دورنمای دنیای دیگر "آخرت " در قرآن

دورنمای دنیای دیگر "آخرت " در قرآن

سید قطب / ترجمه: غلام رضا خسروی

دور نمای رستاخیز در قرآن روشن ترین گفتگوها و صحنه های این کتاب است . قرآن به جلوه های قیامت و برانگیخته شدن پس از مرگ و حساب و پاداش و مجازات تنها از راه بیان و توصیف وارد نمی شود .

هنگامه بزرگ رستاخیز و وعده های دنیای پس از مرگ آن چنان با شاهکار و قدرت خلاقه صورت بندی ، درک نشدنی ، و زنده و روشن نمایان می شود که همه گروندگان به چنین باوری از برخورد با آن وجود خود را سرشار ، از آثار آن می یابند و با پی گیری اندیشه آن گاهی دل هایشان خاموش و بدن هاشان  لرزان می شود ، زمانی سراسر وجودشان را ترس ، و لحظه ای بعد آرامش فرا می گیرد ، گوئی گرمای آتش سوزاننده ی بدکاران را از شنیدن آیات آن حس می کنند و باز نسیم فرح بخش بهشت را در آیات دیگری می بینند . از این رو به روز قیامت ایمانی همراه با شناسائی دارند که هرگز به سردی نمی گراید .

دورنمای چنان دنیائی که پس از مرگ با نعمت و پاداش همراه است برای نیکوکاران و باورکنندگان به آن بهشتی که آسایش ، سعادت و شاد کامی است با روشنی بیان می شود و برای ناسپاسان و دروغ پنداران دوزخی سوزاننده .

در آن جهان میان جیگری و رشوه دادن و کوچکترین بی نظمی در دستگاه عدالت و داوری وجود ندارد .(( فمن یعمل مثقال ذره خیراً یره ))

(( یوم لا یجزی والدعن ولد . و لا مولود هو جاز عن ولده شئنا .)) (( کسی که کوچکترین کار نیک و بدی انجام می دهد نتیجه و پاداشش راخواهد دید و آن در روزی است که هیچ پدری از فرزند و هیچ فرزندی از پدرش بهره ای نخواهد یافت ))

چنین حقیقت ساده و روشنی در صورت های گونانگون و در دنیای جاودانی با تمام جلوه هایش ترسیم شده است صحنه های رستاخیز در ده ها دور نمانشان داده می شود که در آنها داستان های هیجان انگیزی از آن جهان جلوه گیری می کند ، جان ها را با حقایق خود سرگرم و اندیشه ها با کنجکاوی آنرا دنبال می نمایند

در سایه آن داستهان ها روح انسانی چنان اوج می گیرد که وجودش از سرچشمه های ادبی و ابدی و خیال انگیز سیراب می شود بطوریکه هیچ شبیه و مانندی در دنیای محسوس برای آن ها نمی توان یافت . و ما در این کتاب آن اشکال گوناگون و صحنه ها را در آینده هر چه گسترده تر روشن می سازیم . در این جا فقط نشانه های از آن تصویر و رنگ آمیزی که خطوطی خشک و بی روح نیست دیده می شود در این پرده ی نمایش عرض و طول مادی با دنیای اندیشه و وجدان انسان ها مقایسه می گردد ، وجدان های که از دنیای درون بیدار دلان و انسان های زنده گواهی می دهد .

در وجود آنان که سرشتشان بر طبیعتی زنده و جاویدان قرار گرفته ، جلوه های آموزنده و همیشگی رستاخیز را در تمام مظاهر زندگی پایدار می بینند .

نشانه دیگری از آن تصویرها و صحنه های ریشه دار که که همه جا به چشم می خورد ، چیزی است که چشم ه آن را می بینند و روان ها آنرا در می یابند .

در صحنه های نمایش زندگی ، رستاخیز بسیار نزدیک است و با زندگی روزانه بشر در آمیخته ، گاهی دنیا و قیامت چنان به یکدیگر پیوسته است که هیچگونه جدائی بین آنها دیده نمی شود .

براستی آیات زیادی از قرآن با روشی هرچه ادبی تر و روشن تر جهان پس از مرگ را در لباس دنیای زندگان ، و دنیا را بسیار گذشته و دور نمایش می دهد .

این چنین نشانه هایی در قرآنی یعنی احساس قیامت و آمیختگی صحنه های آن به صورت همین زندگانی زود گذر آثار شگفتی در احساس و روان انسان ها می گذارد . به آیات زیرین گوش جان فرا دهید تا ببینید آغاز زندگی و دوران گذران آن چگونه به دنیای باز پسین کشانده می شود گوئی که هرگز جدائی میان آفرینش و پیدایش و پایانش نیست و انسانیت با طی مراحل و پیمودن راه زندگی خود راه زندگی خود را به سوی آن می کشاند .

