ملایمت و مهربانی با افراد مبتدی در تعیین تکلیف و نتایج ملایمت

ملایمت و مهربانی با افراد مبتدی در تعیین تکلیف و نتایج ملایمت

نویسنده: عبدالحمید البلالی / ترجمه: قادر قادری

ملایمت و مهربانی با مبتدی

دعوتگر طبق یک برنامۀ از پیش تعیین شده و منظم تربیتی که از قرآن و سنت برگرفته شده است مردم را به سوی دین فرا می‌خواند و آنچه را تاکنون بصورت تئوری و ذهنی در خصوص ملایمت و مهربانی یاد گرفته است باید در میدان عمل بکار گیرد. هرگاه مدعو با دعوتگر روبرو شود که از ملایمت و مهربانی برخوردار نباشد، دچار انحراف و سرگردانی شده و چه بسا به سبب سختگیری و خشونتی که از آن دعوتگر دیده است، به عقب برگشته و از ایمان و اسلام دست بکشد و دیگر بار به بی‌تفاوتی و یا کفر و ضلال برگردد.

«و هر کاری که ابتدای آن بر اصولی صحیح استوار نباشد، عاقبت و نهایت آن نیز فاسد و بی‌نتیجه خواهد بود و هرکاری که بر مبنایی درست پایه‌ریزی شده باشد، حتماً به نتیجه خواهد رسید.» آسانگیری نیز شاخه‌ای از ملایمت و مهربانی است هنگامی که رسول خدا(ص) ابوموسی اشعری و معاذبن جبل – رضی الله عنهما- را به یمن گسیل داشت، اولین مطلبی که به آنان سفارش کرد عبارت بود از «یسرا و لا تعسرا، بشرا و لا تنفرا» «آسانگیری نموده و سختگیری نکنید و به مردم مژده دهید و آنها را گریزان مسازید.»

صاحب «فتح الباری» حکمت این توجیه و رهنمود پیامبر را بیان کرده و می‌فرماید: «هدف از این رهنمود پیامبر(ص) این بوده که انس و الفت را در دل آنهایی قرار دهد که به تازگی اسلام آورده بودند و از همان ابتدای کار بر آنان سختگیری نکند. همچنین نهی از معصیت و گناهکاری باید با ملاطفت و مهربانی همراه باشد تا گناهکار از عصیان و نافرمانی روی برگرداند. همچنین یاد دادن علم و دانش باید به تدریج باشد، زیرا کاری که در ابتدا با سهل و آسانی شروع شود، انجام آن بر آنهایی که به آن مبادرت می‌ورزند، خوش می‌آید و با نشاط و شادابی به آن روی می‌آورند و سرانجام ببار خواهد آمد، و خدا داناتر است».

نور و روشنایی دیگری که از چلچراغ نبوت به دست می‌آوریم عبارت از اسلوب و روش رسول گرامی اسلام در خصوص آموزش عملی مهر و محبت با مبتدی است. ایشان عملاً به اصحاب یاد می‌دادند که چگونه با مبتدی رفتار نمایند. معاویۀ بن حکم سلمی روایت می‌کند و می‌گوید: «پشت سر پیامبر نماز می‌خواندم، یکی از حاضرین عطسه کرد، من گفتم: «یرحمک الله، همگی چشمانشان را به من دوختند، گفتم: مادرتان به عزا بنشیند! چرا به من نگاه می‌کنید؟! آنها با دستانشان بر زانوهایشان زدند و من متوجه شدم که می‌خواهند من سکوت نمایم، پس سکوت کردم، قسم به خدا هنگامی که رسول خدا سلام نماز داد، نه مرا زد و نه فحش و ناسزایی به من گفت، بلکه فرمود: جایز نیست از سخنان مردم چیزی در این نماز گفته شود، در نماز فقط تسبیح و تکبیر و قرائت قرآن جایز است» و در روایت دیگری آمده است که معاویۀ بن حکم سلمی گفت:  من هیچ معلمی را به مهربانی و نرمخویی رسول خدا(ص) ندیده‌ام.

