اصول و پایه های تفکر اسلامی در مسأله ی ملیّت
اصول و پایه های تفکر اسلامی در مسأله ی ملیّت
حیدر غلامی
دیدگاه اسلام نسبت به مسأله ی ملیّت مبتنی بر اصول و پایه های زیر است:
۱- حق حیات
« اولین حق برای انسان مؤمن یا غیر مؤمن، حق حیات است؛ چون اگر حیات و زندگی نباشد، سایر حقوق هم مطرح نیستند …، هر فردی در قلمرو حکومت اسلامی حق دارد که از بهترین صورت نحوه ی زندگی برخوردار باشد. بر حکومت واجب است که در امکان شرایط و اسباب بهترین صورت زندگی را برای مردم تهیه کند و عوامل و اسبابی که باعث پایین آمدن سطح زندگی می شوند را ریشه کن نماید ».
برای اینکه فرد زندگی مناسب داشته باشد،حکومت باید در حد توان و امکان تلاش کند که حداقل خوراک و پوشاک و مسکن مناسب را برای مردم تهیه کند و از لحاظ روحی و روانی هم زمینه و فضای مناسب برای رشد آن ها را فراهم نماید.اگر حکومت در این زمینه کوتاهی کند در حقیقت دچار انحراف و ظلم شده است و باید از آن جلوگیری کرد.
۲- کرامت و ارزش انسان
در قرآن کریم آمده است که:
« … لَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ …»
« ما آدمیزادگان را گرامی‌داشته‌ایم ، و به آن ها ارزش و احترام بخشیده ایم.»
همچنین می فرماید:
« … أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ …»
« خداوند به آسمان ها و زمین و هر آنچه را که در آن هاست برای شما رام و مسخر کرده است.»
یعنی آن ها را به گونه ای آفریده است که انسان می تواند در مسیر حرکت به سوی رشد و کمال آن ها را به خدمت بگیرد و از آن ها استفاده کند. استاد ابونصیره در این زمینه می گوید:«وقتی که خداوند انسان را اینگونه آفریده و به او ارزش و کرامت بخشیده است معلوم است که انسان – صرف نظر از اینکه مؤمن یا غیر مؤمن باشد – باید دارای چه ارزش و احترامی باشد … هم حکومت و هم امت اسلامی ملزم هستند که ارزش و کرامت انسان را در بالاترین حد ممکن محقق سازند و اگر آن ارزش و کرامت را دارد، آن را محفوظ نگاه دارند و به آن لطمه نزنند.کوچکترین لطمه ای به احترام و ارزش هر فرد مؤمن یا غیر مؤمن در جامعه ی اسلامی، از طرف حکومت ظلم و ناحق است؛ و اگر حکومت بر آن ظلم و ستم اسرار ورزید، مقتضی عزل خلیفه می باشد…»
انسان به خاطر ارزش و کرامتی که دارد، حقوقی عمومی (حق «حرمت مسکن» ، «حق مالکیت» و …) به او تعلق می گیرند . دکتر عبدالکریم زیدان در این رابطه می نویسد:«در حکومت اسلامی، فرد از حرمت محل سکونت برخوردار است و هیچ کس جز با اجازه و رضایت او به محل سکونت وی وارد نمی شود. زیرا مسکن اشخاص، محل استقرار خانواده و جایگاه اسرار می باشد و هر گونه دست درازی به آن، تجاوز به خود شخص است که جایز نیست. در قرآن کریم در آیات ۲۷ و ۲۸ سوره ی نور، نص صریح درباره ی منع ورود به خانه ی افراد، بدون اذن آن ها وجود دارد. و در ادامه می نویسد:« شریعت اسلام به آزادی تملک برای هر فرد و حق او در مالکیت اذعان دارد و آن را مورد احترام قرار می دهد و به محترم دانستن آن دستور می دهد و تجاوز به آن را از گناهان کبیره به حساب می آورد.»
