اهمیت مطالعه کتاب شرفنامه در شناخت و بررسی تاریخ کردستان
اهمیت مطالعه کتاب شرفنامه در شناخت و بررسی تاریخ کردستان
نویسنده : احمد قاضی
بعد از پیروزی سپاهیان عرب در جنگهای مختلف با امپراطوری های ساسانی و رومی و پادشاهان امیران کردستان سایر بلاد و گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی در گستره ممالک مفتوحه، بر تعداد منابع و مأخذ تاریخی برای مطالعه و بررسی تاریخ اقوام گوناگون و از جمله کردان افزوده شد.
مورخین برجسته و نامدار از ملت های ایرانی، عرب و کردو ترک و ارمنی و غیره به تألیف و تدوین آثار گران بهایی پرداختند که محققین و تاریخ نویسان بعدی از آن منابع در تحقیقات معضل خود استفاده های شایانی بردند. در اینجا اسامی و تألیفات بعضی از این مشاهیر را ذکر می کنیم.
- تاریخ امم الاسلامیه
- الاصابه فی تمیز الصحابه نوشته حافظ ابن الحجر
- کتاب البلدان مکتوب در اواخر قرن سوم هجری اثر ابوبکر احمد الهمدانی
- مروج الذاهب ابولحسین علی مشهور به مسعودی قرن چهارم هجری
- التنبیه و الاشراف از همین دانشمند
- المسالک و الممالک اواخر قرن سوم اثر ابوالقاسم عبیدالله ابن خرداد به
- المسالک و الممالک اواسط قرن چهارم از ابن حوقل
- تاریخ طبری تألیف محمد ابن جریر طبری مربوط به اواخر قرن سوم هجری
- الکامل التواریخ ابن اثیر قرن ششم هجری
- معجم البلدان شهاب الدین یاقوت حموی قرن ششم هجری
- وفیات الاعیان در شرح احوال رجال نامی اثر شمس الدین ابراهیم اربیلی موسوم به ابن خلکان.
- تاریخ گزیده قرن هشتم هجری حمدالله مستوفی.
- ظفرنامه قرن هشتم هجری حمدالله مستوفی.
- نرهه القلوب قرن هشتم هجری حمدالله مستوفی.
- ابن خلدون مورخ مشهور عرب قرن هشتم هجری.
دکتر شمس محمد اسکندر کتاب بسیار با ارزشی تحت عنوان ” تاریخ کرد” در قرن شانزدهم میلادی نگاشته که آقای محسن جلدیانی آن را به فارسی ترجمه کرده است. این کتاب در مطالعه کردشناسی اثر مهمی به شمار می رود که در تألیف حاضر ما از آن استفاده کرده ایم. در این اثر با ارزش به تعدادی منابع و مأخذ تاریخی اشاره شده است که میر شرفخان بتلیسی در تنظیم و نگارش تاریخ مفصل کردستان از آن ها سود جسته است و ما به تعدادی از این منابع نیز به جهت اطلاع محققین و مورخین که در زمینه تاریخ کردستان به تحقیق می پردازند اشاره می کنیم:
- روضه الصفای خواندمیر
- تاریخ التواریخ اثر مولانا تاج الدین کردی
- حوادث و رویدادهای آل عثمان نوشته مولانا سعد الدین
- زبده التواریخ اثر حافظ ابرو
- مراه الجنان اثر یافعی
- سطح السعیدن و مجمع البحرین اثر مولانا عبدالرزاق سمرقندی
- ظفر نامه در مورد فتوحات تیمور لنگ تألیف نظام الدین شامی
- کتاب دیار بکر به تألیف ابوبکر تهرانی
- حبیب السیر نگارش غیاث الدین ابن خواجه همام الدین ( خواندمیر)
- تاریخ عباسی، اسکندر بیگ منشی، مورخ دربار شاه عباس صفوی
- تاریخ عباسی ملا جلال منجم باشی در زمان شاه عباس صفوی
- تاریخ جهان آرا تألیف قاضی احمد جهان آرا قزوینی
- کتاب تواریخ آل عثمان تألیف لطفی پاشا نویسنده ترک
- ” تحفه سامی” تألیف سام میرزا فرزند شاه اسماعیل صفوی
- احسن التواریخ تألیف حسن بیگ روملو
- ” جهان نما ” به قلم چلبی
- تاریخ سولاق زاده تألیف محمد مهدی سولاق زاده
- سفرنامه تألیف ژان باتیست تاورینه جهان گرد فرانسوی که در قرن ۱۷ چندین بار به کردستان سفر کرده است.
