حقوق والدین بر فرزندان

حقوق والدین بر فرزندان

دکتر وهبه زحیلی

پدر و مادر بودن موفق این است که بر مبنای
محبت و گذشت و حسن معاشرت و تنبیه مهربانانه فرزندان استوار شده باشد و مسئولیت
مهم‌تر دست‌یابی به اهداف و ثمرات مطلوب و تربیت خوب و شایسته فرزندان است. در
روایتی آمده است که: «خداوند پدری را مورد مرحمت خویش قرار دهد که فرزندش را به
خیر و نیکی فرا می‌خواند و او را یاری می‌دهد». زندگی را در خدمت پدر و مادر
گذرانیدن دارای بازتابی عملی است و فرزندان او هم همان‌گونه با او رفتار خواهند
داشت؛ زیرا رسول خداص فرموده‌اند: «در مورد زنان مردم، اهل عفت باشید تا زنان شما
هم راه عفت و پاکدامنی را در پیش گیرند و با والدین خود به خوبی رفتار کنید تا
فرزندان‌تان هم با شما به خوبی رفتار کنند».

رسول خداص فرموده‌اند: «خداوند مجازات همه
گناهان ـ هر کدام را که بخواهد ـ به روز حساب قیامت موکول می‌نماید، به جز اذیت و
آزار پدر و مادر که مجازات آن را در دنیا گریبان‌گیر فرزندان نافرمان می‌گرداند».

در واقع بیان حقوق و مسئولیت‌ها بدین خاطر
است که تا هم‌چون قوانین محاکم و دادگاه‌ها به هنگام اختلاف و نزاع ملاک قضاوت و
عمل قرار گیرند و حق و ناحق را مشخص سازند. حقوق پدر و مادر نیز در حسن معاشرت و
فرمانبرداری و پرهیز از آزار جسمی و روحی آنها به وسیله کردار و رفتار در زمان
حیات و پس از مرگ آنهاست و سرچشمه این حقوق یا آیات قرآن یا احادیث رسول خداست و
التزام فرزندان به این مسئولیت‌ها فرض عین است؛ زیرا پدر و مادر سبب وجود و زندگی
فرزندان را فراهم نموده‌اند و لازم است از هیچ تلاشی برای حل مشکلات و جلب
رضایتشان دریغ نشود.

مسئولیت فرزندان در مقابل پدر و مادر که در
حال حیات قرار دارند عبارتند از :

۱- نیکی و فرمانبرداری

فرزندان موظفند که با والدین خود به بهترین
روش رفتار نمایند و از هر نوع بدرفتاری با ایشان پرهیز کنند و حتی از گفتن کلمه و
سخنی که موجب آزردگی خاطرشان بشود خودداری کنند؛ زیرا برخورد نادرست و کردار و
گفتار ناروا با پدر و مادر سبب صدمه زدن به شخصیت و منزلت و احترام والای آنان می‌شود
و هرگونه اذیت و آزار، بلند کردن صدا، تندی و خشونت که موجب دل‌آزاری‌شان بشود
حرام و نامشروع است؛ زیرا خداوند متعال می‌فرماید: (الاسراء / ۲۳)

«(ای انسان) پروردگارت فرمان داد که به جز
او را پرستش نکنید و به پدر و مادر نیکی نمایید. هرگاه یکی یا هر دوی آنها نزد تو
به سن پیری رسیدند. (کمترین اهانتی را به آنها روا ندارید و حتی) به آنها اف هم
نگو! و بر سر ایشان فریاد مکش و آنان را از خود دور مگردان و با آنها سخنان خوب و
پسندیده بگو».

اطاعت پدر و مادر در امور روا و مشروع واجب
است. شریعت اسلام مسلمانان را به این مسئولیت دستور داده و عقل سالم آن را می‌پسندد.
این اطاعت فرزندان حتی شامل پدر و مادری که مسلمان هم نیستند می‌شود و تنها در
اموری که معصیت و نارواست، نباید از آنان اطاعت نمود؛ زیرا در جهت نافرمانی
خداوند، نباید از مخلوقی پیروی کرد. خداوند متعال در این رابطه می‌فرماید: (لقمان
/ ۱۵)

«هرگاه آن دو (پدر و مادر) تلاش کردند که
چیزی را با خداوند شریک نمایی که کمترین آگاهی در مورد آن نداری، از ایشان اطاعت
مکن. در دنیا با ایشان همیشه به صورتی شایسته رفتار کن و راه کسانی را در پیش بگیر
که به جانب من رو کرده‌اند. بعد هم همه به سوی من باز می‌گردند و من شما را از آن‌چه
(در دنیا) می‌کرده‌اید آگاه می‌سازم».