هر رفتار و کرداری از قبیل ورود به منازل بدون اجازه و رضایت صاحبان آن ها، کوچ دادن مستقیم یا غیر مستقیم مردم با اجبار و اکراه و جایگزین کردن دیگران در جای آن ها، تلاش در جهت ذوب کردن ملت های مغلوب و زیر دست مانند سیاست تهوید در فلسطین، تعریب در عراق و سوریه، تتریک در ترکیه و همچنین اشغال سرزمین دیگران، شکنجه و کشتار ملت های مفلوب، توهین به کرامت و ارزطش انسان است و از گناهان کبیره محسوب می شوند.
پیام آور رحمت الهی محمد (ص) خون، مال و ناموس مسلمانان را بر همدیگر حرام کرده است و می فرماید:
« کلّ المسلم علی المسلم حرام دمه و ماله و عرضه »[۱]
« خون، مال و ناموس مسلمانان بر همدیگر حرام است.»
همچنین در حدیثی دیگر، مسلمانان را از خوار و ذلیل کردن و تحقیر همدیگر برحذر داشته و می فرماید:
«مسلمان برادر مسلمان است و به او ظلم نمی کند و او را خوار، ذلیل و تحقیر نمی کند.»[۲]
متأسفانه بیشترین ظلم و ستم ملی، در کشورهای به ظاهر مسلمان ترکیه، عراق و سوریه مشاهده می شود این است رفتار با برادران مسلمان؟ این است رسم مسلمانی و پیروی از برنامه ی اسلام ؟
سکوت مسلمانان در ممالک اسلامی- به خصوص دولت های مورد اشاره- نسبت به این ظلم و ستم ها، دل ها را آزرده و بر زخم ها نمک می پاشد. این سکوت و عدم مبارزه با ظلم توسط مسلمانان و ترک امر به معروف و نهی از منکر برای زدودن این ظلم و ستم با ظالمان، زیر پا گذاشتن اوامر صریح و قاطع خداوند است.
۳- برابری و برادری انسان ها
خداوند علیم و حکیم می فرماید:
« یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَى …»
« ای مردمان ! ما شما را از مرد و زنی ( به نام آدم و حواء ) آفریده‌ایم …»
عبارت «خلقناکم» اشاره به وحدت خالق و آفریننده ی انسان ها؛ و عبارت «من ذکر و انثی» اشاره کرده است به وحرت اصل و نسب آن ها است.
با دقت در این عبارات قرآنی به وضوح در می یابیم که ادعای برتری ذاتی بعضی از انسان ها بر بعضی دیگر به خاطر رنگ، نژاد و ملیت -که خود در ایجاد آن ها کوچک ترین نقشی نداشته اند – تا چه اندازه غیر منطقی می باشد.
پیام آور رحمت الهی محمد (ص) در شرح و بسط این اصل قرآنی، در خطبهی حجه الوداع فرمود:
« ای مردم! پروردگار و خالق شما یکی است و پدر شما (اصل آفرینش ) یکی است . همگی از آدم هستید و آدم از خاک . هیچ عربی بر عجمی (غیر عرب) و هیچ سفیدی بر سیاهی فضل و برتری ندارد؛ جز با تقوا.»
با دقت در اواخر آیه ی مذکور که می فرماید:
« إن أکرمکم عند الله اتقاکم »
« گرامی ترین شما نزد پروردگار، با تقواترین شماست »
در می یابیم که مقیاس برتری و فضیلت به خاطر تقوا نزد پروردگار مطرح است؛ نه اعطای امتیازات دنیوی.
اخوت و برادری انسانی بدون در نظر گرفتن نژاد، رنگ، زبان و دین بر دو اصل استوار زیر است:
۱- تمام انسان ها مخلوق و بندگان پروردگار یکتا هستند.
۲- تمام انسان ها فرزندان یک پدر و مادر( آدم و حوا ) هستند و در مرتبه ی فرزند آدم مساوی می باشند. دکتر قرضاوی در این زمینه می نویسد:« امام احمد از زید بن ارقم روایت می کند که پیامبر (ص) بعد از هر نماز به هنگام دعا کردن می فرمود:
خداوندا، پروردگار و مالک همه ی اشیاء! گواهی می دهم که تمام بندگان (مردم) برادر هستند.»