استفاده از منابع فوق و دهها منبع و مأخذ دیگر از طرف شرف خان بدلیسی موجب شده است که بسیاری از محققین و مورخین عالم که در مورد کردها به تحقیق پرداخته اند، شرفنامه را به عنوان جامع ترین و دقیق ترین تاریخ کردستان به شمار آورند.
دکتر شمسی محمد اسکندر در این باره چنین می گوید:
” برای رسیدن به یک واقعیت درست و علمی از تاریخ کرد و کردستان و باز کردن گره کوری که مولود اختلاف دولت های بزرگی هم چون ایران و عثمانی بود نمی توان به منبعی مهمر و دقیق تر از شرفنامه دست یافت. بدیهی است تحقیق در چنین مسئله مهمی ( تاریخ کردستان ) تنها با استفاده از شرفنامه به سر منزل مقصود نمی رسد و استفاده از سایر منابع مدرن در زمینه تاریخ کرد را نیز می طلبد. اما نباید فراموش کرد در میان تمام کتب که درباره سده شانزدهم و تاریخ حیات اجتماعی و تمدن ملت کرد به رشته تحریر در آمده اند، تنها شرفنامه توانسته چنین خلاء مهمی را پر کند و تا امروز هم به کتابی با ویژگی های شرفنامه دست نیافته ایم. لذا به ناچار از منابع آذربایجانی، ایرانی و ترکی استفاده کردیم که از زوایای تاریخی تا حدودی به مسایل سیاسی و اقتصادی و تمدن کردها پرداخته اند. “
در مطالعه کتب تاریخی و مآخذ دیگری که به تفصیل یا جسته گریخته در مورد رویداد های کردستان در ادوار مختلف صحبت کرده اند باید به این نکته توجه داشت که بسیاری از این منابع به علت غرض ورزی نسبت به ملت کرد حقایق را تحریف کرده و با زبانی ملوث و ناپاک درباره آن ها بیان مطلب کرده اند. دلیل این مسئله بسیار روشن است. این قبیل نویسنده ها یا به اصطلاح تاریخ نویس ها در رکاب سلاطین ایرانی یا عثمانی بوده اند که کاری جز سرکوب و تجاوز به حقوق و نوامیس این ملل نداشتهاند. آنان ( مورخان) در لشکر کشی های ویرانگر به کردستان، در رکاب سلطان به هر جا که می رفتند و حوادث را آن گونه که به مذاق سلطان خوشایند بود به رشته تحریر می کشیدند. قتل عام مردم بی گناه کردستان در قلم آن ها جهاد اکبر محسوب می شد و سوزاندن مزارع و باغات و آبادی های کردان را امری مشروع و غارت اموال و تجاوز به نوامیس مردم را مباح به شمار می آوردند. برای نمونه می توان به آثار کسانی مانند رشید الدین فضل الله وزیر دربار غازان خان از سلسله ایلخانان مغول اشاره کرد.رشید الدین در نظام حکومتی ایلخانان دارای نفوذ و قدرت بود. در کتاب تاریخ خود به نام ” مجمع التواریخ ” ملت کرد را یاغی و سرکش و عصیان گر معرفی کرده و با الفاظ رکیک و بی احترامیاز آن ها یاد کرده است. وی نه تناها کردها را ملتی بی هویت می داند بلکه باعث بدنامی آن ها نیز شده است. او مانند یک شیپورچی ماهر و مداح حکومت و مورخ تملق گوی دربار تا آن جا که توانسته است از ملت کرد که در برابر سلطه جویان خون آشام از خود از جان گذشتگی نشان داده است به زشتی یاد کرده است.
غیر از رشید الدین مورخان درباری دیگری نیز در ادوار مختلف تاریخی، از میان ایرانی ها، اعراب و ترکان، ( مانند اسکندر منشی در زمان شاه عباس صفوی) به زشتی از کردها یاد می کنند و قتل عام و نابودی آن ها را مشروع و جایز جلوه می دهند.
