هزینه‌های انسانی بازپسگیری موصل
هزارانی نفری که آواره می‌شوند
هزینه‌های انسانی بازپسگیری موصل
با ادامه عملیات نظامی برای بازپسگیری موصل، صدها تن از شهروندان عراقی در حال فرار از این شهر هستند.
نیروهای عراقی و کُردی به احتمال بسیار زیاد در نبرد بر سر بازپسگیری موصل از دست گروه تروریستی داعش پیروز خواهند شد، اما بدون شک این پیروزی هزینه‌های سیاسی و انسانی بسیار بالایی برای آنها در بر خواهد داشت. از آنجا که تعداد زیادی از شهروندان عراقی همچنان در شهر موصل باقی مانده‌اند، عملیات نظامی برای بیرون راندن داعش از این شهر میتواند منجر به افزایش میزان تلفات غیرنظامیان شود (عراق پس از سوریه و یمن بالاترین میزان تلفات انسانی در جهان را داراست).
از سوی دیگر حضور غیرنظامیان در این شهر روند پیشرفت ائتلاف نظامی برای بازپسگیری شهر موصل را به شدت کُند خواهد کرد و این در حالی است که ائتلاف امیدوار است تا میزان خسارات جانبی این نبرد را به حداقل برساند.
با این حال بسیاری از ساکنان و شهروندان شهر ۷۵۰ هزار نفری موصل در این شهر گرفتار خواهند شد و داعش نیز از حضور آنان به عنوان سپری برای جلوگیری از حملات و بمبارانهای هوایی استفاده خواهد کرد. صدها هزار نفر از این شهروندان موصل نیز برای یافتن پناهگاهی امن به مکانهای دیگر خواهند رفت اما منطقه‌ای که همین حالا نیز به واسطه وجود درگیرهای متعدد مملو از آوارگان و افراد بی‌خانمان است، پیدا کردن یک پناهگاه امن و مطمئن بسیار دشوار خواهد بود.
موصل بزرگترین شهری است که تاکنون شاهد عملیات نظامی برای بیرون راندن نیروهای داعش از آن بوده است، از این رو سازمان ملل متحد جریان بالقوه و احتمالی آوارگان از این شهر را بسیار بزرگ دانسته و آن را “پیچیده‌ترین عملیات امدادرسانی و انسان‌دوستانه” توصیف کرده است. سازمانهای امدادرسان هشدار داده‌اند که عملیات تهاجمی به منظور بازپسگیری این شهر از دست داعش، به وخیمتر شدن بحران انسانی در شمال عراق منجر خواهد شد. از زمان آغاز عملیات نظامی برای بازپسگیری موصل در ۱۷ اکتبر، صدها خانواده این شهر را ترک کرده و به جمع چهارمیلیون شهروندی پیوسته‌اند که از ژانویه سال ۲۰۱۴ میلادی تاکنون به واسطه گروه تروریستی داعش از شهر و خانه خود آواره شده‌اند.
بر اساس برآوردهای انجام شده انتظار میرود تا ۲۸ اکتبر در حدود ۲۰۰ هزار شهروند عراقی شهر موصل و مناطق حومه آن را ترک کنند که با پایان این نبرد میزان آوارگان موصل به رقمی در حدود یک میلیون نفر خواهد رسید.
پیش از شروع حملات نظامی حدود ۳٫۳ میلیون شهروند عراقی در داخل این کشور همچنان آواره و سرگردان بودند و ۲۳۸۵۰۰ نفر نیز به کشورهای همسایه در منطقه گریختند. از تعداد کل آوارگان عراقی و همچنین ۲٫۱ تا ۵٫۱ میلیون شهروندی که بواسطه عملیاتهای نظامی موصل از این شهر آواره خواهند شد، در حدود ۷۰۰ هزار نفر نیازمند کمک و امدادرسانیهای روزانه خواهند بود.
کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهجویان با پیش‌بینی پیامدهای انسانی شدید حاصل از عملیات آزادسازی موصل، در حال سازماندهی و مدیریت کمکهای بین‌المللی به این منطقه است. با این وجود؛ شهروندانی که در حال ترک موصل هستند میتوانند روند فعالیت اردوگاهها و کمپهای ویژه آوارگان عراقی را به طور کامل مختل کنند؛ چرا که برخی از این کمپها در حال حاضر از نظر تأمین منابع ضروری با مشکلات مضاعف و عدیده‌ای روبرو هستند. بنابراین، به منظور رسیدگی به نیازهای اولیه آوارگان عراقی، باید شریانهای ارتباطی ضروری باز و قابل عبور باشند تا کامیونها بتوانند آب آشامیدنی سالم و همچنین آب مخصوص استحمام را به این مناطق برسانند.