این اخوت، شامل تمام انسان ها می شود… عده ای با توجه به فرموده ی خداوند «إنما المؤمنون اخوه» و همچنین این فرموده ی پیامبر (ص) که « المسلم اخو المسلم»، می گویند: اخوت و برادری تنها با ایمان و دین معتبر است، نه غیر آن ها. ولی ما می گوییم اخوت و برادری متکی بر ایمان، خصوصی ترین و عمیق ترین نوع اخوت است که با اخوت های دیگر نظیر اخوت و برادری ملی و قومی منافاتی ندارد.
خداوند می فرماید:
« وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُوداً »[۳]
« به سوی قوم عاد، برادرشان هود را فرستادیم.»
« وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحاً »[۴]
« و به سوی قوم ثمود، برادرشان صالح را فرستادیم.»
« وَإِلَى مَدْیَنَ أَخَاهُمْ شُعَیْباً »[۵]
« و به سوی مدین، برادرشان شعیب را فرستادیم.»
« کَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِینَ إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَلَا تَتَّقُونَ »[۶]
« قوم نوح پیغمبران را تکذیب کردند . زمانی که برادرشان نوح به آن ها گفت : آیا تقوای خدا را رعایت نمی کنید.»
« إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ أَلَا تَتَّقُونَ »[۷]
« آن زمان که برادرشان لوط به آن ها گفت : آیا تقوای خدا را رعایت نمی کنید.»
خداوند این اخوت و برادری را بین پیامبران و قوم آن ها – در حالی که آن ها را تکذیب کرده و از دستوراتشان سرپیچی می کردند – اثبات می کند؛ زیرا آن ها از همدیگر هستند و غریب نمی باشند؛ و این همان اخوت و برادری ملی است و همچنین به گواهی قرآن و سنت بین انسان ها، اخوت عام انسانی وجود دارد.»
عناصر اصلی و اساسی تشکیل دهنده ی اخوت و برادری عبارتند از: محبت، مساوات و تعاون. زمانی می توان ادعای وجود «اخوت و برادری» را در جامعه ای مطرح کرد، که:
الف_ افراد جامعه از صمیم قلب نسبت به همدیگر محبت داشته باشند، به گونه ای که مصداق عینی این شعر سعدی باشند:
بنی آدم اعضای یک پیکرند که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محبت دیگران بی غمی نشاید که نامت نهند آدمی
ب _ افراد جامعه دارای حقوق برابر باشند و تبعیضی بین افراد و اقوام مختلف وجود نداشته باشد.
ج _ وجود همکاری و تعاون میان افراد جامعه.
در جامعه ای که نه تنها افراد و اقوام مختلف دارای حقوق برابری نباشند بلکه حقوق انسانی آن ها در قانون اساسی هم به صراحت نادیده گرفته و حتی پایمال شده باشد، دم از براردی زدن دروغی بیش نیست.
تعاون و همکاری هم زمانی وجود خواهد داشت که بین افراد محبت و مساوات وجود داشته باشد. در جامعه ای که دور از مساوات و محبت باشد، بسیار امر طبیعی است که تخاصم و اختلاف جای تعاون و همکاری را بگیرد.
در جامعه ای که اصول و عناصر تشکیل دهنده ی اخوت وجود نداشته باشند، دم از اخوت و براردی زدن ادعایی بیش نیست.
۴- وجود اقوام و ملیت های گوناگون، آیه و نشانه ای الهی است.