ترجمه آیه (( مگر نه اینست که زمانی آفرینش پهناور بدون انسان و نام انسان وجود داشت ، او را نطفه ای آمیخته و مرکب آفریدیم شنوا و بینایش نمودیم و به او راه رستگاریش نمودیم ، در رهگذر زندگی و کردارها و برخوردها گروهی ناسپاس و برخی سپاسگزارند ، برای کیفر ناسپاسان پای بندها و شعله های سوزان آماده نموده ایم )) این چنین نمایشی از رستاخیز که با چهره های گوناگون پاداش و مجازات برای تو بیان می شود می پنداری که دوران زیادی از زندگی بشر را در یک چشم بهم زدن پیموده ای  آن دورانی که زمانش پیش از که زمانش پیش از آفرینش انسان شروع و سر انجامش بهشت و دوزخ است و در میان این آغاز و انجام زندگی انسان ها نقشی به عهده دارد .

گاهی نیز دنیا و آخرت را با هم و آمیخته درهم می بینی و این حال کسانی است که با حالتی لرزان آن جهان را باور ندارند و نمی دانند که خود در همان لرزش و کج اندیشی گرفتار عذاب دوزخند .

آیه قرآن (( از تو گرفتاری و عذاب دوزخ راشتاب زده درخواست می کنند ، و حال آنکه براستی دوزخ بر ناسپاسان احاطه دارد ))

در داستان فرعون سرگذشت رهگذر و زندگی او و پیروانش از دنیا شروع می شود و پس از بیان کردار ناپسند ایشان ناگهان سخن از پایان سیه روزی هایشان در آخرت به میان می آید .

فرعون در دنیا راهنما و پیشوای گمراه کننده مردمی است که با کجروی ایشان را به دوزخ می رساند . قرآن چنین می گوید :

آیه (( ما موسی را با نشانه ها و نیروی آشگار پیامبربی به سوی فرعون و پیروانش فرستادیم . ایشان دنبال کار فرعونی که گمراه کننده بود روان شدند و او در قیامت پیروانش را با همان پیروی و فرمانبری به آتش می رساند و براستی این چنین پایان کار و وارد شدن به دوزخ ناهنجار و زشت است )).

گاهی صحنه های قیامت و جلوه های طبیعت در دنیا با یکدیگر چنان پیوند می خورد که گوئی پیش بینی چنان حوادثی که طلیعه رستاخیز است شدنی و در یک زمان مشترکند .

به آیات زیرین بنگرید : (( هنگامی که ستارگان ناپیدا و خاموش و آسمان گشوده و کوه ها از جا کنده شوند ، زمانی که پیامبران بر انگیخته شوند ، می پرسند برای چه این دوران معین شده است ؟ چنین روزی که دگرگونی ها در طبیعت به وجود خواهد آمد برای اینست که جدا کننده پاکان از ناسپاسان و دروغگویان باشد دانستن آن روز و هنگامه ی جدا کردن مردمان از یکدیگر بر تو پوشیده است .

اف بر دروغ پنداران چنین دورانی ! آیا گروه های بی شمار از گذشتگان را هلاک نکردیم و دیگران را از پس آنها روانه نساختیم ؟ ! آری سرنوشت گناهکاران چنین است چه دشوار است سختی های آنروز بر دروغ پنداران .

آیا شما را از آبی بی مقدار و ناچیز نبافریدیم ؟ آنرا با حسابی روشن و قانونی استوار در جایگاه پرورشش با بهترین نیروی تکامل برقرار ننمودیم ؟ براستی چه دشوار و درد آور است سر نوشت دروغ پنداران !! آیا گهواره زمین را جایگاه مردگان و آسایش زندگانی نساختیم ؟ کوه های سر بر افراشته و استوار در آ« قرار دادیم ، و از بهترین آب گوارا زمین را سیراب نمودیم . وای بر ناسپاسان و دروغ پنداران این حقایق روشن در روز رستاخیز  . وادی دوزخ جایگاه ایشان است و به سوی همان چیزی که باورش نداشتند روانه خواهند شد .

دروغ گویان در آن بسوی دود و سایه سیاهی روان می شوند روان می شوند که ایشان را هرگز از حرارت دوزخ ایمنی نخواهد داد شعله های سوزاننده آن همانند دور نمای درختان تناور و کاخ های عظیم از آتش زبانه می کشد گوئی که رنگش هم چون زردی شتران سرخ مو است سختی ها و مشقات در آن روز به دروغ شماران قیامت رو آور می شود براستی چنین سرنوشتی هولناک و دردناک است )) ( مرسلات )

                  ز تاریکی خشم و شهوت حذر کن                            که از دود آن چشم و دل تیره گردد

                  غضب چون در آید رود عقل بیرون                           هوی چون شود چیره جان خیره گردد

در قرآن گاهی گفتگوی از رستاخیز به صورت خطاب و سخن مستقیم بر می گردد چنانکه گوئی تو در آن صحنه حاضری و مورد اشاره آن هستی .