ارسال کمکهای غذایی مستلزم کمک برخی سازمانهای بیرونی همچون سازمان برنامه جهانی غذا (WFP) است، اما این سازمان بین‌المللی نیز در حال حاضر برای تأمین نیازهای ضروری یک و نیم میلیون آواره‌ای که تحت نظر این سازمان قرار دارند، با مشکلات بسیاری روبرو است.
از طرف دیگر دستگیری برخی از نیروهای داعشی که تلاش میکردند تا خود را در میان آوارگان عراقی پنهان کنند، موجب شده تا نگرانی و ملاحظات امنیتی در این زمینه افزایش یابد و روند رسیدگی به غیرنظامیان و ساماندهی آنها در این کمپها را پیچیدهتر کند. در پی عملیات آزادسازی موصل، مقامات نیز اقدامات نظارتی خود را تشدید کرده‌اند که این امر خود موجب کُندتر شدن فرایندهای کمک رسانی و امداد میشود.
اما مشکل بزرگتری که در این میان وجود دارد این است که تقریباً در تمامی مناطق عراق، پناهگاهها و کمپهای آوارگان مملو از پناهجویان است. بسیاری از مردمی که از موصل میگریزند مجبورند به کمپها و اردوگاههای موجود هجوم ببرند که همین امر موجب تشدید شرایط امنیتی و وخامت اوضاع بهداشتی در این شهرکها خواهد شد. بنابراین سوالی که در اینجا مطرح میشود این است که این جمعیت آواره و پناهجو باید به کجا بروند؟
نگاهی به دیگر مناطق داخلی در عراق
از زمان آغاز اشغال موصل توسط نیروهای داعش تا شروع عملیات فعلی بازپسگیری این شهر، اکثر شهروندان به سوی مناطق کُردنشین عراق گریخته‌اند. دولت منطقه‌ای کردستان عراق (KRG) مدعی شده تاکنون میزبان حدود ۵٫۱ میلیون آواره و پناهجو بوده است اما براساس آمارهای ارائه شده از سوی سازمان ملل متحد تعداد این آورگان احتمالاً در حدود ۹۶۰ هزار نفر است. این آمارها بدین معناست که در حال حاضر دولت منطقه‌ای کردستان عراق به یک سوم از جمعیت آواره عراقی پناه داده و این آوارگان را در ۲۱ کمپ سازمان ملل که در سراسر این مناطق برپاست، ساماندهی کرده است (یک کمپ دیگر نیز اکنون در منطقه سلیمانیه در دست احداث است). دولت منطقه‌ای کردستان که در حال حاضر به دلیل بحرانهای سیاسی و اقتصادی با مشکلات عدیده‌ای روبرو است، از احتمال هجوم مردم آواره موصل به این مناطق ابراز نگرانی کرده و اعلام کرده است که دیگر قادر به تأمین سرپناه برای آوارگان عراقی نیست. اما با وجود تمامی این شرایط، کمپهای مستقر در منطقه کردستان عراق همچنان بسیاری از شهروندان آواره شهر موصل را به سوی خود جذب خواهند کرد. به عنوان مثال، اردوگاه «دباگا» تنها در دو روز نخست عملیات نظامی موصل میزبان ۱۵۰۰ تن از شهروندان آواره موصل بوده است و در حال حاضر نیز خود را برای پذیرش چندین هزار آواره دیگر آماده میکند.
از اولین سال گشایش این اردوگاه تعداد آوارگان مستقر در این مرکز از ۳۳۰۰ تن به ۳۰ هزار نفر افزایش یافته است و به دلیل تعداد بیش از حد آوارگان بسیاری از آنان در زمین فوتبال نزدیک به این مرکز اسکان داده شده‌اند.
حالا که عملیات بازپس گیری موصل آغاز شده است، احتمالاً اردوگاهها و کمپهای اطراف این شهر موج اولیه مهاجران و آوارگان را به سوی خود جذب خواهند کرد. به همین دلیل، سازمان ملل متحد برنامه‌ای ترتیب داده تا بخش عمده‌ای از پناهگاههای جدید خود را در استان نینوا احداث کند. در حال حاضر نیز در این استان شش اردوگاه وجود دارد و دو اردوگاه نیز در دست احداث است.
