جماعت تبلیغ ،جماعتی پرنفوذ و فراگیر

جماعت تبلیغ ،جماعتی پرنفوذ و فراگیر

جماعت تبلیغ ، از پرنفوذترین و فراگیرترین
جنبشهای اسلامی معاصر. در ۱۳۰۵ش / ۱۹۲۶ مولانا محمدمولانا الیاس * (متوفی ۱۳۲۳ش /
1944) این جنبش را به منظور تبلیغ اسلام ، از منطقه ای به نام میوات در نزدیکی
دهلی آغاز کرد و بتدریج در سراسر هند و بعدها شبه قاره و حتی سایر کشورها گسترش
یافت ، به گونه ای که امروزه در جهان شناخته شده است (مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۳ـ۳۱؛
گابوریو ، ص ۱۲۱ـ ۱۳۸؛ نیز رجوع کنید به مندویل ، ص ۱۶).

جماعت تبلیغ همانند بسیاری از جنبشها و
حرکتهای مسلمانان هند در دوران استعمار انگلیس ، ریشه در حرکت اصلاح طلبانه و
احیاگرانه شاه ولی اللّه دهلوی * دارد که هم زمان با آغاز سقوط قدرت سیاسی
مسلمانان در هندوستان ظهور کرد (عزیز احمد، ص ۱۵ـ۱۶؛ موثقی ، ص ۱۹۲ـ۱۹۳). پس از
آنکه انگلیسیها قیام مردم هند را که متأثر از حرکت پیروان شاه ولی اللّه بود (رجوع
کنید به موثقی ، ص ۱۸۹ـ۲۱۴)، در ۱۲۷۳/ ۱۸۵۷ سرکوب کردند، اغلب علمای مسلمان از
مبارزه مستقیم با استعمار دست کشیدند و به رفع انحطاط داخلی پرداختند؛ از جمله
محمدقاسم نانوتوی مکتب مذهبی دئوبند را در ۱۲۸۴ تأسیس کرد و به دنبال آن شبکه ای
از مدارس مذهبی زیرنظر علمای این مکتب در بسیاری از مناطق هندوستان به وجود آمد
(عزیز احمد، ص ۲۰؛ نیز رجوع کنید به دئوبندی * ). ندوه العلماء لکهنو نیز مدرسه
مهم دیگری بود که در ۱۳۱۲ بنیانگذاری شد (عزیز احمد، همانجا). این دو مرکز مذهبی
به عنوان دنباله جنبش شاه ولی اللّه زمینه ساز بسیاری از تحولات بعدی شدند (رجوع
کنید به موثقی ، ص ۲۱۴).

مولانا محمد مولانا الیاس در مکتب دئوبند
تربیت یافت ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ) و در ۱۳۳۵ در پی فوت پدر و برادرش ،
مسئولیت مکتب پدرش را در بَستی نظام الدین به عهده گرفت . از این زمان به بعد او
با واقعیتهای جدیدی روبرو شد که تحولاتی اساسی در افکارش ایجاد کرد (رجوع کنید به
ادامه مقاله ). بستی نظام الدین در ورودی منطقه میوات قرار داشت و پدر و برادر مولانا
الیاس به جذب جوانان میواتی توجه ویژه ای داشتند. اهالی میوات ، معروف به «قوم میو
»، از دیرباز به اسلام گرویده بودند (ندوی ، ص ۷۰ـ۸۰)، اما به دلیل آمیختگی زیاد
با پیروان آیین هندو فاصله زیادی با اسلام داشتند و در عمل بیشتر به هندوها شبیه
بودند ( > مسافران ایمان < ، مقدمه ، ص XXXV-XXXIV ، به نقل از پاولت ).

مولانا الیاس از اوضاع نابسامان میوات آگاهی
نسبی داشت ، ولی پس از استقرار در مدرسه پدرش به عمق آن پی برد (ممتاز احمد،
2001). در ابتدا او نیز معتقد بود که آموزش مسائل دینی به جوانان میواتی باید از
طریق مدارس ادامه پیدا کند، اما با توجه به گستردگی انحطاط و عقب ماندگی در جامعه
میوات ، تنها یک مدرسه و آن نیز در خارج از میوات را کافی ندانست و با وجود مشکلات
بسیار، در مدت کوتاهی بیش از صد مدرسه در سراسر میوات تأسیس کرد. چندی بعد با توجه
به تجربه گذشته و همچنین عملکرد خود در میوات ، به این نتیجه رسید که این نظام
آموزشی فقط امکان اصلاح و تعلیم فردی را فراهم می سازد، در حالی که وسعت انحطاط و
نابسامانی ، نیازمند اصلاح و تعلیم جمعی است . همچنین پی برد که نظام مدرسه ای
رایج ، افرادی را پرورش می دهد که به اصلاح عمومی توجه ندارند و پس از فراغت از
تحصیل معمولاً به دنبال شغلی برای امرار معاش می روند (ندوی ، ص ۲۴۵). مولانا
الیاس تعلیم دینی عامه و همچنین پیراستن جامعه اسلامی از بدعتها و عناصر التقاطی
را نیازمند حرکتی عمومی می دانست . او برای ایجاد این حرکت ، روشی ابداع کرد که در
قالب جماعت تبلیغ ظهور یافت (همان ، ص ۲۳۷ـ۲۴۱).