خداوند می فرماید:
« … وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا … »[۸]
« و شما را تیره تیره و قبیله قبیله نموده‌ایم تا همدیگر را بشناسید … »
در این آیه به صراحت بیان شده که وجود اقوام و ملیت های مختلف، جعل و قراردادی الهی است؛ و از آیات و نشانه های پروردگار می باشد. عبارت « لتعارفوا » این را بیان می کند که رابطه ی این اقوام و ملت های گوناگون بر اساس گفتگو و شناخت همدیگر باشد، نه بر اساس جنگ و دشمنی. این اختلاف در رنگ و زبان، جهت ایجاد تعارف و در نتیجه تفاهم و تعاون است، نه جنگ و تخاصم و فخر فروشی بر همدیگر. زبان و رنگ نیز نشانه ای از نشانه های پروردگار می باشند. خداوند می فرماید:
« وَمِنْ آیَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوَانِکُمْ … »[۹]
هر فرد و ملتی نه تنها این حق را دارد که خصوصیات ملی خود مانند زبان و آداب و فرهنگ را حفظ نماید، بلکه وظیفه دارد که در غنی کردن آن ها بکوشد، چون با این کار نشانه ای از نشانه های پروردگار را بیش از پیش آشکار و واضح کرده است. وظیفه ی هر دولتی، به خصوص دولت اسلامی است که زمینه ی مناسب این کار را در حد وسع و امکانات برای تمام اقوام و ملیت های مختلف فراهم نماید. به عنوان نمونه تشکیل فرهنگستان زبان و ادب برای تمام اقوام نه قوم و ملتی مخصوص؛ امکان استفاده از رادیو، تلویزیون و مطبوعات به صورت عادلانه برای تمام اقوام … .اگر این زمینه فراهم نشود، مصداق « لتعارفوا » عینیت نمی یابد و در نتیجه تعاون و همکاری هم وجود نخواهد داشت. کم کاری در ایجاد فضا و زمینه ی مناسب جهت بروز خصوصیات و ویژگی های اقوام و یا سهل انگاری در این راستا، از طرف هر دولتی که باشد قابل قبول نیست و در دولت اسلامی گناهی کبیره محسوب می شود.
هر نوع تلاش و اقدامی در جهت از بین بردن خصوصیات اقوام و ملت ها و ذوب کردن آنان در ملت های غالب، مبارزه با آیات و نشانه های الهی می باشد، که تحت هیچ شرایطی قابل پذیرش نیست.
۵- رعایت عدالت نسبت به تمام انسان ها
برقراری عدل در میان انسان ها بدون توجه به رنگ و نژاد و دین، در اسلام ارزش و اهمیت زیادی دارد؛ به گونه ای که خداوند هدف از ارسال پیامبران را اقامه ی قسط بیان می کند. یعنی « به هر کس سهم شایسته ی خود و آنچه که حق اوست داده شود.»
خداوند می فرماید:
« لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ … »[۱۰]
« ما پیغمبران خود را همراه با دلائل متقن و معجزات روشن ( به میان مردم ) روانه کرده‌ایم ، و با آنان کتابهای ( آسمانی و قوانین ) و موازین ( شناسائی حق و عدالت ) نازل نموده‌ایم تا مردمان ( برابر آن در میان خود ) دادگرانه رفتار کنند .»
« … وَإِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْکُمُواْ بِالْعَدْلِ …» : « هنگامی که در میان مردم داوری می کنید با رعایت برابری و مساوات داوری کنید. در اینجا با ذکر « ناس » رعایت عدل را نسبت به تمام مردم خواهان است، حتی نسبت به دشمنان.»
خداوند می فرماید:
« وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى م
« و دشمنانگی قومی شما را بر آن ندارد که ( با ایشان ) دادگری نکنید . دادگری کنید که دادگری ( به ویژه با دشمنان ) به پرهیزگاری نزدیکتر ( و کوتاه‌ترین راه به تقوا و بهترین وسیله برای دوری از خشم خدا ) است .»
« کلمه ی عدل معنای وسیعی دارد. از جزئی ترین تا بزرگ ترین مسائل را شامل می شود، از مسأله ی فردی تا مسائل بین المللی، که باید در آن ها عدالت را مراعات کرد»
مقتضای عدالت در حکومت اسلامی این است که حقوق همه ی اقوام و ملت ها به طور مساوی و برابر رعایت شود؛ و اگر غیر از این باشد دولتمردان و حاکمان از امر صریح خداوند سرپیچی کرده اند. در چنین حالتی وظیفه ی هر فرد مسلمانی است که در حد وسع و توان، علیه بی عدالتی بایستد و در راستای تحقق عدالت تلاش نماید.
