سه برنامه تربیتی ماه رمضان (تقوی، شکر، رشد)

سه برنامه تربیتی ماه رمضان (تقوی، شکر، رشد)

مهندس عبدالعلی بازرگان

مفصل ترین آیات مربوط به روزه را که حاوی احکام این فریضه است، در سوره بقره می­یابیم. آیات ۱۸۳ تا ۱۸۷ این سوره دقیقاً با شرح و بسط کامل جزئیات این امر را مشخص می­نماید. نکته ای که برای این بحث جلب توجه می­کند، چهار بار تکرار «لعلّ» در ابتدا، وسط و انتهای این مجموعه است، که در ارتباط با مضامین آن معنای ویژه ای را افاده می­نماید: (سال نزول نهم هجرت)

۱۸۳) ‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ .

«‏ ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! بر شما روزه واجب شده است ، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بوده‌اند واجب بوده است ، تا باشد که پرهیزگار شوید . ‏»

۱۸۵) ‏ شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَمَن کَانَ مَرِیضاً أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّهٌ مِّنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلاَ یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُواْ الْعِدَّهَ وَلِتُکَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ .

«‏ ( آن چند روز معیّن و اندک ) ماه رمضان است که قرآن در آن فرو فرستاده شده است ( و آغاز به نزول نموده است ودر مدّت ۲۳ سال تدریجاً به دست مردم رسیده است ) تا مردم را راهنمائی کند و نشانه‌ها و آیات روشنی از ارشاد ( به حق و حقیقت ) باشد و ( میان حق و باطل در همه ادوار ) جدائی افکند . پس هر که از شما ( فرا رسیدن ) این ماه را دریابد ،  ( چه خودش هلال را رؤیت کند و چه با دیدن دیگران فرا رسیدن رمضان ثابت شود ) باید که آن را روزه بدارد . و اگر کسی بیمار یا مسافر باشد ( می‌تواند از رخصت استفاده کند و روزه ندارد و ) چندی از روزهای دیگر را ( به اندازه آن روزها روزه بدارد ) . خداوند آسایش شما را می‌خواهد و خواهان زحمت شما نیست ، و ( خداوند ماه رمضان و رخصت آن را برای شما روشن داشته است ) تا تعداد ( روزهای رمضان ) را کامل گردانید و خدا را بر این که شما را ( به احکام دین که سعادتتان در آن است ) هدایت کرده است ، بزرگ دارید و تا این که ( از همه نعمتهای او ) سپاسگزاری کنید . ‏»

۱۸۶) ‏ وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ لِی وَلْیُؤْمِنُواْ بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ ‏.

«‏ و هنگامی که بندگانم از تو درباره من بپرسند ( که من نزدیکم یا دور . بگو : ) من نزدیکم و دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند ، پاسخ می‌گویم ( و نیاز او را برآورده می‌سازم ) . پس آنان هم دعوت مرا ( با ایمان و عباداتی همچون نماز و روزه و زکات ) بپذیرند و به من ایمان بیاورند تا آنان راه یابند ( و با نور ایمان به مقصد برسند ) . ‏»

۱۸۷) ‏ أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَهَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَآئِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّکُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّکُمْ کُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنکُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا کَتَبَ اللّهُ لَکُمْ وَکُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّیَامَ إِلَى الَّلیْلِ وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللّهِ فَلاَ تَقْرَبُوهَا کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللّهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ ‏.

«‏ آمیزش و نزدیکی با همسرانتان در شب روزه‌داری حلال گردیده است . آنان لباس شمایند و شما لباس آنانید ( و دوری از آمیزش با یکدیگر برایتان بسی رنج‌آور است ) . خداوند می‌دانست که شما ( از لذائذ نفسانی می‌کاستید و معتقد بودید که شبها بعد از بخواب رفتن ، همخوابگی با همسران حرام است و ) بر خود خیانت می‌کردید . خداوند توبه شما را پذیرفت و شما را بخشید . پس هم‌اکنون ( که با نصّ صریح ، همخوابگی آزاد است ) با آنان آمیزش کنید و چیزی را بخواهید که خدا برایتان لازم دانسته است ( همچون بقای نسل و حفظ دین و آبرو و پاداش اخروی ) ، و بخورید و بیاشامید تا آن گاه که رشته بامداد از رشته سیاه ( شب ) برایتان از هم جدا و آشکار گردد . سپس روزه را تا شب ادامه دهید .  ( همخوابگی با همسران در تمام شبهای روزه‌داری حلال است . لیکن ) وقتی که در مساجد به ( عبادت ) اعتکاف مشغولید ، با آنان همخوابگی نکنید . این ( احکام روزه و اعتکاف ) حدود و مرزهای الهی است و بدانها نزدیک نشوید . خداوند این چنین آیات خود را برای مردم روشن می‌سازد ، باشد که پرهیزگار شوند . ‏»