این جماعت در اوضاع آشفته سیاسی و اجتماعی
جامعه مسلمانان هند پس از پایان جنگ جهانی اول ظهور کرد. در آن زمان میان رهبران
مذهبی و سیاسی مسلمانان هند تفرقه وجود داشت . عده ای حفظ منافع مسلمانان را در
رویارو نشدن با انگلیسیها می دیدند و برخی طرفدار مبارزه با انگلیسیها بودند.
گروهی ، هندوها را نیز خطر جدّی برای مسلمانان می دانستند و عده ای در مبارزه با
استعمار انگلیس بر همکاری با هندوها تأکید داشتند (رجوع کنید به هاردی ، ص
252ـ۲۵۹).

در این شرایط ، رجال مذهبی و سیاسی مختلف
برای سامان بخشیدن به اوضاع مسلمانان هند تلاش کردند. مولانا محمد مولانا الیاس نیز
دوری از دین را عامل همه بدبختیهای مسلمانان می دانست و معتقد بود که باید تمام
توان را برای تبلیغ دین به کار بست و تا زمانی که دینداری در میان مسلمانان عمومیت
پیدا نکند، نباید هیچگونه فعالیت دیگری ، از جمله فعالیت سیاسی ، صورت گیرد (ندوی
، ص ۲۴۹ـ۲۵۰). او معتقد بود که اصلاح و پیشرفت از طریق به دست گرفتن حکومت ، شیوه
پیامبر اسلام نبود، بلکه پیامبر از روش اصلاح فردی استفاده نمود. او نیز همین روش
را آموزه بنیادین جماعت تبلیغ قرار داد (مسعود، ۲۰۰۰ ب ، ص ۸۶ ـ۸۷). وی همچنین
فعالان جماعت تبلیغ را رسماً از داشتن گرایش فرقه ای برحذر می داشت . روشی که او
برای تبلیغ دین ابداع کرد، مبلّغان را موظف می نمود که از هرگونه مشاجره با
مخاطبان خودداری کنند و حتی با تحمل توهین و ناسزا کار دعوت و تبلیغ خود را ادامه
دهند. بدین ترتیب او با تبیین مفهوم و روش خاص تبلیغ ، کار خود را آغاز کرد و
موفقیتهای بسیاری به دست آورد (ندوی ، ص ۲۳۵ـ ۲۴۱). او معتقد بود که تبلیغ باید
مانند روزگار پیامبر اکرم به صورت فردی باشد و رسانه های جدید نباید در امر تبلیغ
واسطه قرار گیرند (رامان ، ۲۰۰۱ الف ).

مولانا الیاس تبلیغ اصول اساسی اسلام را در
میان مردم میوات آغاز نمود و پس از مدتی از میان همین مردم جماعتهایی تشکیل داد و
آنها را در داخل و خارج از میوات برای تبلیغ دین اعزام کرد. در این کار ابتدا
واحدهای سیارِ حداقل ده نفره سازماندهی می شد و سپس این واحدها که «جماعت » نامیده
می شدند، برای تبلیغ دین با برنامه ای مشخص به مناطق مختلف اعزام می شدند (ممتاز
احمد، ۱۹۹۸، ص ۱۷۳). هر جماعت پس از رسیدن به مقصد خود، در یکی از مساجد آنجا
مستقر می شد و تبلیغ را در قالب برنامه ای ساده آغاز می کرد. این برنامه مشتمل بر
پانزده نکته بود که بعداً در این شش اصل خلاصه شد:

شش اصل:

۱) کلمه طیّبه (شهادتین : لااله الااللّه ،
محمد رسول اللّه ). طبق این اصل هر مسلمان باید بتواند کلمه طیّبه را به عربی درست
بخواند و همچنین از معنی و مفهوم آن آگاهی پیدا کند و در زندگی عملی خود لوازم آن
را رعایت کند (بُلندشهری ، ص ۱۲ـ۳۷؛ مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۱ـ۲۴).

۲) نماز. مسلمان باید نماز را از هر جنبه
بدرستی یاد بگیرد و این وظیفه را طبق دستور اسلام بجا آورد (بلندشهری ، ص ۱۶ـ۲۰؛
مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۱ـ۲۲).

۳) علم و ذکر. مسلمان باید دستورهای اسلام
را فراگیرد. همچنین در زبان او باید ذکر خدا همواره جاری گردد و بهترین شکل آن این
است که توجه بنده در همه حال به سوی خدا باشد (بلندشهری ، ص ۲۰ـ۲۶؛ مسعود، ۲۰۰۰
الف ، ص ۲۲).

