قنوت و شرایط و چگونگی خواندن قنوت و معنا و مفهوم قنوت

قنوت و شرایط و چگونگی خواندن قنوت و معنا و مفهوم قنوت

نویسنده: امام نووی / مترجم: زاهد ویسی

بدان که قنوت در نماز صبح سنت است به دلیل حدیث صحیح در خصوص قنوت در نماز صبح. روى الحاکم أبو عبدالله فی کتاب الأربعین عن أنس t @أَنَّ رَسُولَ اللهِ r أَنَّهُ لَمْ یَزَلْ یَقْنُتُ فِی الصُّبْحِ حَتَّى فَارَقَ الدُّنْیَا!. قال الحاکم: حدیث صحیح.

انس t که خدمتکار رسول الله ص بود روایت می‌کند که همیشه رسول الله ص در نماز صبح قنوت می‌خواند تا از دنیا رحلت فرمود. حاکم می‌گوید: حدیث صحیح است و امام نووی که اکبر حفاظ عصر خود است می‌گوید: حدیث صحیح است. و علمای مذهب شافعی که نود در صد علمای حدیث از ایشان است آن را قبول کرده اند، اکنون در زمان ما بعضی از روی بی‌دانشی آن را قبول نمی‌کنند.

حاصل این که در مذهب شافعی قنوت در اعتدال اخیر نماز صبح در همه‌ی ایام سال است، و در نیمه‌ی دوم ماه رمضان در نماز وتر از شب شانزدهم به بعد است، چنانکه حدیث صحیح آن در طبرانی آمده است، باید دانست که دو مذهب از چهار مذهب اهل سنت قنوت را در نماز صبح در همه‌ی ایام سال دانسته اند، امام مالک قنوت را در رکعت دوم نماز صبح قبل از رکوع می‌داند و امام شافعی بعد از رکوع. و دو مذهب دیگر قنوت را در همه‌ی ایام سال در نماز وتر دانسته اند: امام ابوحنیفه در رکعت سوم وتر قبل از رکوع و امام احمد بعد از رکوع. قنوت در نزد امام شافعی و امام احمد به آواز بلند خوانده می‌شود، و نزد امام مالک و امام ابوحنیفه آهسته خوانده می‌شود، قنوت نزد امام شافعی و امام احمد عبارت است از:

@اللَّهُمَّ أهْدِنِی فِیمَنْ هَدَیْتَ، وَعَافِنِی فِیمَنْ عَافَیْتَ، وَتَوَلَّنِی فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ، وَبَارِکْ لِی فِیمَا أَعْطَیْتَ، وَقِنِی شَرَّ مَا قَضَیْتَ!. تا اینجا دست و باقی ثناء است و عبارت است از:

@فَإِنَّکَ تَقْضِی وَلا یُقْضَى عَلَیْکَ، إِنَّهُ لا یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ، تَبَارَکْتَ رَبَّنَا وَتعالىتَ!. و به روایتی در ادامه‌ی آن می‌گوید: @فَلَکَ الْحَمْدُ عَلَى مَا قَضَیْتَ ولَکَ الشُّکْرُ علَى ما أنْعَمْتَ بِهِ وأَوْلَیْتَ، نَسْتَغْفِرُک اللَّهُمَّ وَنَتُوبُ إلَیْکَ، وَنُؤْمِنُ بِکَ وَنَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ وصلَّى اللَّه على سیِّدنا محمَّد وآله وصَحْبِهِ وسلَّمَ!.