تا اینجا ما دعوتگر را همراه با خود به یک سفر و گردش طولانی بردیم و او را با تمامی نواحی و جوانب «ملایمت و مهربانی» آشنا ساختیم و اکنون که به این مرحله رسیده‌ایم از او اجازه می‌طلبیم تا به حضور امام ابوبکر محمد بن حسین آجری شرفیاب شویم که حافظ ذهبی در شرح حال ایشان گفته است: «او دانشمندی بود که به علم و دانش خویش عمل می‌کرد و دارای راه و روش منحصر به فرد و پیروان زیادی بود».

آری! به حضور ایشان می‌رویم و همانند شاگردانی که در محضر استاد خویش نشسته‌اند، بر زانوی ادب می‌نشینیم و از سخنان گهربار ایشان کسب فیض می‌نماییم. استاد بزرگوار ما از اخلاق و ویژگی‌های دعوتگر عالم و برخورد وی با متربیانش بحث کرده و می‌فرماید:

 «دعوتگر باید با کسانی که از ذهن و ذکاوتی ضعیف برخوردارند، با صبر و شکیبایی عمل نماید تا آنچه را که او می‌گوید بفهمند، و بر جفای جاهلان، حلیم و بردبار باشد، و آداب و رفتار مورد نیاز را به همنشینان و شاگردان خود یاد بدهد و اجازه ندهد در مسایل غیرضروری و بی‌فایده وارد شوند، و باید به آنان دستور دهد: هنگامی که برای آنان علم و دانشی را مطرح می‌کند، سکوت کنند و گوش فرا دهند و نباید با کسی که سؤال و پرسشی دارد، با خشونت رفتار نماید و او را سرزنش کند و از قدر و منزلت او بکاهد. باید به کسی که نیازمند علم و دانش اوست روی بیاورد و از کسی که اهل جدل و مناقشه است روی برتابد. و هرگاه چیزی از او پرسیده شد که به آن عالم نبود، با صراحت بگوید نمی‌دانم و خجالت نکشد. و هرگاه در مسأله‌ای فتوا داد و دریافت که به خطا رفته است، فوراً از آن برگردد».

ملایمت و مهربانی در تعیین تکالیف

پس از استماع رهنمودهای آجری، ذکر یک نکتۀ مهم ضروری به نظر می‌رسد و آن اینکه: دعوتگران در ابتدای امر نباید توقع و انتظار زیادی را از شاگردان و متربیان خود داشته باشند. زیرا در ابتدای کار استعداد و آمادگی چندانی برای اجرای تمامی اوامر و دستورات ندارند. اگر دعوتگران به این نکتۀ ظریف توجه نکنند پدیدۀ «عذرخواهی» ظهور پیدا خواهد کرد. عواملی که به بروز این پدیده کمک می‌کنند زیادند، اما مهمترین آنها عبارت است از اینکه تکالیف و وظایف زیادی بر مبتدی تحمیل شود که توانایی انجام آنها را نداشته باشد. به همین خاطر چون شرم و حیا مانع از آن می‌شود که بطور مطلق آن کار و برنامه را رد کند، شروع به بهانه آوردن و معذرت خواهی می‌کند، این مسأله پدیده‌ای خطرناک و یکی از صفات منافقان می‌باشد و سرانجام منجر می‌شود که «مدعو» این دعوت مبارک و خجسته را به کلی ترک نماید. بنابراین نباید تکالیف و دستوراتی را برای آنان تعیین کنیم که با سطح فکری و روحی آنان نامتناسب باشد.