۴) اکرام مسلمان . در اصول شش گانه جماعت
تبلیغ ، این اصل دارای جایگاه ویژه ای است وعلاوه بر زندگی عادی ، رعایت این اصل
در طی مسافرتهای تبلیغی اهمیت خاصی دارد. بدین ترتیب که از یک سو احترام و رعایت
حقوق هم سفران ، تأثیر عمیقی بر روی فرد فرد اعضای جماعت می گذارد و از سوی دیگر
رعایت این اصل در جریان کار تبلیغ ، مبلّغان را ملزم به تحمل توهینهاو ناسزاها می
کند. این اصل دارای جنبه اجتماعی است ، اما پنج اصل دیگر جنبه فردی دارند. از
دیدگاه بزرگان جماعت اگر در امر تبلیغ این اصل رعایت نگردد، ممکن است هزاران فتنه
ایجاد شود (بلندشهری ، ص ۲۶ـ۳۰؛ مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۲ـ۲۳).

۵) اخلاص نیت (تصحیح نیت ). بر مسلمان فرض
است که در انجام هرگونه عمل ، فقط رضایت خداوند را در نظر داشته باشد و از تصور
هرگونه سود دنیوی پرهیز نماید (بلندشهری ، ص ۳۰ـ۳۴؛ مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۳).

۶) تفریغ وقت (برای تبلیغ ). هر مسلمان باید
قسمتی از وقت خود را برای فراگرفتن احکام دین و آموزش آن به دیگران بگذارد. تبلیغ
دین از طریق تفریغِ (خالی کردن ) وقت تحقق پیدا می کند که لازمه آن «خروج » است ،
یعنی خارج شدن از خانه و قرار گرفتن در یکی از جماعتها برای تبلیغ در دیگر مناطق
(بلندشهری ، ص ۳۴ـ۳۷؛ مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۳ـ۲۴).

این اصول شش گانه معمولاً «تبلیغی نصاب »
(برنامه آموزشی تبلیغ ) نیز نامیده می شود (رجوع کنید به مسعود، ۲۰۰۰ ب ، ص ۸۲ ـ
83). منبع اصلی این اصول کتاب فضائل اعمال نوشته مولانا محمدزکریا، برادرزاده و
داماد مولانا الیاس ، است که به زبان اردو نگاشته شده است . بزرگان جماعت تبلیغ به
همه فعالان جماعت خواندن این کتاب را توصیه می کنند. بعداً مولانا الیاس اصل «ترکِ
لایعنی » را نیز اضافه کرد که فعالان جماعت را از فعالیتهای بیهوده برحذر می داشت
(مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۴). بزرگان جماعت بر رعایت نکات دیگری مانند اطاعت از امیر
جماعت و به جا آوردن آداب سفر و خوردن و خوابیدن تأکید کرده اند ( > «شش اصل تبلیغ
» < ).

پس از درگذشت محمد مولانا الیاس ، تنها پسرش
مولانا محمدیوسف ، امیر جماعت گردید (مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۱۲ـ ۱۳). در آن زمان
فعالیتهای مسلم لیگ برای تشکیل کشور مستقل پاکستان برای مسلمانان به اوج خود رسیده
بود. یوسف خط مشی پدرش را حفظ کرد و توانست جماعت را از موضعگیری درمورد این تحول
مهم دور نگاه دارد. او که در زمان پدرش تجربیات وسیعی در زمینه تبلیغ کسب کرده
بود، در زمان امارت خود برای گسترش فعالیتهای تبلیغی در شبه قاره و دیگر کشورهای
جهان تلاشهای جدّی به عمل آورد (گابوریو، ص ۱۲۱ـ ۱۳۸). پس از وفات وی در ۱۳۴۴ش ،
مولانا انعام الحسن امیر جماعت شد. با تلاشهای انعام الحسن در دوره امارت سی ساله
اش ، جماعت تبلیغ به جنبشی جهانی تبدیل گردید. گفته اند که در زمان یوسف نیز طراح
فعالیتهای فراملی انعام الحسن بود. پس از فوت انعام الحسن در ۱۳۷۴ش در دهلی ،
امیری برای جماعت تعیین نشد و اداره امور جماعت به شورایی واگذار گردید. اعضای این
شورا مولانا اظهارالحسن (عموی محمد مولانا الیاس )، مولانا زبیرالحسن (فرزند انعام
الحسن ) و مولانا سعدالحسن (فرزند محمدیوسف ) بودند، اما در برخی منابع از مولانا
زبیرالحسن فرزند مولانا انعام الحسن ، امیر پیشین جماعت ، به عنوان امیر جدید
جماعت نام برده شده است (مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۱۸، ۲۰).

