تاریخچه و اشخاص دعوت و اصلاح بعد از صدر اسلام

تاریخچه و اشخاص دعوت و اصلاح بعد از صدر اسلام

نویسنده :صلاح الدین توحیدی

دین اسلام دین کاملی است (مائده/۳) و نیاز به اصلاح در ذات آن نیست، اما مرور زمان و دور شدن از عصر رسالت و شرایط زمانی و مکانی همواره غبارهایی بر چهره ی آن افکنده است و خوشبختانه برای زدودن این غبارها و مبارزه با تأثیرات محیط و تغییرات زمانی و مکانی، خداوند دو انتظام برای این امت فراهم نموده است:

۱) ارائه نمودن دین و تعلیماتی کامل و زنده به پیامبر (ص) که به راحتی بتواند در مقابل هر تغییری مقاومت کند و برای حل مشکلات هر زمان صلاحیت و انعطاف داشته باشد؛

۲) ظهور و وجود افراد زنده و یا گروه هایی که عملاً در هر زمان تعلیمات ناب دین را در زندگی و یا جامعه تبلیغ و یا پیاده نمایند و غبار کهنگی را از چهره ی دین بزدایند و آن را تازه و امت را سرگرم عمل به آن بنمایند. از این روی انسان سازی در این دین، نظیرش در اقوام و ملل پیشین نایاب است.

اگر حملاتی که بر دین اسلام در طول تاریخ شده است بر هر دین دیگری وارد می گردید، کلیه ی امتیازات خود را از دست داده و به صورت افسانه ای تاریخی باقی می ماند؛ اما اسلام نه تنها این حملات را تحمل کرد و وجود خود را ثابت و پابرجا نگه داشت، بلکه به یمن الطاف الهی و کوشش و مجاهدت رادمردان و مصلحین راستین این امت فتوحات جدیدی را نیز کسب کرد. این رادمردان و مصلحین راستین در هر قرن، نقاب پر فریب تأویلات و تحریفات را پاره و حقیقت اسلام و دین خالص را نمایان نمودند. در مذاهب دیگر دنیا چنین افرادی که به مذهب و پیروان آن روحیه ی تازه ای بدهند، کمیاب می باشند.

برای مثال در مسیحیت بعد از آن تحریفاتی که داعی بزرگ آن پولس در آن ایجاد کرد تا پانزده قرن بعد از آن فردی پیدا نشد تا در قوانین تحریفی آن تغییری ایجاد کند تا این که مارتین لوتر آلمانی اصلاحاتی جزئی و محدود در آن انجام داد. این حقیقت قابل انکار نیست که در تاریخ پر فراز و نشیب اسلام، در زمان های کوتاهی فتنه هایی بروز کرده، دعوتی حقیقی آن را مسدود و حقیقت آن را زیر پرده ی ضخیمی پنهان می نمود، اما در همین زمان مردی و یا مردان مبارزی وارد میدان می شدند تا با آن فتنه و مکاتب انحرافی مقابله نمایند و در نهایت پیروز میدان گشته و باعث می شدند که آن مکاتب انحرافی فقط در کتاب ها یافت شوند و از صحنه ی روزگار محو گردند. مکاتبی مانند قدریه، جهمیه، معتزله و باطنیه که در زمان خود از مکاتب پرقدرتی بودند و خلفا و سلاطین بزرگ در برهه ای از زمان از آن ها پشتیبانی می کردند و بسیاری از افراد زیرک و با استعداد داعی و پرچم دار آن ها بودند، نتوانستند در مقابل مصلحین و موج اصلاح و دعوت آن ها مقابله نمایند و حقیقت اسلام بر آن ها پیروز شد و امروزه از این مکاتب انحرافی جز نامی باقی نمانده است.

بعد از دوران صحابه و قیام اصلاحی امام حسین از میان تابعین و به خصوص اهل بیت، چهره هایی ظهور نمودند که از نظر دین و علم، مقام والایی داشتند و در اخلاص و تقوی و علم فقه معروف بودند که از با نفوذترین و محبوبترین آن ها نزد مردم امام زین العابدین، علی بن حسین بودند و پس از او فضلای دیگری مانند حسن المثنی و عبدالله المحض و فضلای دیگری از تابعین مانند سالم بن عبدالله بن عمر، قاسم بن محمد بن ابی بکر، عروه بن زبیر و سعید بن مسیب الگوی دینی مسلمانان بودند.

در طبقه ی حاکمه ی اموی نیز مصلحی لازم بود تا با اصلاحاتش خلافت را به زمان صدر اسلام و خلافت راشده برگرداند و برای این مهم، خداوند عمر بن عبدالعزیز را انتخاب نموده بود. عمر بن عبدالعزیز در اوایل خلافتش در بخشنامه ای چنین نوشت: اسلام، حدود، قوانین و سنتی دارد که هر کس به آن ها عمل کند، ایمانش کامل می شود و هر کس عمل نکند ایمانش ناقص است. اگر عمرم وفا کرد، من آن ها را به شما تعلیم و بر عمل به آن ها مکلف خواهم نمود و اگر مرگم فرا رسید، پس من به زندگی بین شما حریص نیستم. پس از فوت عمربن عبدالعزیز بعد از دو سال و پنج ماه خلافت، دستگاه خلافت دوباره به روش قدیم خود برگشت؛ اما پرچم اصلاح و مبارزه با بدعت ها و مکاتب انحرافی و مقابله با دشمنان خارجی و دعوت به اسلام راستین در جامعه ی اسلامی خارج از دستگاه خلافت همچنان در اهتزاز بود.

تعدادی از پرچم داران نمونه ی این حرکت های دفاعی و اصلاحی تا اواخر قرن هشتم هجری عبارت بودند از: حسن بصری، امام ابوحنیفه، امام مالک، امام شافعی، امام احمدبن حنبل، ابوالحسن اشعری، ابومنصور ماتریدی، امام الحرمین ابوالمعالی جوینی، امام محمد غزالی، عبدالقادر گیلانی نورالدین زنگی، صلاح الدین ایوبی، عبدالرحمن بن جوزی، عزالدین بن عبدالسلام، مولوی جلال الدین محمد بلخی، ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، ابن قیم، محمد بن ابی بکر.

—————————————————

منبع: گزیده ی گزیده ها / مؤلف:صلاح الدین توحیدی / انتشارات: نشر احسان ۱۳۸۴