دعوت و حکم آن از دیدگاه قرآن و سنّت

دعوت و حکم آن از دیدگاه قرآن و سنّت

نویسنده : ادریس قیصری

تعریف دعوت: دعوت واژه ی عربی از ریشه­ ی (دعا یدعو) به معنی فرا خواندن، به کمک طلبیدن، متمایل ساختن، و جلب نمدن است . حال اگر پسوند به آن اضافه کنیم یعنی فرا خواندن به سوی اسلام.خداوند متعال در قرآن می فرماید: ‏ «قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَى اللّهِ عَلَى بَصِیرَهٍ أَنَاْ وَمَنِ اتَّبَعَنِی وَسُبْحَانَ اللّهِ وَمَا أَنَاْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ ‏» [یوسف/۱۰۸] بگو : این راه من است که من ( مردمان را ) با آگاهی و بینش به سوی خدا می‌خوانم و پیروان من هم ( چنین می‌باشند ) ، و خدا را منزّه ( از انباز و نقص و دیگر ناشایست ) می‌دانم ، و من از زمره مشرکان نمی‌باشم ( و کسی و چیزی را شریک خدا نمی‌انگارم ) . ‏

ودر آیه­ی دیگری خداوند فرموده:‏ ‏« ادْعُ إِلِى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ ‏» [نحل/۱۲۵] ( ای پیغمبر ! ) مردمان را با سخنان استوار و بجا و اندرزهای نیکو و زیبا به راه پروردگارت فراخوان ، و با ایشان به شیوه هرچه نیکوتر و بهتر گفتگو کن‌ ؛ چرا که ( بر تو تبلیغ رسالت الهی است با سخنان حکیمانه و مستدلاّنه و آگاهانه ، و به گونه بس زیبا و گیرا و پیدا ، و بر ما هدایت و ضلال و حساب و کتاب و سزا و جزا است . ) بی‌گمان پروردگارت آگاه‌تر ( از همگان ) به حال کسانی است که از راه او منحرف و گمراه می‌شوند و یا این که رهنمود و راهیاب می‌گردند . ‏

و در جایی دیگر فرموده:« ‏ قَالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمِی لَیْلاً وَنَهَارا»[نوح/۵]ً ‏ نوح گفت : پروردگارا ! من قوم خود را شب و روز ( به سوی ایمان به تو ) فرا خوانده‌ام .

مومن و مسؤلیت: تغیرات درونی انسان را به تغیرات بیرونی  که همان عمل صالح است وادار و ملزم می کند ، اصل و اساس عمل صالح و اصلاحات در جامعه فراخواندن مردم به سوی آن است و رمز پیروزی اسلام در چهارده قرن پیش همان دعوت بوده پس برای تداوم اسلام انسان در مقابل مردم مسؤول است. «‏ وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ» [عنکبوت/۶۹] ‏ کسانی که برای ( رضایت ) ما به تلاش ایستند و در راه ( پیروزی دین ) ما جهاد کنند ، آنان را در راههای منتهی به خود رهنمود ( و مشمول حمایت و هدایت خویش ) می‌گردانیم ، و قطعاً خدا با نیکوکاران است ( و کسانی که خدا در صف ایشان باشد پیروز و بهروزند ) .

بی اهتمام و توجه به اطرافیان ، زندگی سالم و اسلامی برای هیچ کس امکان ندارد؛ یا – دست کم -کافی و کامل نیست؛ از سویی دیگر ، یکی از پیامدهای پذیرش ایلام ایجاد انگیزه ی قوی برای دیگران و احساس مسؤلیت و فراخواندنشان به اسلام و خیرخواهی و دفاع از آنهاست.

پیامبر گرامی(ص)فرموده است:

« کسی که شب را در غفلت و بی توجهی به کارهای مسلمانان، صبح کند، از آنها نیست.»

از همین جا مسؤلیت تازه­ای – برپایی جامعه اسلامی و رساندن پیام دین به همه ی مردم- در زندگی اهل ایمان مطرح می گردد.