جزو لوازم اطاعت از والدین آن است که حتی
بدون اجازه آنها به جهاد که واجبی خدایی است نروید ـ مگر آن‌که بسیج عمومی اعلام
شده و به صورت واجب عین درآمده باشد ـ امام بخاری در کتاب صحیح خود فصلی را به
عنوان «باب جهاد» به شرط اجازه پدر و مادر و در کتاب «الأدب المفرد» نیز فصلی را
به عنوان «کسانی که بدون اجازه پدر و مادر حق رفتن به جهاد را ندارند» قرار داده
است.

یکی از بارزترین نمونه‌هایی که بیانگر عدم
اطاعت از پدر و مادر به دلیل تضاد آن با فرمان خداوند است، موضع سعد بن ابی وقاص
در برابر مادر مشرک خویش است. مادر او سوگند یاد کرد که تا زمانی سعد از دین اسلام
دست برندارد، لب به آب و غذا نزند و خود را شستشو ندهد. اما سعد بن ابی وقاص با
جرأت و استقامت تمام بر ایمان خطاب به او فرمود: مادر! به نام خداوند سوگند اگر
دارای صد جان باشی و هر ساعت یک بار جان بدهی، از دین محمد دست برنخواهم داشت».

از طرف دیگر بی‌توجهی به خدمت و مراقبت از
پدر و مادر عصیان و نافرمانی است و آزار آنان جزو گناهان کبیره‌ای به شمار می‌آید
که در حد شریک قرار دادن برای خداوند است؛ زیرا رسول خداص فرموده‌اند: «گناه
کبیره: شریک قرار دادن برای خداوند و اذیت و آزار و بی‌مبالاتی به پدر و مادر
است». هم‌چنین فرموده‌‌اند: «رضایت خداوند
بستگی به رضایت پدر و مادر و خشم خداوند بستگی به خشم پدر و مادر دارد».

یکی از احادیث بسیار صریح در این مورد که
اذیت و آزار و بی‌مبالاتی نسبت به پدر و مادر، مانع از رفتن به بهشت می‌شود، این
فرموده رسول خداست که:

«خداوند در روز قیامت به سه نفر نگاه (رحمت)
نمی‌کند: آزاردهنده پدر و مادر، شرابخوار و کسی که بخشش خود را به دیگران منّت می‌گذارد.
و سه نفر را هم به بهشت راه نمی‌دهد: آزاردهنده پدر و مادر، آدم دیوث و زنی که خود
را به شکل و شمایل مردان درمی‌آورد».

۲- تواضع با پدر و مادر

فرزندان مکلفند که در برابر پدر و مادر
فروتن باشند و مقام و منزلت‌شان را گرامی بدارند، با چشم احترام به آنان نگاه کنند
و از نگاه و برخورد تحقیرآمیز به آنها به شدت پرهیز کنند؛ زیرا خداوند متعال
فرموده‌اند: (الاسراء / ۲۵-۲۶)

«بال تواضع را برایشان فرود آور، (و در
برابرشان فروتن باش) و بگو : پروردگارا بدیشان مرحمت فرما همان‌گونه که آنها در
کودکی مرا تربیت کردند. پروردگارتان (از خود شما) آگاه‌تر از چیزهایی است که در
درون‌تان می‌گذرد، اگر افراد شایسته‌ای باشید؛ زیرا که او در حق توبه‌کاران همیشه
بخشنده بوده است».

۳- سپاسگزاری از آنان

یکی از زیباترین آداب سپاسگزاری و قدردانی
لازم و مقابله خیر و نیکی به مثل آن با همه مردم به ویژه پدر و مادر است. چنین
مسئولیتی در برابر آنها بسیار روشن است؛ زیرا در زمان کودکی و جوانی ـ به ویژه
مادر ـ از هیچ تلاش و دلسوزی و خدمتی به فرزندان خویش کوتاهی نکرده‌اند، به همین
خاطر سپاسگزاری و قدردانی از زحمات آنها ضروری است؛ زیرا خداوند متعال شکر و سپاس
آنها را در کنار حمد و سپاس خویش قرار داده و فرموده است: (لقمان / ۱۴)

«و مرا و پدر و مادرت را شکرگزار باش و
سرانجام به سوی من بازخواهید گشت».

