ملاکهای میانه روی در فتوا و تغییر فتوا با زمان، مکان ، حالت و شرایط – ۵

ملاکهای میانه روی در فتوا و تغییر فتوا با زمان، مکان ، حالت و شرایط – ۵

تألیف: استاد عبدالله بن شیخ محفوظ بن بیّه   /   ترجمه: کانون ترجمه ی فارسی

قاعده ی رعایت حال افراد و موقعیت ها

شاطبی گوید: از دیگر مواردی که برای مجتهد تقریباً ضروریست، نگاه به وضعیت هر مکلف، هر زمان، هر حالت و هر شخص است که چه برایش مناسب است، زیرا همه ی افراد برای پذیرش هر کار یک اندازه نیستند، همان گونه که در دانش و فن چنین می باشند. بسا کار نیکی که برای یک نفر زیان یا سستی و کاستی آورد، ولی برای دیگری چنین نباشد و بسا بهره ی نفس و شیطان در یک کار فرد بیش تر از دیگر اعمال اوست. پس مجتهدی از نعمت و نور الهی برخوردار است که افراد، اهداف، تفاوت فهم و درک، توان تحمل، میزان شکیبایی، ناتوانی، دوراندیشی، خودپسندی و منفعت طلبی همگان را بشناسد و برای هر کس حکمی صادر کند که شایسته اش است، بر این اساس که هدف شرع از تعیین قوانین همین است. گویا با این روش یک عام را خاص می کند، به یک خاص حکم عموم می دهد، یا یک مطلق را مقید و یک مقید را مطلق می کند و … این یعنی علت یابی و اجرای حکم.

در (احکام اسماعیل بن اسحاق) از ابن سیرین روایت شده که می گوید: «ابوبکر نماز را آهسته می خواند، ولی عمر با صدای بلند می خواند، به ابوبکر گفتند: چه می کنی؟ گفت با خدایم مناجات می کنم و در برابرش فروتنی می کنم، به عمر گفتند: چه می کنی؟ گفت: خوابیده را بیدار می کنم، شیطان را سرکوب می کنم و خدای رحمان را خشنود می کنم. به ابوبکر گفته شد: مقداری بلندتر بخوان و به عمر گفته شد: مقداری آهسته تر بخوان.»

وی در توضیح حدیث گوید: پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم – خواستند که هر یک را از حالت پیشینش در آورده و متعادل کنند. گرچه نیت هر یک نیز درست بوده است.

در روایتی صحیح آمده: «گروهی نزد رسول الله – صلی الله علیه و آله و سلم – آمده و گفتند: درباره خداوند پرسش هایی در ذهنمان خطور می کند که جرأت نمی کنیم بپرسیم. فرمود: آیا به چنین حالتی رسیده اید؟ گفتند: بله، فرمود: نشانه ی ایمان درست شماست.» در روایتی دیگر آمده است: « هرکس چنین پرسش هایی در ذهن دارد، بگوید: به خدا ایمان آورده ام».

سیدنا علی – رضی الله عنه – فرموده است: « به میزان فهم مردم با آنان سخن گویید، آیا می خواهید که خدا و رسولش تکذیب شوند؟!» ایشان تدریس را مقید کرده است؛ بسا مسئله ای برای یک گروه مناسب است و برای دیگران نه. در تعریف (ربانی) گفته اند: ربانی کسی است که مسائل کوچک را پیش از مسائل بزرگ به دیگران آموزش می دهد. این ترتیب باید همیشه رعایت گردد.

مجتهد باید به موقعیت ها و انواع نیز توجه داشته باشد. همگان بر این نکته اتفاق نظر دارند. علما برایش مثال هایی آورده اند، همانند آیه ی « به یقین کیفر کسانی که با خدا و رسولش می جنگند و در جامعه در پی تباهی و فسادند، این است که به سختی کشته شوند یا به دار آویخته شوند یا دستان و پاهایشان برعکس بریده شود یا تبعید گردند. این خواری برایشان در دنیاست و در آخرت به عذابی بزرگ گرفتار گردند» (مائده/۳۳)

هر چند آیه روش های کیفر را متنوع و انتخاب را آزاد گذاشته است، اما علما آن را به اجتهاد و موقعیت وابسته دانسته اند، گاهی قتل، گاهی به دار آویختن، گاهی بریدن و گاهی تبعید مؤثر و مفید است. همچنین است قضیه ی انتخاب اسیران جنگی که یا بدون دریافت مال آزاد شوند یا با دادن مال و … آزاد گردند.

گرچه ازدواج نیز در شریعت سنت است، ولی آن را به پنج نوع (واجب، سنت، مکروه، حرام و اختیاری) تقسیم کرده و به وضعیت شخص نگریسته اند. هر چند تقسیم ظاهری و نوعی است و دلایل و مفاهیم آن ها یکی است اما به حال افراد متفاوت می گردد، و پس از بررسی و تحقیق مفهوم هر یک جدا می شود.

آنچه پیش تر در این باره گفتیم صحت این اجتهاد و قاعده را ثابت می کند و فقط برای تذکر بازگو کرده ایم، چون اندکند علمایی که به این قاعده توجه ویژه کرده باشند.