یکی از وظایف اصلی مبلّغان جماعت پس از
ابلاغ پیام ، آماده ساختن مخاطبان برای «خروج » است . مدت خروج نسبتاً اختیاری است
و فرد بنا به امکان می تواند سه روز در هفته ، چهل روز در سال (چله ) یا حداقل
چهار ماه در تمام عمر، به منظور تبلیغ خروج نماید ( > «خروج برای چله » < ؛
حافظ نیا، ص ۲۳۸ـ ۲۳۹). خروج را می توان هسته اصلی جماعت تبلیغ شمرد. همچنین یکی
از معیارهای اصلی ارزیابی کار جماعتها، تعداد افرادی است که به دعوت خروج پاسخ
مثبت می دهند (مسعود، ۲۰۰۰ ب ، ص ۱۰۶؛ کوپل ، ص ۱۹۳، ۱۹۸). به عقیده مولانا الیاس
، این روش تبلیغ مبنی بر خروج ، زمینه را برای تحمل سختیها و تقویت خصوصیات اخلاقی
و روحانی فرد آماده می کند (ندوی ، ص ۲۵۲). این روش در گسترش و تداوم کار جماعت
تبلیغ نقش اساسی داشته است (مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۷).

سران جماعت تبلیغ هیچ شرطی برای شرکت فرد در
فعالیتهای جماعت و تبلیغ دین قایل نشده اند و افراد عادی نیز می توانند حتی با
دانش اندک مبلّغ شوند و لازم نیست قبل از اعزام ، آموزش خاصی ببینند. تنها شرط
شرکت در فعالیتهای جماعت تبلیغ ، آشنایی با اصول شش گانه آن است که معمولاً با
توجه به نظام گسترش زنجیره ای جماعت ، از قبل صورت می گیرد (همان ، ص ۲۴ـ ۲۸). در
انتخاب مخاطب نیز جماعت پایبند به اصول خاصی نیست . جماعت در مورد فعالیتهای
تبلیغی زنان برنامه مشخصی ندارد، با اینحال زنان نیز در برخی از فعالیتها بویژه
اجتماعات تبلیغی شرکت می نمایند (متکاف ، ۱۹۹۶).

سران جماعت تبلیغ تأکید می کنند که مسلمانان
ظاهر خود را به ظاهر پیامبر اکرم و صحابه ــ آنگونه که خود ترسیم می کنند ــ شبیه
کنند و لذا ظاهر مبلّغان جماعت را می توان بدینگونه به تصویر کشید: لباس بسیار
ساده معمولاً با رنگ سفید، پیراهن بلند و گشاد، شلوار گشادی که لبه آن بالاتر از
قوزک پا قرار می گیرد، سرِ پوشیده با کلاه یا عمامه مخصوص ، ریش بلند و معمولاً
سبیلهای تراشیده ، و حمل لوازم خواب بر روی شانه ها و ساک به دست با ظرفهایی برای
غذا خوردن و آشپزی هنگام سفر تبلیغی (رجوع کنید به خان ، ص ۵ ـ۶).

برخی اصول که رهبران جماعت بر آن تأکید
دارند، اینهاست : نفی دخالت در سیاست ؛ خودسازی از طریق ریاضت به عنوان
پیش شرط تبلیغ ؛ دیگرسازی انفرادی به روش وعظ ؛ قایل بودن به نقش ایمان ؛ نفی
اختلاف بین فرق اسلامی و پرهیز از طرح مسائل تفرقه انگیز؛ آزادی حضور علاقه مندان
به برنامه های جماعت از کلیه فرق اسلامی ؛ احساس تکلیف نسبت به سرنوشت کفار؛ پرهیز
از تجمل گرایی ؛ نفی استفاده از رسانه ها و وسایل ارتباطی جدید (حافظ نیا، ص
229ـ۲۳۰).

یکی از ویژگیهای مهمی که جماعت تبلیغ را به
لحاظ ساختاری از دیگر گروههای مذهبی و سیاسی متمایز می سازد، فقدان مقررات یا آیین
نامه مدون در این جماعت است ( > دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ذیل
مادّه ). همچنین این جماعت با وجود گسترش عظیم فعالیتهای خود، مدعی است که هیچگونه
تشکیلات رسمی به وجود نیاورده است ، البته برای اداره امور مهم ، بزرگان جماعت از
طریق مشورت غیررسمی ، امیر مرکزی را به صورت مادام العمر تعیین می نمایند و او نیز
شورایی برای مشورت در موارد ضروری برمی گزیند. در هر کشور یک امیر تعیین می شود که
وی امرا را تعیین می کند. جماعتی که برای تبلیغ اعزام می شوند نیز از بین خود
امیری انتخاب می کنند (همانجا؛ مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۸ـ۳۰).