طبری می‌فرماید: «مراد از آسانگیری این است که در انجام نوافل آنقدر بر متربی فشار وارد نشود که خستگی او را در پی داشته باشد و باعث شود آنرا به کلی ترک کند. همچنین منظور از آسانگیری این است؛ کسی که از انجام نماز به صورت ایستاده ناتوان است، به خود فشار نیاورد که حتماً باید آنرا ایستاده بجای آورم بلکه از رخصت استفاده نموده و بصورت نشسته آنرا انجام دهد و یا کسی که مسافر است و رخصت دارد روزه‌اش را نگیرد، لازم نیست همراه با مشکلات سفر، مشقت روزه را نیز متحمل شود، بلکه اجازه دارد روزه‌اش را در سفر نگیرد و بعداً آنرا قضا نماید».

نتایجی که از ملایمت و مهربانی به دست می‌آید:

الف- گرایش مردم به سوی دعوت و طرفداری از آن:

مالک بن حریر می‌گوید: «همراه با چند نفر از عشیرۀ خودم به خدمت پیامبر(ص) رسیدیم و بیست روز نزد ایشان اقامت گزیدیم و بسیار با ما مهربان بود. هنگامی که احساس کرد آرزومند دیدار خانواده‌هایمان هستیم فرمود: به میان خانواده‌هایتان برگردید و آنان را با آداب و احکام دین آشنا کنید و نماز را برپای دارید. هرگاه وقت نماز رسید، یکی از شما اذان بگوید و آن کس که از همۀ شما بزرگتر است امام باشد».

ملایمت و مهربانی آنچنان جاذبه‌ای دارد که تمام مردم را شیفته می‌کند و آنها را به صفوف دعوتگران ملحق می‌نماید.

سید قطب – رحمه الله – نامه‌ای را برای خواهرش «امینه قطب» می‌نویسد و خلاصه‌ای از تجارب خود را در زمینۀ دعوت و حرکت اسلامی در آن می‌گنجاند. ایشان با اینکار می‌خواهند چند اصل و قاعدۀ عملی را خاطر نشان سازند که صحت و درستی آن بعد از مدتها تمرین و ممارست به اثبات رسیده است. وی در اثنای نامه‌اش به حقیقتِ نفس انسان و وظایف دعوتگران در قبال آن اشاره کرده و می‌فرماید: «هنگامی که به بررسی ابعاد و زوایای درونی مردم می‌پردازیم، به این نتیجه می‌رسیم که این مردم از جوانب مثبت زیادی برخوردارند که چشم‌ها در وهلۀ اول قادر به دیدن آن نیست. اما هرگاه در مقابل خطا و اشتباهات آنان یک مقدار مهربانی و دلسوزی از خود نشان دهی و محبت خود را از آنان دریغ نکنی و به مشکلات و گرفتاریهای آنان اهتمام ورزی، با یک اقیانوس از خیر و برکت در درون آنان روبرو می‌شوی. هرگاه ذره‌ای از محبت و صداقت خود را از روی خلوص و صفای دل به آنان بدهی، دریایی از مودت و اعتماد خود را به تو ارزانی می‌دارند. این نتیجۀ شیرین را کسی می‌تواند بدست آورد که مردم در کنار او از امنیت و آرامش برخوردار بوده و به محبت و دلسوزی او اعتماد داشته باشند. و اگر دعوتگر در ابتدای امر یک مقدار سعۀ صدر داشته باشد تمامی محاسن و مزایایی را که از مردم برشمردیم در مدت بسیار کمی که برای بسیاری غیرقابل انتظار است، بدست می‌آوزد».

ب- برخورداری از کمک و یاری خداوند:

خالد بن معدان از پدرش روایت می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: (إن اللهَ رَفیقٌ یُحِبُّ الرّفقَ وَ یَرضَاهُ وَ یُعِینُ عَلَیهِ مَالا یُعیِنُ عَلَی العُنفِ) :«همانا خداوند مهربان و نرم رفتار بوده و مهربانی و نرمش را دوست می‌دارد و از آن خشنود است و اتصاف به مهربانی و نرمخویی آنگونه انسان را مستحق عون و کمک الهی می‌نماید که هیچ صفت نیک دیگر انسان را به آن درجه از لیاقت و شایستگی برای برخورداری از عون و یاری الهی نمی‌رساند».