قنوت نزد امام ابوحنیفه و امام مالک عبارت است از: @اللَّهُمَّ إنَّا نَسْتَعِینُکَ وَنَسْتَهْدِیکَ وَنَسْتَغْفِرُکَ وَنَتُوبُ إلَیْکَ وَنُؤْمِنُ بِکَ وَنَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ وَنُثْنِی عَلَیْکَ الْخَیْرَ کُلَّهُ نَشْکُرُکَ وَلاَ نَکْفُرُکَ وَنَخْلَعُ وَنَتْرُکُ مَنْ یَفْجُرُکَ اللَّهُمَّ إیَّاکَ نَعْبُدُ وَلَکَ نُصَلِّی وَنَسْجُدُ وَإِلَیْکَ نَسْعَى وَنَحْفِدُ نَرْجُو رَحْمَتَکَ وَنَخْشَى عَذَابَکَ إنَّ عَذَابَکَ الْجِدَّ بِالْکُفَّارِ مُلْحِقٌ. وصلَّى اللَّه على سیِّدنا محمَّد وآله وصَحْبِهِ والتَّابعین!.

تفسیر قنوت شافعیه و نابله: @اللَّهُمَّ أهْدِنِی فِیمَنْ هَدَیْتَ!.

خدایا مرا به مطلب برسان در جمله کسانی که آنان را به مطلب رساندی، مطلب مؤمن رضای خدا و پیروی از رسول خدا و عافیت خیر در دنیا و آخرت است و غیره. @وَعَافِنِی فِیمَنْ عَافَیْتَ!. و مرا عافیت و تندرستی و دوری از ناملایمات عطا فرما در جمله کسانی که ایشان را عافیت دادی و از ناملایمات نگه داشتی. ناملایمات: بیماری خطرناک. از دست‌دادن عزیزان، شماتت دشمنان، شرمساری در روی مردمان و غیره. @وَتَوَلَّنِی فِیمَنْ تَوَلَّیْتَ!. و کارهایم را به خودت واگذار در جمله کسانی که کارشان را به خودت واگذاشتی، مثل پیغمبران و صدیقان و صالحان، تا بتوانند وظیفه‌ی خود را انجام دهند و از شر دشمنان نگه داشته شوند و پیروزی بر دشمنان و عاقبت خیر همیشه همراه‌شان باشد. @وَبَارِکْ لِی فِیمَا أَعْطَیْتَ!. و برکت قرار بده در آنچه به من عطا فرمایی. برکت در رزق: یافتن آن از راه حلال. محفوظ‌ماندن از زوال روزی برای بهره‌مندی از آن در دنیا و آخرت، توشه‌گرفتن از آن برای آخرت و استفاده از آن برای به دست‌آوردن رضای خداوند. @وَقِنِی شَرَّ مَا قَضَیْتَ!. و مرا نگه دار از شر آنچه قضا و قدرت برآن می‌رود، تا همیشه قضا و قدرم به خیرم باشند.

در این پنج جمله همه‌ی اسباب سعادت دنیا و آخرت نهفته است: وقتی که انسان به مطالب خود رسید و ایمان صحیح یافت و اعمال صالحات نصیبش شد و عاقبت به خیر همراهش بود و از تندرستی بهره‌مند بود و از ناملایمات در حفظ و پناه خدا بود و کارهایش را همه ذات پاک حق تعالی متولی آن بود و برکت داشت آنچه خدا به او عطا فرموده است، برکت در جسم، برکت در روح، برکت در اهل، برکت در فرزند، برکت در رزق، برکت در خویشاوندان؛ و خدا او را از شر قضا و قدر نگه داشت، چه سعادتی است که نیافته و چه خوشی است که از دست داده است! همه‌ی سعادت‌ها را باهم یافته است، این بود تفسیر قسمت دعا از قنوت و اکنون تفسیر قسمت ثناء از قنوت.

@فَإِنَّکَ تَقْضِی وَلا یُقْضَى عَلَیْکَ!. به حقیقت تو فرمان می‌رانی بر همه، و نیست کسی که فرمان خود را بر تو اجرا نماید، هستی‌ها هرچه هست همه مخلوق و مملوک و مقهور تو هستند، فرمان تو بر همه مساوی و جاری است.

@إِنَّهُ لا یَذِلُّ مَنْ وَالَیْتَ!. به حقیقت خواری نخواهد دید، کسی که تو او را به دوستی گرفتی، کسی که خدا دوست اوست کجا و ذلت و خواری کجا!.