چرا دعوت می کنیم: برای اصلاح فرد – برای اصلاح خانواده – برای اصلاح‏‏ جامعه – برای دفاع از دین – برای اقامه حکم خداوند.

گام نخست این دعوت اسلامی خانه و خانواده­ی مسلمان دعوت گر است، که باید اسلامی اداره و تربیت شوند؛ و پیام اسلام را پیش از رساندن به جامعه، به جمع کوچک خانواده اش برساند. و تک تک فرد اعم از زن و فرزندان و نزدیکانش را از نور دعوت اش بی بهره ننماید. این روش ، درست همان روش پیامبر خدا(ص) در دوران آغازین دعوتش به اسلام است . قرآن درباره­ی آن شرایط فرموده است« فَلَا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلَهاً آخَرَ فَتَکُونَ مِنَ الْمُعَذَّبِینَ ‏ وَأَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ ‏ وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ‏» [شعرا/۲۱۳-۲۱۵] بجز خدا معبودی را به فریاد مخوان و پرستش مکن ، که ( اگر چنین کنی ) از زمره عذاب شوندگان خواهی بود . ‏ خویشاوندان نزدیک خود را ( از شرک و مخالفت با فرمان پروردگار ) بترسان ( و آنان را به سوی توحید و دادگری فرا خوان ) . ‏ و بال ( محبّت و مودّت ) خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند بگستران . ‏

به همین سبب نخستین مسؤلیت مسلمانان پس از خود و هم گام با آن توجه به رشد و پرورش خانواده و خویشاوندان است.

خداوند فرموده است: ‏« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَهُ عَلَیْهَا مَلَائِکَهٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ» [تحریم/۶] ‏ ای مؤمنان ! خود و خانواده خویش را از آتش دوزخی بر کنار دارید که افروزینه آن انسانها و سنگها است . فرشتگانی بر آن گمارده شده‌اند که خشن و سختگیر ، و زورمند و توانا هستند . از خدا در آنچه بدیشان دستور داده است نافرمانی نمی‌کنند ، و همان چیزی را انجام می‌دهند که بدان مأمور شده‌اند .

وجامعه نیز متشکل از مجموعه خانواده ها می باشد و حکم وقانون خداوند در زمانی قابل تطبیق و اجرا می باشد که جامعه ای مستعد برای تطبیق و عملی نمودن دستور اسلام باشد.و هر گاه جامعه ای اسلامی تشکیل گردید از طرفی برای حفظ فرهنگ واندیشه­ی اسلامی و از طرفی دیگر برای دفاع از کیان سیاسی ، اجتماعی، و حاکمیت دولت اسلامی دعوت ضرورت پیدا می کند، چون ملتی می تواند هویت و حاکمیت سیاسی خویش را حفظ کند در مرحله ی اول هویت فرهنگی خود را محفوظ نماید، جای تردید نیست از سوی دشمنان هم هویت فرهنگی و هم هویت سیاسی مورد تهاجم قرار می گیرد و دعوت ضامن بقای هردو می باشد.

حکم دعوت:

دعوت به اسلام واجب است:

با استفاده از دلایل عقلی و نقلی ، دعوت به اسلام واجب است و بهانه ای برای ترک آن قابل تصور نیست:

دلایل نقلی : تلاش برای تمایل و جلب و جذب دیگران به سوی اسلام از طرف مسلمانان ، هم به عنوان یم ارزش و هم به عنوان یم رفتار و عملکرد آشکار ، بارها و بارها در قرآن و احادیث و روایات پیامبر(ص) وپیشوایان دین و با نام « دعوت» و « تبلیغ» ، و «توصیه به حق و صبر» و همچنین « امر به معروف و نهی از منکر» بیان و ابراز گردیده است. ‏« وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحاً وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ ‏» [فصلت/۳۳] گفتار چه کسی بهتر از گفتار کسی است که مردمان را به سوی خدا می‌خواند و کارهای شایسته می‌کند و اعلام می‌دارد که من از زمره مسلمانان ( و منقادان اوامر یزدان ) هستم‌ ؟