هم‌چنین فرموده است: (الاسراء / ۲۳)

«و پروردگارت فرمان داده که تنها او را
عبادت کنید و با پدر و مادر به نیکی رفتار نمایید».

مادر در این مورد بر پدر اولویت دارد و باید
بیشتر مورد احترام، اطاعت و تواضع قرار گیرد؛ زیرا به هنگام بارداری، وضع حمل، شیر
دادن، نگهداری و تربیت، زحمات زیادی را متحمل گردیده و آسایش فرزندش را بر آسایش
خویش مقدم داشته است و بسیاری از شب‌ها را در کنار گهواره کودک ـ به ویژه به هنگام
بیماری و درد ـ بیدار مانده است. خداوند متعال در این مورد می‌فرماید: (الأحقاف /
15)

«ما به انسان توصیه می‌نماییم که با پدر و
مادر خوش به خوبی رفتار نماید؛ زیرا که مادرش با رنج و زحمت او را حمل کرده و با
رنج و مشقت به دنیا آورده است و دوران حاملگی و شیرخوارگی او سی ماه (به طول می‌انجامد)».

و از ابوهریره(رض) روایت شده که: مردی به
حضور رسول خداص رسید و گفت: یا رسول اللهص! چه کسی بیشتر بر من حق دارد که با او
به بهترین وجه رفتار نمایم؟ رسول خداص فرمود: مادرت، گفت: پس از او، رسول خداص
فرمود: مادرت. گفت: بعد از مادرم، رسول خداص فرمود: مادرت. گفت: پس از او رسول
خداص فرمود: پدرت».

۴- مقدم بودن والدین بر جهاد

خدمت به پدر و مادر و تلاش برای فراهم نمودن
وسایل آسایش آنها و حفظ کرامت، منزلت‌شان مورد رضایت خداوند متعال است و بر جهادی
که فرض کفایی باشد، مقدم است. عبدالله بن عمرو(رض) روایت نموده است که: مردی به
حضور رسول خداص آورد و برای رفتن به جهاد از ایشان اجازه خواست. رسول خداص فرمود:
پدر و مادرت زنده‌اند؟ گفت: آری زنده‌اند. رسول خداص فرمود: جهاد تو در خدمت به
آنهاست».

عبدالله بن مسعود از رسول خداص پرسید: کدام
کردار را خداوند بیشتر دوست می‌دارد؟ رسول خداص فرمود: نماز به موقع. گفت: پس از
آن؟ فرمود: نیکی به پدر و مادر. گفت: پس از آن رسول خداص فرمود: جهاد در راه خدا».

۵- حرام بودن ناسزا به آنان

پرهیز از بدگویی و ناسزا به پدر و مادر جزو
اصلی و لازمه احسان و نیکی به آنها است؛ زیرا خودداری از آزار و اذیت‌شان به وسیله
گفتار و رفتار، بر خدمت و احسان به آنها مقدم است. رسول خداص فرمود: «ناسزاگویی به
پدر و مادر جزو گناهان کبیره است». گفته شد: یا رسول اللهص مگر ممکن است کسی به
پدر و مادر خود بد و بیراه بگوید؟ فرمود: آری وقتی کسی به پدر و مادر مردم ناسزا
بگوید، به پدر و مادرش ناسزا می‌گویند».

۶- جدایی از همسر به خاطر پدر و مادر

هرگاه پدر و مادر از فرزند خود بخواهند
همسرش را طلاق بدهد و درخواست آنها بجا و درست بود، و همسر او اسباب زحمت آنان را
فراهم می‌کرد، واجب است که از همسرش جدا بشود؛ زیرا ابودرداء(رض) روایت می‌نماید
که: روزی مردی نزد او آمد و گفت: من دارای همسر هستم و مادرم اصرار دارد که او را
طلاق بدهم. من هم به او گفتم : از رسول خداص شنیده‌ام که فرمودند: «رضایت والدین
نزدیک‌ترین راه به سوی بهشت است، خود می‌دانید می‌خواهید رضایت‌شان را جلب کنید یا
خیر؟»

و از عبدالله بن عمر(رض) روایت شده که:
دارای همسری بودم که او را بسیار دوست می‌داشتم، اما پدرم از او بدش می‌آمد، روزی
از من خواست همسرم را طلاق بدهم، اما من حاضر به این کار نشدم. پدر به خدمت رسول
خداص رفت و موضوع را با ایشان در میان نهاد، رسول خداص مرا فراخواند و فرمود: از
همسرت جدا بشو».