@ولا یَعِزُّ مَنْ عادَیْتَ!. و عزت و سرافرازی نخواهد دید، کسی که تو او را دشمن گرفتی، کسی که خدا دشمن اوست کجا و عزت و سربلندی کجا!.

@تَبَارَکْتَ رَبَّنَا وَتَعَالَیْتَ!. پر شد برکت‌هایت ای پروردگار ما و برتر آمدی از هر عیب و نقصی، اگر دیده‌ای حقیقت‌بین باشد، سراسر وجود را پر از برکت‌های خدا بیند، خدایی که جهان را به همه انواع نعمت‌ها آراست، آنگاه آدمی را آفرید تا از آن نعمت‌ها استفاده کند و شکر مُنعِم بگوید. به قول سعدی که روحش شاد باد:

این همه نقش عجب بر در دیوار وجود
هرکه شکرت نکند نقش بود بر دیوار

@فَلَکَ الْحَمْدُ عَلَى مَا قَضَیْتَ!. بنابراین، ستایش‌ها و سپاس‌ها همه برای توست در برابر آنچه قضا فرمودی، قضایت همه به خیر بندگان است.

@ولَکَ الشُّکْرُ علَى ما أنْعَمْتَ بِهِ وأَوْلَیْتَ!. و شکرها و سپاس‌ها همه برای توست در برابر آنچه انعام فرمودی و ارزانی داشتی.

@نَسْتَغْفِرُک اللَّهُمَّ وَنَتُوبُ إلَیْکَ!. برای ما بندگانت و قصور در شکر بر نعمت‌هایت راهی دیگر نیست، مگر طلب آمرزش و توفیق توبه و رو به درگاهت آوردن.

@وَنُؤْمِنُ بِکَ وَنَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ!. ایمان می‌آوریم به تو که بدی می‌کنیم و خوبی می‌بینیم و ناشکری می‌کنیم و احسان می‌بینیم، ما توکل بر تو می‌کنیم که همه انعام تو را می‌بینیم.

@وصلَّى اللَّه على سیِّدنا محمَّد وآله وصَحْبِهِ والتَّابعین!. خدایا درود بی‌شمار و سلام شایسته‌ی بنده‌ی برگزیده و مختارت، بر آفتاب هدایت جهان و جهانیان محمد مصطفی و آل اطهار و وصحب اخیار و تابعان نور محمدی مستمر و روزافزون بگردان.

تفسیر قنوت حنفیه و مالکیه: @اللَّهُمَّ إنَّا نَسْتَعِینُکَ!. خدایا ما همیشه از تو کمک می‌خواهیم و بر مدد تو اعتماد داریم، اگر کمک تو شامل حال‌مان شود چه کار خیری است که نتوانیم و اگر مدد تو نباشد چه کاری است که بتوانیم از عهده‌ی آن برآییم؟.

@وَنَسْتَهْدِیکَ!. و از تو خواهان گرفتن راه راست هستیم، اگر هدایت تو باشد به راه راست می‌رسیم و از استقامت برآن بهره‌مند می‌گردیم و از انحراف از آن نگه داشته می‌شویم، ما همه بندگانیم و بنده‌ای که مملوک و مقهور فرمان تو است، اگر معونت و هدایت تو نباشد هیچگاه نه راه راست می‌یابد و نه به مطلب می‌رسد.

@وَنَسْتَغْفِرُکَ!. و از تو طلب آمرزش داریم، ما بندگان از فرق سر تا کف پایمان همه قصور است و تقصیر، و این آمرزش توست که تقصیرات ما را می‌پوشاند و اگر آمرزشت حاصل شد تاج افتخار و عبودیت بر تارک ما می‌درخشد و اگر آمرزش تو نباشد ما غریق گناهان نه روی خواهش برایمان می‌ماند و نه زبان اعتذار.