۶- دوری از ظلم و ستم و مبارزه با آن
اسلام ظلم و ستم را تحت هر نامی و از جانب هر فرد یا گروهی که باشد، حرام کرده است؛ و آن را از گناهان کبیره قرار داده و مبارزه با آن را بر مسلمانان واجب گردانیده است. خداوند متعال در حدیثی قدسی ظلم و ستم را از جانب خود حرام کرده و به مسلمانان دستور دادهاست که نسبت به همدیگر ظلم و ستم نورزند و می فرماید:
« ای بندگانم ! من ظلم را بر خود حرام کرده ام و آن را در میان شما هم حرام کرده ام؛ پس به همدیگر ظلم و ستم نکنید».
در حدیثی دیگر پیامبر (ص) مسلمانان را به شدت از ظلم برحذر می دارد و می فرماید:
« از ظلم و ستم بپرهیزید، چرا که در روز قیامت سبب بدبختی و تاریکی است.»[۱۱]
و همچنین در حدیثی دیگر می فرماید:
« مسلمان برادر مسلمان است و به او ظلم نمی کند و او را خوار، ذلیل و تحقیر نمی کند.»
خداوند علاوه بر تحریم ظلم و ستم، مبارزه با آن را در حد وسع و توان بر مسلمانان واجب کرده است. در رابطه با مبارزه علیه ظلم و ستم آیات و احادیث فراوانی وجود دارند که چند مورد از آنان را ذکر خواهیم کرد.
خداوند خطاب به مسلمانان می فرماید:
« وَمَا لَکُمْ لاَ تُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاء وَالْوِلْدَانِ الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْیَهِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ وَلِیّاً وَاجْعَل لَّنَا مِن لَّدُنکَ نَصِیراً »[۱۲]
« چرا باید در راه خدا و ( نجات ) مردان و زنان و کودکان درمانده و بیچاره‌ای نجنگید که ( فریاد برمی‌آورند و ) می‌گویند : پروردگارا ! ما را از این شهر و دیاری که ساکنان آن ستمکارند ( و بر ما بیچارگان ستم روا می‌دارند ) خارج ساز ، و از جانب خود سرپرست و حمایتگری برای ما پدید آور ، و از سوی خود یاوری برایمان قرار بده ( تا ما را یاری کند و از دست ظالمان برهاند ) . »
همچنین خداوند یکی از صفات بارز بنی اسرائیل را که به واسطه ی آن مورد لعن و نفرین قرار گرفتند، بی تفاوت بودن در برابر منکر و عدم نهی از منکر توسط آنان بیان می کند.
« … کَانُواْ لاَ یَتَنَاهَوْنَ عَن مُّنکَرٍ فَعَلُوهُ »[۱۳]
« آنان از اعمال زشتی که انجام می‌دادند دست نمی‌کشیدند و همدیگر را از زشتکاریها نهی نمی‌کردند»
پیامبر (ص) در مذمت کسانی که در برابر ظلم ساکت می نشینند می فرماید:
« هرگاه مردم ستمگری را ببینند ( که ستم می کند) ولی او را باز ندارند نزدیک است که خداوند با عذابی از جانب خود، آنان را فرا گیرد»[۱۴].
و باز در این رابطه می فرماید:
« هرگاه دیدی که امت اسلامی از ترس و هراس به ستمگر نمی گویند: ( دست بردار )، آنان را به حال خود رها کن»[۱۵].
در این آیات و احادیث تحریم ستم و مبارزه با ستمگران به صورت مطلق بیان شده است؛ و هر نوع ستم و ستمگری را تحت هر اسم و نامی شامل می گردد.
به عبارت دیگر اینکه ستمگر، مسلمان باشد و ستمدیده، غیر مسلمان؛ یا برعکس اهمیتی ندارد. آن چه مهم است رابطه ی ستم و شناسایی ستمگر و ستمدیده، صرف نظر از خصوصیات و ویژگی های آن ها می باشد.
مبارزه با نمودهای ظلم و ستم و تلاش در راستای رفع آن _ در حد وسع و توان _ وظیفه ی هر فرد مسلمانی است.