به آیات زیر بنگرید .

(( آوای وحشتناک مرگ به حقیقت فرا می رسد ، این همان مرگی است که تو از آن میگریختی ، امروز همه جا را نوای منادی قیامت در بر گرفته ، این همان روزی است که تو را از رسیدنش بیم می دادند ، در آن روز دو نیروی تکان دهنده و گواهی دهنده هر کسی را همراهی می کند . و به او می گویند تو از این هنگامه وحشت زا و پاداش بد کرداران و نیکوکاران در بی خبری بودی ، اما امروز از برابر ادیشه و دیدگانت رده بی خبری را برداشتیم و به همه چیز آگاه شدی ))

در قرآن گاهی دنیا را زمانی گذشتته و رستاخیز را در زمان حال قرار می دهد  آیات زیر نمودار این صحنه است .

(( ناسپاسان و کافران دسته جمعی به سوی دوزخ رانده می شوند ، در آن هنگام که به راه های عذاب دوزخ نزدیک شوند ، پاسداران به ایشان گویند ، مگر پیامبرانی از خودتان نشانه های شناسائی پروردگارتان را به شما نگفتند ؟ مگر از دیدار چنین پیش آمده و سرنوشتی شما را بیم ندادند ؟ گویند آری آمدند و ما را بیم دادند اما براستی سخن حق در باره ناسپاسان انجام شود  )) ( زمر )

ما در قرآن به چنین آیاتی که قیامت را آشکارا و محسوس معرفی می کند بر می خوریم گوئی که آنرا به خو بی می بینیم و بدون تردید چنین دور نمائی از رستاخیز اثر شگفتی در جان ها خواهد داشت .

موسیقی و هم آهنگی کلمات و معانی  در آیات قیامت

روشن ترین روشی که در بیشتر آیات قرآن به ویژه در آیاتی که از جهان باز پسین گفتگو می کند به چشم می خورد و پس  از شنیدن آنها بر جان و دل اثری هیجان انگیز به جا می گذارد روش هم آهنگی و موزون بودن آنها است .

این آراستگی کلمات نخست در جلوه هائی کوچک و در میان اجزاء دور نمای آن به وجود می آید واژه ها آن چنان بهم پیوسته است که گاهی آیات مکرر و گاهی جدا از هم تصور می شود ولی در حقیقت هیچ گونه جدائی در میان آنها نیست و همه ی این گونه آیات از یک افق برخاسته اند .

دوم پیوستگی و شباهت واژه ها و سخن برای اینست که با دیگر آیات از نظر معانی و در همه زمان ها دور نمای واحدی را صورت بندی نماید .

چنی آراستگی و پیوستگی برای کامل نمودن آن و بیان هنگامه های گوناگون آن است . در این جا هم آهنگی لفظ و معنی هدف واحدی را دنبال می کند و

سومین جلوه و اثر واژه های موزون و هم آهنگ با چگونگی آن صحنه صحنه بستگی دارد خواه آن صحنه خود آغاز سخن باشد یا دنباله سخن دیگر و خواه برای استواری یا برهان بر آن باشد .

در هر حال دور نماهای رستاخیز قرآنی همگی به سوی آرمان و هدفی دینی متوجه است ، اگر چه نخستین نتیجه گیری از راه ( وجدان علمی و ادبی ) خود کشاننده به سوی وجدان دینی است .

نمونه های از این روش ادبی و علمی در آیات قیامت یاد آوری می شود .

 

 

** ( در هم ریختن همه آفرینش در قیامت ) **   

باز گو کردن صحنه های هیجان انگیز و تکان دهنده دگرگونی ستارگان و طبیعت به هنگام رستاخیز خود داستانی شگفت انگیز است .

در این آیات به هم ریختن همه آدمیان و پدیده های آفرینش از ماه و خورشید و ستارگان و کوه ها و دریا ها تا حیوانات و همه انسان ها در دیدگاه اندیشه شنونده قرار می گیرد و حالتی بهت آورد  و در عین حال ترسناکی را صورت بندی می کند . دور نما و پرده ها از چنین طبیعتی که همه چیز آن دستخوش دگرگونی و نابودی است با آیاتی که وازه ها و معانیش با کاملترین آهنگ ادبی و موسیقی کلمات بیان می شود انسان های بیدار و ارزنده را سخت بخود متوجه می سازد .