سران جماعت تبلیغ از دایر کردن دفتر در
مناطق مختلف خودداری می کنند (مسعود، ۲۰۰۰ الف ، ص ۲۸؛ قس مندویل ص ۱۴۳، ۱۴۶، که
از دوایر مرکزی جماعت تبلیغ در اروپا در شهرهای یورکشر و دیوزبری گزارش داده و
گفته است که این دوایر کار هماهنگی و اعزام هیئتهای جماعت تبلیغ را به سراسر دنیا
انجام می دهند). آنها مسجد را مرکز فعالیتهایشان می شناسانند. ادعا می شود که در
این مساجد هیچگونه تشکیلات اداری وجود ندارد و هرکس می تواند به عضویت جماعت درآید
و هرگاه اراده کند جماعت را ترک گوید ( > مسافران ایمان < ، ص XXVI ).

مولانا مولانا الیاس مخالف استفاده از
هرگونه نوشته در امر تبلیغ بود و معتقد بود که روش عملی به طرز مؤثری می تواند در
اذهان تحول ایجاد کند. با وجود این ، جماعت نوشته های برخی افراد را تأیید کرده و
از آنها استفاده می کند، مثل حیات المسلمین اثر مولانا اشرف علی تانَوی و تعلیم
الاسلام از مفتی کفایت اللّه و آثار مولانا محمد زکریا (مسعود، ۲۰۰۰ ب ، ص ۸۰). در
برگزاری اجتماعات میلیونیِ جماعت نیز رسانه ها هیچگونه فعالیتی ندارند (حافظ نیا،
ص ۲۳۳ـ۲۳۴) و حتی اطلاعیه ای برای دعوت مردم به شرکت در این اجتماعات چاپ نمی
کنند، بلکه از روش شفاهی استفاده می نمایند (خان ، ص ۶۲).

امروزه هند و پاکستان و بنگلادش ، پایگاههای
اصلی جماعت اند ( > «درسی از جماعت » < )، تا جایی که این جماعت در جهان به
نام «جنبش تبلیغی شبه قاره » شناخته شده است . بزرگترین اجتماعات سالانه جماعت نیز
در همین سه کشور برگزار می شود. اغلب جماعتهای تبلیغی از همین سه کشور به دیگر
کشورهای جهان می روند و در آن کشورها نیز هسته های اصلی جماعت تبلیغ را اتباع
مهاجر همین سه کشور تشکیل می دهند( ممتاز احمد، ۲۰۰۱).

یکی از برنامه های مهم جماعت برگزاری
اجتماعات بزرگ است . در اینگونه اجتماعات علاوه بر
مرور عملی اصول شش گانه ، برای فعالیتهای تبلیغی آینده برنامه ریزی می شود. شرکت
در این اجتماعات اهمیت خاصی دارد و اغلب ، مقامات بلندپایه دولتی و شخصیتهای مذهبی
و سیاسی نیز در مراسم «آخرین مناجات » شرکت می نمایند. تعداد شرکت کنندگان در
مراسم آخرین مناجات در بنگلادش در اول فوریه ۲۰۰۰ به سه میلیون تن رسید. اولین
تجمع بزرگ جماعت تبلیغ در ۱۳۲۰ش / ۱۹۴۱ با شرکت ۰۰۰ ، ۲۵ تن در میوات برگزار شد
(خان ، ص ۱۷). پس از استقلال پاکستان ، در این کشور نیز مرکز تبلیغی در منطقه ای
به اسم رائیوند در سی کیلومتری شرق شهر لاهور در ایالت پنجاب به وجود آمد. در این
مرکز علاوه بر اجتماعات ادواری ، تجمع سالانه بین المللی جماعت تبلیغ نیز برگزار
می شود. اولین اجتماع جماعت تبلیغ در پاکستان ، دو سال پس از استقلال آن (۱۹۴۹) در
همین محل برگزار شد (حافظ نیا، ص ۲۲۰ـ۲۲۶). تعداد شرکت کنندگان در تجمع سالانه
رائیوند معمولاً بیش از یک میلیون تن ، تقریباً از سرتاسر دنیا بوده است . این
مراسم پس از حج ، دومین اجتماع بزرگ مسلمانان به شمار آمده است (رامان ، ۲۰۰۱ الف
). تجمع اخیر این مرکز در ششم نوامبر ۲۰۰۰ به مدت سه روز برگزار شد و آخرین مناجات
را مولانا زبیرالحسن انجام داد ( > «تجمع تبلیغی در رائیوند با دعا به پایان می
رسد» < ).