۷- تربیت و تنبیه فرزندان

پدر و مادر این حق را دارند که ایمان و آداب
و اخلاق، فضایل و علوم مفید را به فرزندان خود بیاموزند و آنها را با همه آداب
گفتاری، رفتاری و مکارم اخلاق شریعت اسلام آشنا نمایند و آنان را به تربیت پایبند
نموده و عادت دهند؛ زیرا رسول خداص می‌فرماید:

«هیج عطا و بخششی از طرف پدر و مادر برای
فرزندان بهتر از تربیت خوب و پسندیده نیست».

و از ابن عباس روایت شده که به رسول خداص
گفتند: ما با حقوق پدر و مادر آشنا شده‌ایم، به ما بفرما که حقوق فرزندان کدامند؟
رسول خداص فرمودند:

«بهترین نام را برایش (فرزندانتان) انتخاب
نمایید و به خوبی او را تربیت کنید».

امام محمد غزالی/ می‌فرماید: «باید بدانیم
که روش تربیت کودکان از مهم‌ترین و اساسی‌ترین روش‌هاست؛ زیرا کودکان امانت‌هایی
هستند که به پدر و مادرشان سپرده شده‌اند و قلب پاک او گوهر گرانبها و دست‌ نخورده‌ای
است که هیچ نقش و تصویری در آن نقش نبسته است و آمادگی هرگونه نقش و تصویری را
دارد و به هر صورتی که خواسته شود، شکل می‌گیرد. چنانچه به خیر و نیکی عادت داده
شود، بر مبنای آن رشد و نمو می‌نماید و در دنیا و آخرت سعادتمند می‌شوند و پدر،
مادر، معلم و مربی در اجر و ثوابش سهیم خواهند بود. اما اگر به شر و بدی عادت داده
شود و هم‌چون حیوانات مورد بی‌توجهی قرار گیرد، بدبخت و بدعاقبت خواهد گردید و
گناه آن بر دوش قیّم و سرپرست او خواهد بود».

پدر و مادر این حق را دارند که اگر کار و
رفتار نادرستی از فرزندان‌شان، سر بزند، در جهت اصلاحش او را تنبیه بدنی نمایند و
باید کمتر از حدود شرعی باشد و مقدار آن بستگی به نوع خلافی دارد که مرتکب آن شده
است و این حق با حق معلم، همسر و قاضی در تنبیه شاگرد، همسر و محکومین مشابهت
دارد.

۸- ایجاد محدودیت (حجر)

حجر به معنی ممانعت از دخل و تصرف کودک در
اموال خود قبل از رسیدن به سن بلوغ است؛ بدین خاطر تصرف کودکی که دارای تمیز میان
خیر و شر خویش نیست باطل است و معاملات را که امکان نفع یا ضرر در آنها وجود دارد،
از نظر حنفیه و مالکیه موکول به رسیدن به سن بلوغ است و از نظر شافعیه و حنابله
باطل است و سبب انتقال آن مالکیت نمی‌شود و از این طریق چیزی به مالکیت او در نمی‌آید.
حجر نهادن بر کودکان براساس این آیه از قرآن مشروعیت دارد: (النساء / ۶)

«یتیمان را (پیش از در اختیار نهادن اموال‌شان)
بیازمایید، تا آن‌گاه که به سن ازدواج می‌رسند. اگر از آنان صلاحیت و حُسن تصرف را
دیدید، اموال‌شان را به آنان بازگردانید. اموال ایتام را از روی اسراف، تبذیر و
تعجیل نخورید، و (به خود مگویید که) پیش از آن که بزرگ شوند (و اموال را از دست ما
بازپس گیرند، آن را هرگونه که بخواهیم خرج می‌نماییم! و از سرپرستان آنان) هرکس که
ثروتمند است (از دریافت اجرت و سرپرستی و به کارگیری اموال ایشان) خودداری کند،
اما هر کسی که نیازمند باشد به صورتی روا (و به اندازه حق‌الزحمه خود) از آن
بردارد و هنگامی که اموال آنها را به خودشان (پس از بلوغ) پس دادید، بر آنان شاهد
بگیرید و کافی است که خداوند حسابرس و مراقب باشد».