@وَنَتُوبُ إلَیْکَ!. و توبه می‌نماییم از همه‌ی خطاهایمان و رو به درگاه تو می‌نهیم که تواب رحیم تویی، توفیق توبه می‌دهی و قبول توبه می‌فرمایی.

@وَنُؤْمِنُ بِکَ وَنَتَوَکَّلُ عَلَیْکَ!. و ایمان آوردیم که خالق ما و رازق ما و حافظ ما و مددکار ما فقط تو هستی و بس، ایمان ما را وادار می‌کند تا در همه کار بر تو توکل نماییم و از توکل بر تو و گرفتن راه پیغمبرت به حصول رضایت شاد شویم و از روآوردن به درگاهت سعادت دو جهان را دریابیم.

@وَنُثْنِی عَلَیْکَ الْخَیْرَ کُلَّهُ!. ثنای تو می‌خوانیم و خیر و خوشی‌ها را همه از تو می‌دانیم.

@نَشْکُرُکَ وَلاَ نَکْفُرُکَ!. ما همه سپاس تو می‌گوییم که غرقه در انعام تو هستیم، و هیچگاه کفران نعمت‌هایت را ننماییم که وظیفه‌ی هر مؤمن شکر و سپاس تو است، همانگونه که کفر ملازم کفران نعمت و ناشکری از همه‌ی نعمت‌های خداست.

@وَنَخْلَعُ وَنَتْرُکُ مَنْ یَفْجُرُکَ!. و ما خلع ید می‌نماییم و کنار می‌گذاریم هرکسی را که دانستیم خود را به کفر و معاصی آلوده ساخته است.

@اللَّهُمَّ إیَّاکَ نَعْبُدُ!. خدایا تو را بندگی می‌کنیم، نه غیر تو را. هیچ افتخاری برای ما از این بالاتر نیست که خدا او را به بندگی قبول فرماید، اگر خدا بنده‌ای را به بندگی قبول فرمود نماز و طاعتش می‌پذیرد، گناهانش را می‌آمرزد و اسباب سعادتش را فراهم می‌سازد و تاج عبودیت را بر فرق او می‌نهد.

@وَلَکَ نُصَلِّی وَنَسْجُدُ!. و برای تو نماز می‌خوانیم و برای تو پیشانی خود را در برابر عظمتت بر خاک می‌مالیم، کجا ممکن است بنده‌ای بداند که بنده‌ی خداست، زندگیش و مرگش در دست خداست و روزی و سرنوشتش در دست خداست و سعادت و شقاوتش در ید قدرت خداست، نفع و ضررش همه در تدبیر خداست، و آنگاه عبادت غیر خدای یکتا را نماید. خدا، یعنی مالک همه، مقتدر بر همه، معبود بحق برای همه. و غیر خدا، یعنی محتاج سر اندر پا و بینوای در هرجا و فانی سرا پا زوال و بی‌پناه.

@وَإِلَیْکَ نَسْعَى وَنَحْفِدُ!. و ما همه به سوی تو در کوششیم که ما را به درگاهت برسانی و از شر دیو لعین و هرکسی که بخواهد ما را از درگاهت دور سازد، برهانی. و در این راه می‌شتابیم برای این که عمر زودگذر است و تا قبل از این که عمر از دست برسد به تو رسیده باشیم.

@نَرْجُو رَحْمَتَکَ!. ما همه امیدوار رحمتت هستیم، همین امید رحمتت می‌باشد که ما را شاد و مسرور و مطمئن ساخته است، اگر امید رحمتت نداشتیم، هیچ نداشتیم؛ همین رحمتت ما را امیدوار کرده و بر پای خود استوار کرده است، از جهتی امید رحمتت و از جهت دیگر بیم عذابت ما را بین خوف و رجا قرار داده است.

@وَنَخْشَى عَذَابَکَ!. تا همیشه از ترس عذابت هر غروری از سر به در کنیم و هر هوای خطاکاری را دور بگردانیم و هر روشی که پای ابلیس لعین در آن باشد کنار بگذاریم.