در بنگلادش مرکز جماعت تبلیغ ابتدا
در یکی از مساجد داکا بود (گابوریو، ص ۱۲۷) و نخستین اجتماعات در همین مسجد برگزار
می شد، اما در ۱۳۴۶ش / ۱۹۶۷ مرکز تبلیغی در شهر صنعتی تونگی در سی کیلومتری داکا
به وجود آمد و سرزمینی به وسعت ۱۵۰ جریب در کنار شرقی رود توراج برای آن اختصاص
یافت . تا فوریه ۲۰۰۰ تعداد شرکت کنندگان در تجمع سالانه این مرکز، که به زبان
بنگلادشی «بشّوا اجتماع » (اجتماع بین المللی ) نامیده می شود، تقریباً به دو
میلیون تن رسید که چند هزار تن از آنها از هشتاد کشور دیگر جهان در آنجا شرکت می
کردند ( > «کنگره تبلیغی با مناجات برای صلح جهان پایان می یابد» < ). بشّوا
اجتماع در سال ۲۰۰۰ نیز با همین کیفیت برگزار شد و در پایان این تجمع تقریباً یک
هزار جماعت (هر جماعت حداقل ده تن ) برای اعزام به نقاط مختلف دنیا (خروج ) به
منظور تبلیغ تشکیل گردید. یکی از ویژگیهای این اجتماع ، مراسم ازدواجها به طور
دسته جمعی است که بدون شرایط سنگین مرسوم (جهیزیه و مهریه و…) انجام می شود. در
سالهای اخیر تعداد اینگونه ازدواجها به نود مورد رسیده است .

جماعت در کشورهای آسیای جنوب شرقی ، بویژه
اندونزی و مالزی و برمه ، نیز فعالیتهای گسترده ای دارد و در مناطق مسلمان نشین
فیلیپین و تایلند، هدف و فعالیتهای آنان را احیای مذهبی می دانند ( > دایره
المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا؛ گابوریو، ص ۱۲۹). علاوه بر آن در
افغانستان و ترکیه و ژاپن و کشورهای افریقای شرقی ، از جمله کنیا و اوگاندا و
تانزانیا و زامبیا و موزامبیک ، این جماعت فعال است (رجوع کنید به گابوریو، ص
127ـ۱۳۰).

در مناطق سنّی نشین ایران نیز این جماعت
فعالان بسیار دارد و آنان به مرکز تبلیغی رائیوند در پاکستان رفت و آمد می کنند.
در اجتماع سال ۱۳۷۳ش در رائیوند، حدود پانصد تن از ایران شرکت کردند (حافظ نیا، ص
243). بسیاری از مسلمانان قاره افریقا نیز در برنامه های جماعت شرکت می کنند (رجوع
کنید به ابراهیم موسی ، ص ۲۰۶ـ۲۲۱). در میان کشورهای اسلامی ، جماعت کمترین نفوذ
را در منطقه خاورمیانه دارد و اعراب بندرت از آن استقبال کرده اند. در اروپا و
امریکا نیز جماعت از طریق اصول شش گانه خود، مسلمانان را برای داشتن ارتباط مستمر
با دین ترغیب می نماید. در انگلستان فعالان جماعت از تشکیلات منسجمی برخوردارند.
تجمع جماعت در اروپا و امریکا برنامه ای است که در آن بیشترین تعداد مسلمانان آن
مناطق جمع می شود (رجوع کنید به رامان ، ۲۰۰۱ الف ؛ > مسافران ایمان < ، ص
121ـ۲۳۹؛ رضا، ص ۲۹ـ۳۰).

جماعت تبلیغ مدعی است که هیچ مذهب و عقیده
اسلامی خاصی را تبلیغ نمی کند و اصول شش گانه آن حاوی مشترکات مذاهب اسلامی است .
این ادعا مشابهت بسیاری با تفکر شاه ولی اللّه مبنی بر تلفیق مذاهب اسلامی دارد،
اما فعالان جماعت به لحاظ عقیدتی از مکتب دئوبند پیروی می کنند و همانند دئوبندیها
مخالف اموری مانند تکریمِ اولیا و رفتن به زیارتگاهها می باشند. سنّیهای بَریلوی
که از مهمترین مخالفان جماعت تبلیغ اند ( > دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد
< ، همانجا)، معتقدند که این جماعت مروّج عقیده دئوبندی و وهابی اند. در این
زمینه به شواهدی چون ملاقاتهای محمد مولانا الیاس و دیگر بنیانگذاران جماعت تبلیغ با
سلطان نجد و دیگر مقامات آنجا جهت کسب موافقت برای ادامه کار تبلیغی استناد می شود
(قادری ، ص ۹۱ـ۹۲). موضع جنبش شاه ولی اللّه دهلوی درقبال تشیع خصمانه بود، اما جماعت
تبلیغ اغلب مخالفت آشکاری نسبت به این مذهب نشان نداده است ، با اینحال بسیاری از
افراد و گروههایی که تفکر ضدشیعی دارند، مانند اعضای جمعیت العلمای اسلام *
پاکستان ، پیوسته با جماعت ارتباط دارند و فعالان جماعت نیز در انتخابات مختلف
پاکستان معمولاً به همین حزب رأی می دهند ( > دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد
< ، همانجا). از موارد عمده انتقادبرانگیز در کار این گروه اینهاست : روش جماعت
برای تبلیغ ، احترام پیامبرگونه به مولانا مولانا الیاس ، گرایشهای فرقه ای ، نظام
مرموز مالیاتی ، شرکت نکردن در امور سیاسی و جهادی و اعتقادشان به نقش محدود زنان
در جامعه (برای مطالعه بیشتر در مورد هریک از این مقولات رجوع کنید به مسعود، ۲۰۰۰
ب ، ص ۹۰ـ۱۰۷)، همچنین اینکه این جماعت به جای قرآن و حدیث ، اصول شش گانه را اساس
کار تبلیغی قرار داده و به نوعی دین را در این اصول خلاصه نموده است ، علما و
مدارس مذهبی را کم اهمیت جلوه می دهد، با مبلّغانی کم اطلاع و بر اساس احادیث ضعیف
عمل می کند و با استناد به همین احادیث ضعیف روش خود را توجیه می نماید. خط مشی
جماعت مبنی بر دوری از سیاست نیز همسو با خواسته های دشمنان اسلام پنداشته شده است
(امیرعلی ، ص ۵ ـ۷).