اما هرگاه کودکان جرم و خلافی را که مجازات
مالی داشته باشد مرتکب شوند، پدر، مادر و ولی ضامن آن نیستند و باید از اموال خود
کودک ـ اگر دارای اموالی باشد ـ هزینه‌های آن پرداخت شود و اگر دارای ثروت و
سامانی نباشد، آن مقدار از خسارت به عنوان بدهکاری بر ذمه او تا رسیدن به پول و
مال باقی می‌‌ماند.

اما حقوقی که پدر و مادر پس از مرگ برعهده
فرزندان خود دارند به طور اختصار در روایت زیر آمده است:
ابوسعید ساعدی می‌گوید: ما در حضور رسول خداص نشسته بودیم که مردی از طایفه سلمه
آمد و گفت: یا رسول اللهص! آیا پس از مرگ پدر و مادرم چیزی باقی مانده که در حق
آنها انجام بدهم؟ رسول خداص فرمود: «آری دعا و طلب مغفرت برای آنها، انجام دادن
قول و تعهدات‌شان، رفت و آمد با خویشاوندان و دوستانی که با آنها معاشرت داشته‌اند».

مواردی را که در این حدیث آمده به صورت
تفصیل عبارتند از:

۱- طلب آمرزش

دعا و طلب استغفار برای والدین پس از مرگشان
جزو وظایف فرزندان است و نشانه وفاداری و قدردای از زحمات و منزلت آنهاست. خداوند
متعال می‌فرماید: (الاسراء / ۲۴)

«پروردگارا همان‌گونه که مرا در کودکی پرورش
نمودند، آنان را مورد رحمت خویش قرار بده!»

و بهره‌مند شدن مردگان از دعای خیر فرزندان
خوب خود موضوعی روشن است؛ زیرا ابوهریره(رض) از رسول خداص روایت می‌نماید که:
«هرگاه مرگ انسانی فرا برسد، اعمال او ـ به جز در سه مورد ـ پایان می‌یابد:
نیکوکاری ماندگار، علمی که مورد استفاده قرار گیرد و فرزند صالحی که برای او دست
به دعا بردارد».

از طرف دیگر فرزندان از طلب مغفرتی که برای
والدین خویش می‌نمایند، خود نیز بهره‌مند می‌شوند. خداوند سه نفری را که به غاری
پناه برده و درب غار به وسیله سنگ بزرگی بسته شد، به خاطر دعای هر یک از آنها نجات
داد. یکی از آنان گفت: خداوندا من پدر و مادر پیری داشتم و هیچ‌گاه پیش از آنها لب
به غذا و آب نمی‌زدم و روزی به خاطر دوری راه نتوانستم به موقع به منزل برگردم و
شام آنها را آماده نمایم و زمانی که من به منزل رسیدم آنان خوابیده بودند و به خود
اجازه ندادم پیش از آنها شام بخورم و ظرف غذای آنها را آماده کردم و منتظر بیدار
شدن آنها ماندم تا این‌که سپیده صبح دمید و آنها از خواب بیدار شدند و غذایشان را
خوردند. خداوندا! اگر من این کار را در راستای رضایتت انجام داده‌‌ام، ما را از
این غار نجات بده! ناگهان سنگ درب غار شکافی خورد و شکافی در آن به وجود آمد…» و پس از آن‌که آن دو نفر دیگر نیز به عمل صالح
خود متوسل شدند سنگ از جا کنده شد و درب غار گشوده شد.

۲- اجرای وصیت

عملی نمودن وصیت پدر یا مادری که فوت کرده‌اند
توسط وارثین، پس از کفن و دفن و پرداخت بدهکاری آنها واجب است؛ زیرا خداوند متعال
می‌فرماید: (النساء / ۱۱)

«(تقسیم ارث) پس از اجرای وصیتی است که
انجام داده و پرداخت بدهکاری اوست».

زمانی وصیت اجرا می‌شود که برای غیر وارثین
بوده و بیش از یک سوم دارایی او نباشد؛ زیرا رسول خداص فرموده‌اند: «ثلث ـ اگرچه
زیاد است ـ اما کافی است. زیرا اگر تو وارثان خود را بی‌نیاز تنها بگذاری بهتر از
این است که آنان را محتاج به دیگران ترک کنی».