در آیه ی فوق صراحتا و بدون اینکه بتوان آن را تأویل نمود، دعوت به سوی پروردگار ، به عنوان یک ارزش و بلکه لالاترین ارزش نیز معرفی گردیده است. اگر قرار باشد کسی بخواهد بهترین و زیباترین گفتار را دریابد و بر زبان آورد، قرآن ، آن را دعوت به سویَ خدا معرفی کرده است و پس از انجام این کار اگر کسی از او پرسید دلیل شما چیست؟ او با قاطعیت و صراحت بیان می داردکه: وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ‏و اعلام می‌دارد که من از زمره مسلمانان ( و منقادان اوامر یزدان ) هستم‌ ؟

در سوره ی یوسف آیه ی ۱۰۸( که آیه و تر جمه آن بیان شد) نیز پیروردگار به فرستاده ی خویش حضرت محمد(ص) فرمان داده است که خود و پیروانش را با یکی از ویژگی های که همان « دعوت اسلامی » است، از سایرین ممتاز کند .

وهمچنین در سوره ی نحل آیه ی ۱۲۵ پیامبر( و همچنین مسلمانان) به دعوت مردم و دیگران به سوی خدا به گونه ای وحکم ، متین و با بهترین اسلوب مکلف شده اند. آیه و تر جمه ی آن بیان گردید.

و همچنین در سوره ی حج و قصص که با فعل امر از پیامبر خواسته شده که دعوت کند:« ‏ لِکُلِّ أُمَّهٍ جَعَلْنَا مَنسَکاً هُمْ نَاسِکُوهُ فَلَا یُنَازِعُنَّکَ فِی الْأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِّکَ إِنَّکَ لَعَلَى هُدًى مُّسْتَقِیمٍ» [حج/۶۷] ‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ برای هر ملّتی برنامه‌ای ( ویژه ، جهت معاملات و عبادات ، با توجّه به شرائط زمان و مکان ) قرار داده‌ایم که برابر آن رفته‌اند و بدان عمل کرده‌اند .  ( برای تو هم واپسین برنامه آسمانی را فرستاده‌ایم که ناسخ همه برنامه‌های پیشین است و تا قیامت مردمان را بسنده است ) . پس باید درباره این امر با تو ستیزه نکنند ( و مثلاً اهل کتاب گمان نبرند آنچه در تورات و انجیل است به عنوان برنامه شریعت ایشان را کافی و بسنده است . بلکه باید بدانند که حکم آنها به وسیله قرآن ، لغو و منسوخ گردیده است ) . تو به سوی پروردگارت دعوت کن که ( راه راست همین است که تو می‌پوئی و ) تو قطعاً بر راستای راه هدایتی .

‏‏ «وَلَا یَصُدُّنَّکَ عَنْ آیَاتِ اللَّهِ بَعْدَ إِذْ أُنزِلَتْ إِلَیْکَ وَادْعُ إِلَى رَبِّکَ وَلَا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ »[ قصص/۸۷]‏‏ کافران تو را از آیات خداوند باز ندارند ، پس از آن که بر تو نازل شده است ، و ( مردم را ) به سوی پروردگارت دعوت کن ، و از زمره مشرکان مباش .

و آیات دیگری که مردم را به خیر و و امر به معروف و نهی از منکر و توصیه به حق و توصیه به صبر فرا می خوانند دلالت بر وجوب دعوت دارد: ‏‏ « کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّهِ َ » [ اعمران/ ۱۱۰]‏‏ شما ( ای پیروان محمّد ) بهترین امّتی هستید که به سود انسانها آفریده شده‌اید ( مادام که ) امر به معروف و نهی از منکر می‌نمائید و به خدا ایمان دارید .  ‏