در ابتدا و انتهای آیات فوق، درست تقوی و در متن آن دروس شکر و رشد تعلیم داده شده است. صیام همچون مدرسه ای است که بهره گیری از امکانات و گذراندن امتحانات آن موکول و متوقف به رعایت قواعد و قوانین و احتراز از اعمالی است که مانع آموزش محسوب می­گردد. کسی که وارد مدرسه می­گردد مجبور است به خاطر انطباق با برنامه های آن، آزادی های خود را در خواب و خوراک و گردش و تفریح و … محدود نموده در ساعات معین و با ضوابط مشخص همراه بقیه حضور به هم رساند. انجام چنین تکلیف شاقی که با مهار کردن بی بند و باری های دوران کودکی عملی می­شود، نیازمند همت و اراده ای است که در اصطلاح دینی آن را «تقوی» (ترمز و نیروی متوقف کننده در برابر خطرات) می­نامند. معنای «صیام» نیز «امساک» و خودداری است، نخوردن و نیاشامیدن تنها یکی از ده جزء خودداری ها است، در این ماه همه اعضاء و جوارح، از چشم و گوش گرفته تا دست و پا، همه باید در حال «امساک» باشند. مبطلات روزه عمدتاً ناشی از «زبان» است که نگهداری آن واقعاً مشکل است. در حالی که کمتر روزه داری آنقدر که مراقب خوردن و آشامیدن سهوی و ناخواسته است، به مراقبت از زبان خود اهمیت می­دهد پس شرط ورود به مدرسه صیام تقوا است، شرط خروج و خاتمه تحصیل نیز، همچون سایر مدارس تقوا است. به همین دلیل هم در ابتدا و انتهای مجموعه آیات فوق بر تقوا به عنوان اصلی که هدف روزه تقویت و تکمیل آن است تأکید کرده است.

محصلی که رعایت مقررات مدرسه را می کند و به موقع در کلاس حاضر می شود، امکان بهره گیری از امکانات موجود را اعم از معلم و کتاب و کتابخانه و آزمایشگاه و … پیدا می کند و به تدریج سطح دانش و معلومات خود را بالا می برد در فرهنگ زبان عربی لغتی که چنین مفهومی را برساند شکر است. شکر بهره برداری از نعمت و کابرد صحیح آن است. در ماه رمضان نیز که قرآن یعنی وسیله ی هدایت مردم و تبیین مسایل و شناخت امور نازل شده، بهترین زمان بهره برداری از «کتاب» و بزرگداشت خداوند برای چنین نعمتی است به همین دلیل هم در انتهای این آیه «لعلّکم تشکرون» (باشد، به امید آنکه بتوانید از این نعمت بهره برداری درست کنید) آمده است.

محصلی که با مهار راحت طلبی ها و پذیرش سختی های درس و مدرسه، امکان بهره مندی از امکانات محیط مدرسه را برای خود فراهم کند موفق می شود از عهده امتحانات مربوطه برآمده و از نظر علمی به تدریج رشد کند. در روزه نیز چنین روندی صادق است، خویشتن داری و امساک، امکان استماع آیات و آشنایی با بینات و فرقان را فراهم می کند و روزه دار را به تکبیر پروردگار و دعا و مناجات به درگاهش سوق می دهد، او را می خواند و اجابتش را آرزو می کند، اگر چنین توفیقی دست دهد گامی به سوی تزکیه نفس و تعالی معنوی برداشته شده و رشدی حاصل گشته است …

فَلْیَسْتَجِیبُواْ لِی وَلْیُؤْمِنُواْ بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ ‏.

 نمودار مقابل برنامه های تربیتی «روزه» را روشن می­نماید.

_______________________

منبع : متدولوژی تدبر در قرآن

نویسنده: مهندس عبدالعلی بازرگان

انتشارات: شرکت سهامی انتشار۱۳۸۰