عایشه ام المؤمنین – رضی الله عنها – از پیامبر نقل می‌کند که پیامبر فرمود: (یا عائِشَهُ نَّ اللّهَ رفیقٌ یُحِبُّ الرِّفقَ ، و یُعطِی على الرِّفقِ ما لا یُعطِی على العُنفِ ، و ما لا یُعطِی عَلى سِواهُ) :« همانا خداوند نرم رفتار بوده و نرمش را دوست می‌دارد و در مقابل نرمخویی پاداشی را ارزانی می‌دارد که هیچ عمل دیگری آن پاداش را در برندارد.»

ج- برخورداری از اجر و پاداش الهی

حضرت عائیشه – رضی الله عنها – می‌فرماید؛ رسول خدا(ص) فرموده است: (إذا أرادَ اللهُ – عزوجل-  بأهلِ بیْتٍ خیرًا أدخلَ علیهِمُ الرِّفْقَ): «هرگاه خداوند اراده کند افراد یک خانواده را از خیر و برکت برخوردار نماید، لطف و مهربانی را در بین آنان رواج می‌دهد».

ابودرداء – رضی الله عنه – روایت می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: (مَنْ أُعْطِیَ حَظَّهُ مِنَ الرِّفْقِ فَقَدْ أُعْطِیَ حَظَّهُ مِنْ خَیْرِ الدُّنْیَا وَالْآخِرَهِ وَمَنْ حُرِمَ حَظَّهُ مِنَ الرِّفْقِ فَقَدْ حُرِمَ حَظَّهُ مِنْ خَیْرِ ): «کسیکه از نرم رفتاری بهره‌ای برده باشد، بهرۀ خود را از خیر و برکت دریافت می‌کند و کسیکه از نرم رفتاری محروم شده باشد، از خیر و برکت بهره‌ای به او نمی‌رسد».

عبدالله بن عمر – رضی الله عنهما – روایت میکند که پیامبر(ص) فرموده است: (ما أَعْطَى أهلُ بَیتِ الرِّفْقَ إلَّا نَفَعَهُمْ) : «هر خانوادهای که از مهربانی و نرمخویی برخوردار شده باشد، سود و منفعت فراوانی به آن روی می‌آورد.»

د- دعای پیامبر در حق آنهایی که مهربان و خوش رفتارند

حضرت عایشه – رضی الله عنها – روایت می‌کند که پیامبر(ص) فرموده است: (أللَّهُمَّ َمَنْ وَلِیَ مِنْ أَمْرِ أُمَّتِی شَیْئَاً فَرَفِقَ بِهِمْ فَارْفَقْ بِهِ.) : «بار خدایا! هر کس که ولایت و سرپرستی امت مرا به دست می‌گیرد و با آنان با مهربانی و ملایمت برخورد می‌کند، تو هم با او مهربان باش».

ه- پیروزی دعوت

حضرت عایشه – رضی الله عنها – روایت می‌کند که پیامبر(ص) فرموده است: (إِنَّ الرِّفْقَ لا یَکُونُ فِی شَیْءٍ إِلا زَانَهُ ، وَلا یُنُزِعَ مِنْ شَیْءٍ إِلا شَانَهُ) : «نرم خویی و خوشرفتاری در هر کاری وجود داشته باشد آنرا زینت می‌بخشد و از هر کاری سلب شود آنرا زشت و قبیح خواهد کرد».

——————————-

منبع : گزیده‌ای از اوصاف مصلحان (جلد اول) / تألیف: عبدالحمید البلالی / ترجمه: قادر قادری / نشر احسان۱۳۸۰