در استانهای کرکوک و صلاح‌الدین که در جنوب و جنوب شرق موصل قرار گرفته‌اند نیز دو اردوگاه دیگر در حال ساخت است. از سوی دیگر تعداد بسیار زیادی از اردوگاهها نیز در مناطق دوردست و نزدیک به بغداد متمرکز شده‌اند، اما تمامی ۱۸ اردوگاه مستقر در این مناطق میزبان آورگان شهرهای «حویجه»، «فلوجه» و «رمادی» بوده‌اند و دیگر ظرفیتی برای پذیرش آوارگان بیشتر ندارند.
نگاهی به فراتر از مرزهای عراق و کشورهای همسایه
در ماههای نخست اشغال استان نینوا توسط نیروهای داعش، حدود ۶۵ هزار پناهنده عراقی به سوی مرزهای ترکیه روانه شدند. از آن زمان به بعد، ترکیه تدابیر سختگیرانه‌ای را در مرزهای خود با عراق به کار گرفت و نگرانی در مورد امنیت مرزهایش را بهانه و دستاویزی قرار داد تا حضور نظامی خود در کشور عراق را توجیه کند. اگرچه کشور ترکیه به عنوان مقصد عمده پناهندگان عراقی به شمار نمیرود اما با این وجود نیروها و گشتهای مرزبانی ترکیه خود را برای افزایش ترافیک پناهجویان در مرزها آماده کرده‌اند.
کشور اردن نیز که در مراحل اولیه اشغال سوریه و عراق توسط نیروهای داعش، مرزهای خود را به روی پناهجویان و آوارگان این دو کشور بازکرده و پذیرای آنان بود، در حال حاضر عمده مرزهای مشترک خود با این دو کشور را بسته است. دهها هزار نفر از پناهندگان نیز همچنان در کمپهای صحرایی مستقر در مرزها و دروازه‌های ورودی اردن آواره و سرگردان هستند. به همین دلیل، سازمانهای بشردوستانه بین‌المللی و دیگر سازمانهای درگیر در این امر تلاش میکنند تا پیش از خروج آوارگان عراقی از مرزهای این کشور و پناهنده شدن به کشورهای دیگر، با ایجاد مراکز و پناهگاههایی در داخل عراق، آوارگان را به این مراکز جذب کرده و از آنها نگهداری و مراقبت کنند.
حتی سازمانهای بین‌المللی مستقر در سوریه نیز خود را برای پذیرش بیش از ۹۰ هزار آواره عراقی از شهر موصل آماده میکنند. پیش‌بینی میشود بسیاری از این آوارگان عراقی با عبور از گذرگاه غیررسمی میان سوریه و عراق واقع در بزرگراه شماره ۴۷ شهر «تلعفر» و «سنجار» خود را به کمپ «الهول» در شمال مرز سوریه-عراق برسانند. سازمانهای فعال در زمینه اسکان پناهجویان پیش‌بینی و اعلام کرده‌اند که به زودی خیل عظیمی از آوارگان و پناهجویان عراقی به سوی کمپ «الهول» در سوریه روانه خواهند شد، اگرچه در حال حاضر ظرفیت این کمپ به طور کامل تکمیل شده است.
یک هفته پیش از شروع عملیات آزادسازی موصل، دست کم ۵ هزار پناهجو به این کمپ وارد شده و هزار پناهجوی دیگر نیز در مرز میان عراق و سوریه منتظر اجازه عبور از مرز بودند. دو اردوگاه کوچکتر «راج» و «نوروز» که در فاصله کمی از کمپ «الهول» قرار گرفته‌اند نیز میزبان حدوداً ۲۲۰۰ پناهجوی آواره عراقی هستند. اگرچه در سوریه جنگ داخلی و همچنین ائتلافهای بین‌المللی علیه گروه تروریستی داعش موجب افزایش آمار تلفات غیرنظامیان شده و حتی آمار تلفات شهروندان و غیرنظامیان سوری بسیار بیشتر از میزان تلفات در عراق است، اما این که آوارگان عراقی به دنبال یافتن سرپناهی در سوریه هستند خود به خوبی گویای وخاومت شرایط و وضعیت در کشور عراق است.
منبع: اندیشکده استراتفور / مترجم: زهره شهریاری