می گویم این است قاعده ی رعایت حال افراد و موقعیت ها، که از نکات ریز علم فتوا است.

پایان

میانه روی یک جایگاه در میان دو جایگاه در برداشت از متون و روش تعامل با آنهاست، و یک نگرش در بین دو نگرش متفاوتست: میان ظاهری افراطی و باطنی افراطی. چکیده ی سخن شاطبی در این باره چنین است:

نگرش اول: نگرش ظاهری که به معنا توجه نمی کند، تنها به ظاهر متون بسنده می کند و تمام مقاصد شریعت را در قالب ظاهر الفاظ و متون محدود می نماید.

نگرش دوم: می پندارد که مقصد شریعت در ظاهر الفاظ نیست. این را در تمام بخش های شریعت سرایت داده و به ظاهر هیچ لفظی چنگ نمی زند. اینان باطنی هستند. از این قبیل اند کسانی که در پی معنا بسیار غوطه ور می شوند و حتی اگر متون شرعی با برداشت آنان مخالف باشد، متن را رها می کنند.

آنچه شاطبی می پسندد نگرش سوم است که درباره اش می گوید:

نگرش سوم: باید هر دو را معتبر دانست، به روشی که نه معنا به متن خدشه وارد کند و نه برعکس . تا شریعت بر ساختاری بنا گردد که نه در آن اختلاف باشد نه ناسازگاری. این راه را همه ی عالمان واقعی و توانا پذیرفته اند، پس باید بر این روش بود تا به مقاصد شریعت رسید.

در تعامل با مقاصد و اهداف و متون جزئی راه میانه همین است، چون دیدگاه های پژوهشگران دینی درباره ی مقاصد گوناگون است؛ برخی آن را بسیار معتبر دانسته اند و از دایره ی عام بودن آن هم پا را فراتر گذاشته اند ، به نحوی که مقاصد را قطعی قرار داده و فراگیری اش را روشمند و قابل قیاس می دانند، بدون توجه عمدی یا سهوی از این که گاهی لفظ عام، تخصیص می یابد و فراگیری همواره در معرض جزئی شدن است. این دیدگاه، احکام جزئی را که معانی خاصی هم دارند، با این ادعا که زیر سایه ی مقاصد کلی قرار می گیرند، لغو کرده است.

و برخی مقاصد را رها کرده و آن اندازه به متون جزئی چسبیده اند که از مقصد، معنا و حکمت هایی که چون هاله ای گرداگرد متن را گرفته اند، دور می گردند؛ مقاصد و حکمت هایی که همواره دایره ی اجرای متن را تنگ کرده و میزان گنجایش آن را هویدا می گردانند، همانند لفظ عام یا مطلق که تخصیص یا مقید می شوند. این دیدگاه تا مرز ابطال مقاصد و مصالح پیش رفته اند.

روش درست میان این دو در حرکت است؛ منزلت کلی را می داند و جزئی را در جایش می نشاند. شاطبی – رحمه الله علیه- به این دو پرتگاه توجه داشته و از پایمال شدن جزئی هنگام تعامل با کلی و یا روی گردانی از کلی هنگام سر و کار داشتن با جزئی همگان را بیم داده است.

در این پژوهش کوتاه، پایه های میانه روی در فتوا را ارایه دادم تا مصلحت ها،آینده های کردار و گفتار، و تعادل بین کلی و جزئی رعایت گردد. شایسته است چند بیتی را که در شورای اسلامی فتوا در اروپا در دبلن ارایه داده ام و توجه به جزئیات و کلیات را در فتواهای اقلیت ها بیان کرده ام، در این جا بنگارم:

« قراردادهای مسلمانان در غرب بین دو راهی مقاصد و فروع قرار دارند، مجتهد ممکن است به یک سو کشیده شود و در دام افراط یا تفریط افتد، عمل به جزئیات، تنگنا و محدودیت است و عمل به کلیات پهنایی گسترده است، نور درخشان حق می گوید که باید بین این دو توازن برقرار کرد، آینده ی امور معتبر است ، همان گونه که ضرورت ها و نیازها معتبرند، پس این را با آن و آن را با این بسنج تا به روشی درست دست یابی، اگر نمی توانی کاری را انجام دهی، رهایش کن و به سوی چیزی برو که می توانی.»

و سرانجام

میانه روی ستاره ی جهان هستی و معیار احکام شرعی است که از طریق متون و واقعیت ها با جامعه و مردم سروکار دارد. برخی از علما، میانه روی را فقه توازن نامیده اند، که به راستی میان ثابت ها و متغیرها تعادل برقرار می کند.

والله ولی التوفیق

مقالات مرتبط :  میانه روی چیست ؟ معنا و مفهوم میانه روی

———————————————————

ملاکهای میانه روی در فتوا/ تألیف: استاد عبدالله بن شیخ محفوظ بن بیّه / ترجمه: کانون ترجمه ی فارسی/ تربت جام- آوای اسلام ۱۳۸۶