسی است.

———————————-

منبع : همشهری ۹۰