‏ «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاَهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَیُطِیعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» [ توبه/۷۱] ‏ مردان و زنان مؤمن ، برخی دوستان و یاوران برخی دیگرند . همدیگر را به کار نیک می‌خوانند و از کار بد باز می‌دارند ، و نماز را چنان که باید می‌گزارند ، و زکات را می‌پردازند ، و از خدا و پیغمبرش فرمانبرداری می‌کنند . ایشان کسانیند که خداوند به زودی ایشان را مشمول رحمت خود می‌گرداند .  ( این وعده خدا است و خداوند به گزاف وعده نمی‌دهد و از وفای بدان هم ناتوان نیست . چرا که ) خداوند توانا و حکیم است . ‏

‏‏« إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ» [ عصر/۳] ‏ مگر کسانی که ایمان می‌آورند ، و کارهای شایسته و بایسته می‌کنند ، و همدیگر را به تمسّک به حق ( در عقیده و قول و عمل ) سفارش می‌کنند ، و یکدیگر را به شکیبائی ( در تحمّل سختیها و دشواریها و دردها و رنجهائی ) توصیه می‌نمایند ( که موجب رضای خدا می‌گردد ) .

دلایل عقلی: از نظر عقل نمی توان تصور کرد که به اندیشه و برنامه ای و یا چیزی باور داشته و محور و اساس زندگی اش باشد ، اما آن را بر دیگران عرضه نکند. چگونه می توان تصور کرد که افرادی به عرضهی مدل لباس ، ماشین و نقشه ی ساختمان و سایر مصنوعات و تولیدات خود می پردازند و به آن می بالند اما انسان  مسلمان به عرضه  و بیان آراء و اندیشه هایش نپردازد که نشأت گرفته از چشمه­ی همیشه جوشان فیض و رحمت الهی است.

همچنین نسل های جدید فرزندان مسلمان و غیر مسلمان نیازمند اطلاع و آگاهی از آموزه ها و تعالیم اسلام و قرآن می باشند زیرا سنت هستی این است که نسل های آینده جانشین نسل های گذشته خواهند شد و همانند گذشتگان نیاز به عقیده و تفکر و اندیشه ای دارند که بر اساس آن به سوالات و دغدغه های درونی خویش پیرامون : خدا هستی و انسان پا سخ دهند و به زندگی خویش معنا بخشند، به همین دلیل دعوت اسلامی همانند جریانی است که محدود به زمان و مکان نبوده و نخواهد بود.

از ویژگی های اسلام و پیام قرانی جهانی و جاودانی اسلام است. و اینکه اسلام به تمام نژادها و زبانها و اقوام بشری در همه ی زمانها و مکانها است و تنها چیزی که تضمین کننده ی این ویژگی مهم از دین خواهد بود، « دعوت » است.

‏‏اگر جامعه ی اسلامی و مسلمانان به حال خویش رها شوند و دعوتی (و یا تجدید ایمانی) در آن صورت نگیرد، بر اثر خلاء به وجود آمده، افکار و اندیشه های دیگر همانند قارچ سمی سر بر خواهند آورد و آن را به میدان تاخت و تاز خود تبدیل می کنند ، زیرا جهان امروز ، جهان عرضه ی آراء و افکار و اندیشه هاست و رقابت سخت در کار است و هیچ اندیشه ای برای ورود از کسی اجازه نمی گیرد.

منا بع:

۱- تفسیر فی ظلال القرآن /سید قطب ترجمه دکتر خرمدل

۲- تفسیر نور/دکتر خرمدل

۳- اسماء الحسنی /ناصر سبحانی

۴- مباحثی پیرامون معنی و مسؤلیت دعوت اسلامی/فتحی یکن /ترجمه عبدالعزیز سلیمی

۴- اصول دعوت از دیدگاه قرآن و سنت/جهانگیر ولد بیگی

۵- توشه راه/ مصطفی مشهور/ ترجمه نعمت الله شهرانی

۶- فرا خوانی و ابعاد آن / فتحی یکن / ترجمه مسلم خدری

۷- بانگه واز/ناصر سبحانی/مرجع غیر مکتوب/نوار کاست