وظیفه ی مسلمانان است که بر اساس اصول بر گرفته از قرآن و سنت که به آن ها اشاره کردیم، با مسائل ملی و ملیت های مختلف در جامعه ی اسلامی تعامل کنند. با پذیرش این اصول و اجرای آن ها به عنوان و اجب و تکلیف شرعی، هر گونه ظلم و ستم از جامعه رخت بر می بندد و امت اسلامی از مجموع مسلمانان، بدون در نظر گرفتن رنگ، نژاد و زبان آن ها تشکیل می گردد.
امت اسلامی مجموعه ای است از اقوام و ملیت های نختلف با حفظ خصوصیات و نشانه های ملی خود که با پذیرش آگاهانه و اختیاری برنامه ی اسلام، مسلمان شده اند. شرط مسلمان شدن؛ تغییر ملیت، زبان، خصوصیات ملی یا بی توجهی به آن ها نیست؛ بلکه پذیرش برنامه و عقیده ی اسلام است. پس بخشی از امت اسلامی بودن، هیچ تعارضی با حفظ و اعتلای خصوصیات ملی مسلمانان ندارد. صهیب رومی، بلال حبشی، سلمان فارسی از یاران وفادار و اصحاب برجسته ی پیامبر (ص) بودند که به نام ملیت خود مشهور بودند؛ و یک نفر هم این را مخالف با متدین بودن این بزرگواران ندانسته است.
این که اسلام برای اقوامن و ملیت های مختلف یک ارزش قائل است و همه ی آن ها را مساوی و برابر می داند به معنی نفی خصوصیات ملی هر یک از آن ها نمی باشد. به عنوان نمونه: پدری که با یک دید و بدون تبعیض به فرزندانش می نگرد و همه را به یک اندازه دوست دارد؛ به معنی انکار تفاوت خصوصیات و ویژگی ها در میان فرزندان نیست.
اگر مسلمانان احساس کردند که مصالح و مافع آن ها با در کنار هم بودن و متحد شدن برآورده می شود، با میل و رغبت خود و توافق بین همدیگر می توانند ایالات متحده ی اسلامی را تشکیل دهند، که در حقیقت همان خلافت اسلامی صدر اسلام می باشد. ولی اگر همانند امروز، زمینه ی تشکیل چنان دولتی فراهم نبود، هر ملت مسلمانی یا چند ملت با هم، می توانند دولت اسلامی تشکیل دهند و اگر در آینده هم به این نتیجه رسیدند که با هم متحد شوند، می توانند این کار را انجام دهند و ایالات متحده ی اسلامی ( خلافت اسلامی) را تشکیل دهند.
اگر وطن دوستی یا ملی گرایی به معنای دفاع از وطن و ملت در برابر تجاوز، تسلط یا رفتار تحقیر آمیز دیگران، حفظ و اعتلای فرهنگ ملی و تلاش و کوشش جهت رشد و پیشرفت مادی و معنوی آن در تمام زمینه ها باشد، در دیدگاه اسلامی نه تنها مذموم و ناپسند نیست، بلکه بسیار نیکو هم می باشد؛ و مسلمانان از دلسوزترین وطن دوستان هستند.
————————————————————-
منبع : بررسی ناسیونالیسم از دیدگاهی تاریخی و اسلامی
مولف : حیدر غلامی
نشر: افق علم (۲۳ شهریور، ۱۳۸۴)
[۱]روایت مسلم ۲۵۶۴
[۲]به روایت مسلم ۲۵۶۴
[۳]هود/۵۰
[۴]هود/۶۱
[۵]هود/۸۴
[۶]شعراء / ۱۰۶- ۱۰۵
[۷]شعراء / ۱۶۱
[۸]حجرات / ۱۳
[۹]روم / ۲۲
[۱۰] حدید / ۲۵
[۱۱]مسلم ۲۵۶۴
[۱۲]نساء / ۷۵
[۱۳]مائده / ۷۹
[۱۴]صحیح الجامع الصغیر ۱۹۷۳
[۱۵]به روایت حاکم، ذهبی هم آن را صحیح می داند.