@إنَّ عَذَابَکَ الْجِدَّ بِالْکُفَّارِ مُلْحِقٌ!. حقا که عذاب واقعی و جدی تو به کافران رسیده است، از کفر در عذابند و نمی‌دانند، از راندگی از رحمت خدا سرگردانند و نمی‌دانند، و از عاقبت به شر خود هراسانند و نمی‌دانند، نه یقین ایمان دارند تا خوشی اعتماد و یقین بیابند و نه از فضل و رحمت حق باخبرند تا سر را در برابر عظمتش بر خاک بمالند، ابلیس آنان را با خود برده و ناامید کرده است، و زشتکاری کفر، دل و دیده‌شان را کور کرده و بدبخت کرده است، فقیر و حقیر و ذلیل و خوار و گرفتارند و شعور آن ندارند.

@وصلَّى اللَّهُ عَلَى سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَآله الأطهار وصَحْبِهِ الأخیار ومَنْ تَبِعَهُم عَلَی الهُدَى بِحَقَّ المَلِکِ الجَبّارِ وسَلَّمَ تَسْلِیْماً کَثِیْراً!. اگر ادامه‌ی قنوت عمر t را برآن بیفزاید هم خوب است: @اللَّهُمَّ عَذِّبِ الکَفَرَهَ الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِکَ ویُکَذِّبُونَ رُسُلَکَ وَیُقاتِلُونَ أوْلِیَاءَکَ. اللَّهُمَّ اغْفِرْ للْمُؤْمِنِینَ وَالمُؤْمِناتِ والمُسْلِمِیَ والمُسْلِماتِ وأصْلِح ذَاتَ بَیْنِهِمْ وأَلِّفْ بَیْنَ قُلُوبِهِمْ وَاجْعَلْ فِی قُلُوبِهِم الإِیمَانَ وَالحِکْمَهَ وَثَبِّتْهُمْ على مِلَّهِ رَسُولِ اللَّهِ صلى اللّه علیه وسلم وَأَوْزِعْهُمْ أنْ یُوفُوا بِعَهْدِکَ الَّذی عاهَدْتَهُمْ عَلَیْهِ وَانْصُرْهُمْ على عَدُّوَکَ وَعَدُوِّهِمْ إِلهَ الحَقّ وَاجْعَلْنا مِنْهُمْ!.

بالابردن دو دست در دعا

بالابردن دو دست در دعا مستحب است، و در قولی بعد از فراغ از دعا دست به روی کشیدن مستحب است، و اتفاق علمای مذهب شافعی بر این است که دست‌کشیدن بر غیر روی مکروه است، و در هنگام دعا اگر منفرد است به لفظ مفرد بخواند: اللَّهُمَّ اهْدِنِی…

و اگر امام باشد به صیغه‌ی جمع بخواند: اللَّهُمَّ اهْدِنَا.. و اگر منفرد است دعا را آهسته بخواند و اگر امام است دعا را به آواز بلند بخواند، و ماموم تابع امام می‌شود، اگر امام قنوت را بلند خواند و مأموم می‌شنید در قسمت دعا آمین بگوید و در قسمت ثنا مأموم هم بخواند. و حدیث صحیح در چگونگی قنوت رسول الله ص بر کسانی که قاریان را در بئر معونه کشتند، ظاهر آن بلندخواندن قنوت در همه‌ی نمازها را می‌رساند. و در صحیح بخاری در باب تفسیر آیه‌ی ﴿ }§øŠs9 šs9 z`ÏB ̍øBF{$# íäóÓx«…﴾. از ابوهریره روایت شده که پیامبر ص در نفرین بر مردمی که قاریان را در بئر معونه کشتند به جهر قنوت می‌خواند تا این که خداوند آن آیه را نازل فرمود: @هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست…!.

منبع: الاذکار امام نووی