اما زمانی وصیت نمودن برای یکی از ورثه جایز
است که دیگر وارثان به آن رضایت داده باشند؛ زیرا رسول خداص فرموده‌اند:«به راستی
خداوند حق هر صاحب حقی را برای او معین فرموده و به همین خاطر وصیت برای وارثان
روا نیست».

۳- پرداخت قرض

پرداخت بدهکاری والدین ـ اگر بدهکاری داشته
باشند ـ «حق الله، حق الناس» بر فرزندان آنها واجب است. (النساء / ۱۱)

«(تقسیم ارث) پس از اجرای وصیتی است که
انجام داده و پرداخت بدهکاری اوست».

چنانچه یکی از والدین فوت نماید و دارای
توانایی مالی برای رفتن به حج یا عمره بوده و قصد و نیت آن را داشته اما به دلایلی
موفق به انجام آنها نشده، بر فرزندانش واجب است که به جای او، آن فریضه را انجام
بدهند. روزی مردی به نزد رسول خداص آمد و گفت: مادرم فوت کرده و نتوانسته فریضه حج
را انجام بدهد. آیا می‌توانم به جای او حج بروم. رسول خداص فرمود: آری، ادای دین
خداوند در اولویت قرار دارد.

۴- صله رحم

پدر و مادر پس از فوتشان این حق را بر دوش
فرزندان خود دارند که به اقوام و خویشاوندان و دوستان آنها سرکشی کنند. این کار
نوعی احترام نهادن و قدردانی از آنهاست. رسول خداص فرموده‌اند:

«بهترین کار نیک، صله رحم با دوستان و
خویشاوندان پدر (و مادر) است».

برای مثال: رسول خداص دوستان حضرت خدیجه(رض)
را بسیار مورد اکرام و احترام قرار می‌داد و از نظر مادی به آنها می‌رسید و به
دیدار هاله خواهر خدیجه می‌رفت و گاهی گوسفندی را ذبح می‌کرد و گوشت آن را در میان
دوستان او تقسیم می‌فرمود. وقتی که سرکشی و احترام دوست همسر بدین صورت باشد اکرام
و احترام اقوام و دوستان پدر و مادر در اولویت قرار می‌گیرد.

روزی عبدالله بن عمر به مردی عرب برخورد کرد
و قبایی ارزشمند را به او هدیه داد، همراهان گفتند: می‌شد قبایی ارزان‌تر از آن را
به آن عرب بدهی. عبدالله بن عمر گفت: او یکی از دوستان پدرم بوده است و من خود از
رسول خداص شنیدم که می‌فرمود: «بهترین کار نیک، صله رحم دوستان و خویشاوندان پدر و
مادر توسط فرزند آنهاست».

دیدار و سرکشی دوستان پدر و مادر هم کاری
است مطلوب. ابوبرده می‌گوید: من وارد مدینه شدم و عبدالله بن عمر(رض) نزد من آمد و
گفت: می‌دانی چرا نزد تو آمده‌ام؟ گفتم : نه. گفت: از رسول خداص شنیده‌ام که می‌فرمود:
«هرکس می‌خواهد به زیارت پدر و مادر خویش در قبرستان برود، از دوستان آنها دیدن
نماید». من می‌دانم که پدرم با پدر تو
دوست بود و خواستم برای ادای وظیفه به دیدار تو بیایم.

از مجموع حقوق والدین و مسئولیت فرزندان در
مقابل آنها بسیارند و متأسفانه در بسیاری از موارد فرزندان نسبت به مسئولیت‌هایشان
کوتاهی می‌کنند و در حق یکی یا هر دوی آنها به طور شایسته تلاش لازم را نمی‌نمایند
و احساس مسئولیت نمی‌کنند، هرچند قصد، نیت و تلاش در حد توانایی ملاک عمل است و
هرکس به اندازه تلاشی که می‌نماید بهره‌مند می‌شود؛ زیرا رسول خداص فرموده‌اند:

«هیچ فرزندی نمی‌تواند از عهده مسئولیت خود
در مقابل والدینش بربیاید، مگر آن‌که آنان برده باشند و او آنها را خریداری و آزاد
گرداند».

——————————————-

منبع : فقه خانواده در جهان معاصر

مولف : دکتر وهبه زحیلی

مترجم : عبدالعزیز سلیمی

انتشرارات : نشر احسان