امیر شرف خان در تألیف تاریخ مفصل کردستان از روشی درست و علمی پیروی کرده و در بیان مطالب دچار تعصب ملی یا مذهبی نشده و هرگاه در مورد حوادث و رویدادها یا دودمان ها و حکام و رؤسای کرد به اطلاعات کافی دست پیدا نمی کند آن را به صراحت اعلام می داردو از خود چیزی بیان نمی کند. به علاوه چون با سلاطین عثمانی و پادشاهان صفوی سروکار داشته است جانب احتیاط را رها نکرده و با توجه به این که هردو همواره با امرا و حکام کرد در جنگ و نزاع بوده اند، احساسات خود را بروز نداده و تنها رویداد ها ( معمولا”) با ذکر منابع اکتفا کرده است.
این مورخ نامدار در زمان خود کردها را به چهار تیره اصلی تقسیم کرده است که عبارتند از: کرمانج، لر، کلهر، گوران.
بعد از آن دو مقدمه کتاب طرحی را برای نوشتن این تاریخ به کار برده است مورد بحث قرار داده و کتاب رابه چهار صحیفه بدین شرح تقسیم کرده است.
صحیفه اول:
” در ذکر ولادت ( سلاطین) کردستان که عَلم سلطنت را برافراشته اند و مورخان ایشان را داخل سلاطین کرده اند و آن مشتمل بر پنج فصل است:”
فصل اول در ذکر ولادت دیاربکر و جزیره
فصل دوم در ذکر ولادت دینور و شهرزول ( شهروز) که اشتهار دارند به حسنویه.
فصل سوم در ذکر ولادت فضلویه که مشهورند به لُر بزرگ
فصل چهارم در ذکر ولادت لُر کوچک.
فصل پنجم در ذکر سلاطین مصر و شام که مشهورند به آل ایوب
صحیفه دوم :
در ذکر عظمای حکام کردستان که گرچه استقلالا” دعوای سلطنت و اراده عروج نکرده اند اما در بعضی اوقات خطبه و سکه به نام خود نموده اندو آن مشتمل بر پنج فصل است:
1_ احکام اردلان 2_ حکام هکاری 3_ حکام عمادیه 4_ حکام جزیره.
صحیفه سوم:
در ذکر سایر حکام و امرای کردستان مبنی بر سه فرقه.
در این قسمت به شرح احوال امیران و حاکمان و رؤسای خاندان ها که شمار آن ها بسیار آسان است و بیان احوال آن ها از حوصله این مقال خارج است نمی پردازیم.
بعد از این تقسیم بندی دقیق، مورخ کرد به ذکر شرح احوال سلاطین و حکام پرداخته و با ذکر منابعی که مورد استفاده قرار داده و ما در ابتدای این بخش به نام بعضی از این مأخذ و منابع اشاره کردیم، اطلاعات خود را به سبک تاریخ نگاری معمول در آن زمان ( سال های پایانی قرن ۱۰ هجری ) مکتوب کرده است.
ما در فصل دهم بر سبیل اختصار به نام بعضی از سلسله های پادشاهی کرد اشاره کردیم. در این جا برای کسب اطلاعات دقیق و جامع در مورد سلاطین و حکام کرد خواننده را به تاریخ کردستان تألیف امیر شرف خان بدلیسی ارجاع می دهیم زیرا همان طور که قبلا” اشاره کردیم هدف از تألیف این کتاب شرح جزئیات حوادث تاریخی نیست و تنها به ذکر مختصری از شرح حال سلطان صلاح الدین ایوبی که یکی از برجسته ترین قهرمانان تاریخ جهان به شمار می آید و جهان اسلام به نان نامی او مباهات می کند و از افتخارات بزرگ تاریخ کردستان است اکتفا می کنیم.
صحیفه چهارم:
بخش پایانی کتابی ارزشمند شرفنامه بدلیسی که به بیان شرح احوال و سرگذشت حکام بدلیسی که خود نیز از آخرین بازماندگان آن خاندان است اختصاص داده است. در این صحیفه یا بخش نویسنده با ذکر نام امرا و حاکمان بدلیس اوضاع جغرافیایی اجتماعی و سیاسی روزگار خود را نیز با شرح جزئیات بیان داشته است و ما برای روشن شدن وضع این امیر نشین مهم فصل خاصی را به آن اختصاص خواهیم داد تا میزان قدرت و اختیارات سیاسی و نظامی امیر نشین ها به طور دقیق مورد مطالعه قرار گیرد.
———————
منبع : خلاصه تاریخ کردستان / نویسنده : احمد قاضی