نخست سخن از طبیعت است ، هر چند که همه آفریدگان را در بر می گیرد اما همین که گوش ها و دل ها هوشیارانه از چنین انقلابی بخود آمده گفتگو را به خود انسان می کشاند گویی که چنین نمایشش سر آغاز چنان داستانی است که با تراژدی وحشتناک ناسپاسان و اهریمن منشان یا پاداش نیکو کاران و فرشته سیرتان پایان می پذیرد .

به آیات زیر گوش جان فرا دهید .

(( در آن هنگام که خورشید به خاموشی و ستارگان به نابودی می گرایند ، کوه ها روان می شوند و شتران و روندگان از حرکت باز می ایستند و وحشیان گرد هم فرا آیند ، در آن هنگام که دریا ها طوفانی و آب ها به خشکی ها  سرازیر شود ، انسان ها به هم پناه می برند و در آن زمان از کودکانی که در اثر نادانی و جنایات پدران و مادراشان کشته شده اند علت مرگشان را می پرسند ، نامه و کتاب ها پراکنده شود ، آسمان واژگونه شود ، دوزخ شعله ور گردد و بهشت نزدیک شود ، در آن هنگامه هر کس می داند که چه اعمالی انجام داده و سر نوشت او چگونه است )) .(( سوره تکویر ))

در این آیات می بینید که چگونه آشوب و وحشت سراسر آفرینش را فرا میگیرد . آسمان و زمین ، حیوان و انسان ، کوچک و بزرگ ، بهشت و دوزخ و تمام آفریده ها دست به گریبان ترس و انتظارند .

در سوره دیگر باز می بینیم که خبر از انقلاب و دگرگونی طبیعت است . دیگر گفتگویی از انسان نیست .

مثلاً در آیات زیر :

(( هنگامی که آن پیشامد که رخ  دادنش حتمی است ، بردارنده و فرو گذارنده است ( یعنی پست کننده گردن کشان و بالا برنده زیر دستان است ) می رسد وقتی که زمین با لرزشی هراس انگیز به لرزه در آید و کوه ها به سختی پاره پاره شود و همچون غباری تیره  رنگ ذراتش پراکنده گردد ))    (( سوره واقعه ))

گاهی نیز نگرانی ها ی بیکران انسان ها را در آن روز چنین بیان می کند : (( در آن روز مردان از برادران و مادران و فرزندانشان می گریزند ، در چنین هنگامه سختی بهره کار هر کس به اندازه کردار و شایستگی او است ، آری ما از هر گروهی گواهانی برکردار ناپسند نابکاران و گناه کاران از خودشان می آوریم ، تو نیز برایشان گواه خواهی بود .

ناسپاسان و گناه کاران در آن روز آرزو دارند که زمین به حالت نخستینش بر گردد و ایشان که در دنیا خدای و پیامبران را نا فرمانی می کردند دوباره به زمین بر گردند و به جبران گذشته شرم آور خود این بار به حق گردن نهند ،

ای انسان ها پرهیز کار شوید و بدانید که آغاز رستاخیز خود حادثه بزرگی است . روزی است که می بینید مادران شیر ده کودکانشان را از ترس و وحشت رها کنند و هر بار داری بارش را در اندازد آنان همچون بیخردان و مستان نا بخردانه سر ردانند اما براستی نه مستند بلکه عذابشان گرانبار و بد فرجام است )) در یک نمایش طبیعت و آدمیان با هم در معرض دگرگونی و وحشتی بزرگ قرار دارند :

پیش آمدی در هم کوبنده است ، آن پیشامد کوبنده چیست ؟

آیا چنین مصیبت و بلیه ای را می شناسید ؟

روزی است که مردمان چون پروانگان شتابان پراکنده و پایمال و پریشانند ، کوه های عظیم و سر بر افراشته همچون پشم رنگین زده شده ای در فضا منتشر گردد .

روزی است که کوه ها و زمین هم سطح شوند و همه بلندی ها و قلل سر بر کشیده را می بینید که ریزان و روانند .

به سوی شما پیامبری که برکارها یتان گواه است فرستادیم هم چنان که بر فرعون ستمگر سرکش رسولی فرستادیم . او نافرماینیش کرد و او را به خواری و مجازات گرفتار ساختیم .

پس اگر کافر و نا سپاس  شوید چگونه هنگامه قیامت را که جوانان از ترسش پیر شوند ، آسمان شکافته شود و یقیناً چنان وعده ای درست است . چگونه شما می توانید در صورت باور نداشتن چنین روزی پرهیز کار باشید ؟ )) ( سوره قارعه و مزمل )

————————————————————

منبع :دور نمای رستاخیز در ادیان پیشین و قرآن

مولف: سید قطب

ترجمه و پژوهش : غلام رضا خسروی حسینی

انتشارات : نشر مرتضوی ۴۹