جماعت تبلیغ از اوایل تأسیس خود را از امور
سیاسی دور نگهداشت و مدعی است که هنوز این روش را ادامه می دهد (رجوع کنید به
مندویل ، ص ۱۷، ۱۱۶، ۱۳۰؛ هاشمی ، ص ۱۰۴)، با اینحال برخی از فعالان جماعت توانسته
اند به مناصب مهم دولتی دست یابند. مثلاً ذاکر حسین رئیس جمهور اسبق هند (۱۳۴۶ـ
1348 ش / ۱۹۶۷ـ۱۹۶۹) از فعالان جماعت بود و اولین مأموریت تبلیغی در لندن به رهبری
وی صورت گرفت (قادری ، ص ۱۵۰؛ گابوریو، ص ۱۲۸). در پاکستان جماعت تبلیغ ، به دلیل
غیرسیاسی بودن ، برای فعالیت در میان نیروهای مسلح با هیچ مانعی روبرو نیست .
بویژه در زمان ضیاءالحق ، جماعت از طریق فعالیتهای تبلیغی نفوذ بسیاری در میان
نظامیان پیدا کرد ( > دایره المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، همانجا). برخی
از افسران عالی رتبه ارتش که از فعالان جماعت به حساب می آیند، مسئولیتهای مهمی در
دولتهای مختلف داشته اند (رامان ، ۲۰۰۱ ب ). محمد شریف ، پدر نواز شریف نخست وزیر
اسبق پاکستان ، نیز از فعالان مهم جماعت است . نواز شریف در زمان نخست وزیری
(۱۳۷۶ـ ۱۳۷۸ ش / ۱۹۹۷ـ۱۹۹۹) گاهی جلسات تبلیغی را برای اعضا و دیوانسالاران عالی
رتبه دولت خود برگزار می کرد. محمد رفیق تارِر، رئیس جمهور پیشین پاکستان ، نیز که
از فعالان قدیمی جماعت است ، به کمک نواز شریف به این مقام رسید. در دیگر کشورها
نیز چنین مواردی کم وبیش مشاهده می شود؛ مثلاً شواهدی وجود دارد دالّ بر اینکه
مقامات سیاسی عالی رتبه چچن در فعالیتهای جماعت شرکت داشته اند (رجوع کنید به
رامان ، ۲۰۰۱ الف ).

بنا به این موارد، این دیدگاه وجود دارد که
گرچه جماعت تبلیغ به طور مستقیم نقشی در امور سیاسی ندارد، به صورت غیرمستقیم از
اعضای ورزیده خود برای رسیدن به مقامات سیاسی مهم حمایت می نماید.

در مورد منابع مالی جماعت تبلیغ نیز بسیاری
سؤالات مطرح است (قادری ، ص ۱۰۵ـ۱۱۱)، زیرا از یک سو فعالیتهای گسترده و اجتماعات
میلیونی جماعت از نیاز به منابع کلان مالی حکایت دارد و از سوی دیگر جماعت مدعی
است که خود فعالان جماعت همه هزینه ها را تأمین می کنند (همان ، ص ۱۱۰).

