مسؤلیت عمومی، یا مسؤلیت مدنی

مسؤلیت عمومی، یا مسؤلیت مدنی

استاد احمد مفتی زاده"رح"

در اسلام، مسؤلیت انسان مسلمان، مرز و حدی مشخصّ ندارد. اصولا" «مسلمانی» مساوی است با مسؤلیت؛ و این مسؤلیت، از وجود مادی و معنوی فرد را تا پهنه ی هستی، فرا می گیرد و منتها، گسترش و افزایش  شعاع ها و ایره های مسؤلیت، به تناسب افزایش و گسترش امکانات است. مثلا" یک نوزاد، تکلیفش ( البته، این تکلیف، غریزی است، نه تشریعی؛ و فقط برای روشن شدن هر چه بیشتر قضیه، بحث مسؤلیت را، از اینجا شروع می کنیم) چیزی نیست، جز به حرکت در آوردن لب و دهان و گلو برای خوردن، و در وقت نیاز به کمک و امداد _ از هر نوع _ گریستن، و … اما سنش بالا می رود،و به همان نسبت، امکاناتش نیز اضافه می گرد. مثلا" معنی بعضی تذکرهای ساده را درک می کند؛ و بعضی ا زقسمت های اعصابش، به فرمانش در می آید. در این زمان، به تدریج، و به تناسب این افزایش امکانات، مسؤلیت ها و تکالیف نیز اضافه می شود. مثلا" تکلیف رعایت نظافت بدن و لباس و محیط پیش می آید؛ تکلیف گاز نگرفتن سینه مادر؛ تکلیف نزدیک نشدن به آتش، و امثال این ها. قسمت دیگری از اعصابش « دستگاه تکلّم» رام می شود؛ آگاهی ها و تسلطّ او در گفتن و فهمیدن، بالا می رود. و هماهنگ با این جریان رشد و تکامل، تکلیف رعایت و اصول و موازین مختلف سخن گفتن (درست یا نادرست، به تناسب فهم خانواده و محیط زندگی)، طرح می شود و همین طور، محدوده تکالیف، از حد رعایت موازین در گفتار و رفتار، بیرون می تازد؛ و شعاع آن، وارد دایره های جدید می شود؛ مثلا" نصیحت و آموزش بچه های کوچکتر … و …و…. تا مسؤلیت در برابر خانواده، طایه، کوچه، ده یا محله، شهر، منطقه ی دور و بر؛ و به همین ترتیب، تا در برابر بشریت و .. اما باید توجه داشت، که همیشه، و در مورد هر فرد، این گسترش مسؤلیت، نه از نظر کمی، و نه از نظر کیفی، یکنواخت نیست؛ زیرا: {  لاَ یُکَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَهَا } بقره/۲۸۶ { خداوند به هیچ کس جز به اندازه توانائیش تکلیف نمی‌کند}، و حدود توانایی ها، از درک و فهم تا اقدام، و از معنوی تا مادی، متفاوت است. و یک نکته دیگر نیز در مورد شناخت درست دایره ها و شعاع های مسؤلیت اسلامی باید مورد توجه باشد، که عبارت است از اینکه: حتی تکالیف یک فرد، و گسترش شعاع های مسؤلیت وی نیز، همیشه یکنواخت نیست؛ و به تناسب امکاناتش، ممکن است گاهی، دایره ای تازه بر مسؤلیت هایش اضافه شود؛ و گاهی هم برعکس، شعاع تکلیف، از محدوده ی دایره ای، عقب نشیند. و گاهی نیز ممکن است شعاعی تازه و موقت، نسبت به یک قضیه ی استثنایی، امتداد یابد که اصولا" در حساب دایره های مسؤلیت آن فرد نیست.

تصویر دایره هایی که ذیلا" می بینید، مسأله ی کم و زیاد شدن مسؤلیت ها را تا حدی روشن تر می سازد. و گاهی هم ممکن است، یک صورت استثنایی، موقتا" یک مسؤلیت اصلی را مرتفع سازد. و گاهی می شود که یک مسؤلیت در شعاعی دورتر، موجب منتفی شدن دایره ی نزدیک تر از مسؤلیت ها باشد.

______________________________________

منبع: درباره ی کردستان / مؤلف: احمد ومفتی زاده /  انتشارات: رودکی ۱۳۵۹ ^{(چاپ مجدد: زمستان ۱۳۸۵ مکتب قرآن کردستان)}