——————————————————

منابع : علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف ؛ عاشق
الهی بُلندشهری ، چه باتین ، راولپندی : تحسین پبلشرز، ] بی تا. [ ؛ محمدرضا حافظ
نیا، وضعیت ژئوپلیتیکی پنجاب در پاکستان ، تهران ۱۳۷۹ ش ؛ محمدشهید رضا، اسلام در
بریتانیا ، ترجمه مجید روئین تن ، ] تهران [ ۱۳۷۱ ش ؛ عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی
در هند ، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی ، تهران ۱۳۶۷ ش ؛ ارشد قادری ، جماعت
تبلیغ ، لاهور ۲۰۰۰؛ احمد موثقی ، جنبشهای اسلامی معاصر ، تهران ۱۳۷۸ ش ؛ ابوالحسن
علی ندوی ، حضرت مولانا محمدمولانا الیاس اور ان کی دینی دعوت ، کراچی : مجلس
نشریات اسلام ، ] بی تا. [ ؛ پیتر هاردی ، مسلمانان هند بریتانیا ، ترجمه حسن
لاهوتی ، مشهد ۱۳۶۹ ش ؛

M. Amir Ali, “The dream of anti-Islam
forces”, The Institute of Islamic Information and Education. [Online].
Available: http:// www. iiie. net/ Articles/ Dream of AntiIslam. html. [7 June
2001]; Ebrahim Moosa, “Worlds ، apart
و : Tabl ¦âgh ¦âJama ¦ Uat in South Africa under apartheid,
1963-۱۹۹۳″, in Travellers in faith , Leiden: Brill, 2000; EI 2 , s.v. Tabl
¦â gh ¦â Dj ama ¦ Uat” (by M. Gaborieau); Marc Gaborieau, “The
transformation of Tabl ¦âgh ¦âJama ¦ Uat into a transnational movement”,
in Travellers in faith , Leiden: Brill, 2000; “Going out for chilla (40
days) in Jamaat”, Islamic audios, books,videos and artefacts for Muslims
and non-Muslims. [Online]. Available: http:// www. msapubli. com/ affiliated/
Html/ categories/ Jamiatul- Ulama/ chilla. htm. [7 June 2001]; Taj ul-Islam
Hashmi, “Islam in Bangladesh politics”, in Islam, Muslims, anthe
modern state: case- studies of Muslims in thirteen countries , ed. Hussin
Mutalib and Taj ul-Islam Hashmi, New York: St. Martin’s Press, 1994; Gilles
Kepel, “Foi et Pratique: Tabl ¦âgh ¦âJama ¦ Uat in France”, tr.
Muhammad Khalid Masud, in Travellers in faith , Leiden: Brill, 2000; Wahiduddin
Khan, Tabligh movement , tr. Farida Khanam, New Delhi 1999; “A Lesson from
Jamaat”, Karguzari, 14 Shawaal 1421. [Online]. Available: http:// www.
webonthenet. com / karguzari / karguzari. htm. [7 June 2001]; Peter Mandaville,
Transnational Muslim politics: reimagining the umma , London 2001; Muhammad
Khalid Masud, “The growth and development of the Tabl ¦âgh ¦âJama ¦ Uat in
India”, in Travellers in faith , Leiden: Brill, 2000 a ; idem,
“Ideology and legitimacy”, in Travellers in faith , Leiden: Brill,
2000 b ; Barbara Metcalf, “Islam and women: the case of the Tablighi Jama ـ at”, Stanford
University, 27 Feb. 1996. [Online]. Available: http:// www. stanford. edu/
group / SHR / 5-1 / text / metcalf. html. [7 June 2001]; Mumtaz Ahmad,
“Muhammad Ilyas”, Islam 101. [Online]. Available: http:// www. islam
101. com /people / century 20 / Ilyas. htm. [7 June 2001]; idem, “The
Tablighi Jamaat”, in Musa Khan Jalalzai, The Sunni- Shia conflict in
Pakistan , Lahore 1998; The Oxford encyclopedia of modern Islamic World , ed.
John L. Esposito, NewYork 1995, s.v. “Tabl ¦âgh ¦âJama ¦ Uat” (by

Mumtaz Ahmad); “Raiwind Tableeghi
moot ends with dua”, Dawn. [Online]. Available: http:// www. dawn. com/
2000/۱۱/۰۷/ nat 11.htm. [7 June 2001]; B. Raman, “Islamic Jehad & the US“, South
Asia Analysis Group. [Online]. Available: http:// www. saag. org / papers
2/paper 154. html. [7 June 2001 a ]; idem, :Pakistan: the mullas’blue-eyed
general”, South Asia Analysis Group. [Online]. Available: http:// www.
saag. org/ papers 2/paper 146. html. [7 June 2001 b ]; “Six points of
Tabligh”, Al-Madinah, 9 Rabi-us-Sani 1422. [Online]. Available:
http://almadinah. org / sixpoints Tabligh / Sixpoints. htm. [7 June 2001];
“Tablighi congregation ends with prayers for world peace”, Islam Online,
1 Feb. 2000. [Online]. Available: http:// www. islam Online. net / complete
search /english / mDetails. asp?hMagazine ID= 793 & hTitle = tablighi. [7
June 2001]; Travellers in faith: studies of the Tabl i ¦gh i ¦Jama ¦ Uat as a
transnational Islamic movement for faith renewal , ed. Muhammad Khalid Masud, Leiden: Brill, 2000.

/ سیدقندیل عباس / دایره المعارف اسلامی