روشها و ابزارهایی عملی برای تلاوت و تدبر بهتر در قرآن
روشها و ابزارهایی عملی برای تلاوت و تدبر بهتر در قرآن
نویسنده: عزیز صادقی
مهمترین دغدغه و نگرانی هر مؤمن و مسلمانی، ایمان و اعتقاد اوست، و اگر چنین نباشد جای تعجب و نگرانی می‌باشد. بنابراین فردی که دارای ایمانی کارآمد و هوشمند باشد، زندگی او هدفمند و بر مدار بندگی خداوند می‌چرخد، لذا هر چیزی که بر این چرخش و حرکت اثری منفی یا مثبت بگذارد برای فرد مؤمن قابل توجه و بررسی جدی می‌باشد…
پس ایمان هوشمند و زندگی هدفمند مؤمن، همیشه و هر آن وی را مترصد می‌سازد که از حالات ایمانی و ربانی خود مراقبت نماید، و شجره‌ی طیبه‌ی ایمان و اعتقادش را از آفات و بیماری‌ها حفظ کند… و راه‌های تقویت و رشد آن را بیابد و فراهم نماید.
این مهم نیازمند شناخت صحیح و عمیق از هستی و خالق آن، سرانجامِ خلقت، شناخت خود و … و تبدیل این شناخت به معرفت و محبّت و ارتباط محکم و نیکو با خود و خالق و خلقت و هم‌نوعان می‌باشد…
اما نیک پیداست، که از دیدگاه مؤمن، بهترین و مطمئن‌ترین سرچشمه جهت دست یافتن به این معرفت، محبّت و ارتباط همانا قرآن و کلام و پیام الله ـ خالق انسان و جهان و هستی ـ می‌باشد.
پس می‌توان گفت، بگونه‌ای راز و سِرّ همه‌ی اینها به چگونگی ارتباط مؤمن با این قرآن و نحوه‌ی بهره گرفتن از آن برمی‌گردد.
استاد احمد مفتی زاده/ می فرماید: “تنها عامل بدبختیهای مسلمانان بیگانه شدن از قرآن بود و اکنون نیز تنها وسیله آگاه شدن و خوشبختی و رستگاری مسلمانان و رهایی از بند اسارت جهانخواران و دامهای تزویرشان فقط بازگشت به سوی قرآن است و جز این راهی درست و مستقیم وجود ندارد.”
لذا وقت آن رسیده که ما از شعار بازگشت به قرآن، گذر کنیم و گامی فراتر نهیم، و از شیوه ارتباط با قرآن و نحوه و کیفیت تدبر و بهره‌گرفتن از آن سخن برانیم، زیرا ارتباط مستمر با قرآن اصلی بنیادین و جدّی است، و با توجه به توصیه‌ی خداوند …. فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ[۱] …. که باید در هر شرایطی در حد توان به آن عمل نماییم.
دوست دارم در این اندک زمان با من همراه و همدل شوید، که هدفم از طرح این موضوع چیست، و می‌خواهم چه بگویم.
حال خوب تأمل فرمایید و در این آیه بیاندیشید:
وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً [۲]
و پیغمبر (شکوه‌کنان از کیفیّت برخورد مردمان با قرآن) عرض می‌کند، پروردگارا! قوم من این قرآن را (که وسیله سعادت دو جهان بود) رها و از آن دوری کرده‌اند (و از ترتیل و تدبّر و عمل بدان غافل شده‌اند).
دکتر مصطفی خرمدل صاحب تفسیر نور در توضیح کلمه مهجور آورده است: «مَهْجُوراً» یعنی: متروک. رها شده. مراد از ترک قرآن، دوری گزیدن از: شنیدن و اندیشیدن، عمل به احکام حلال و حرام آن، در اصول و فروع دین حاکم کردن و داوری بردن بدان، درمان دل و درون خود را از قرآن خواستن، و بالاخره عقائد و عبادات و اخلاق از آن آموختن است.
نکته مورد نظر این‌جاست که رسول اللهص صرفاً از نخواندن و قرائت قرآن شکایت نفرموده‌اند، بلکه از مهجور کردن قرآن (یعنی کیفیّت برخورد مردمان با قرآن و نحوه‌ی عمل کردن به آن) شاکی گشته‌اند.
امام حسن البناء/ توجه خاصی به قرآن و ضرورت بهره‌گیری از آن داشتند و به آن به مثابه‌ی روح و قانون زندگی می‌نگریستند… با من در این سخنش بیندیش: هدف از نزول قرآن این نیست که فقط تلاوت شود یا از آن طلب برکت شود، حقا که اینها نیز مبارک اند اما برکت عظیم آن در اندیشیدن، و فهم معانی و مقاصد آن است، سپس اجرای آن در امور دینی و دنیوی به طور برابر، کسی که این چنین نکند و فقط به تلاوت قرآن، بدون اندیشیدن و عمل کردن بدان اکتفا کند، باید از تهدیدی بترسد که امام بخاری/ از حذیفه م روایت می‌کند مبادا شامل حالش گردد؛ حذیفه م می‌گوید: «ای گروه قاریان اگر راست و درست باشید گوی سبقت را ربوده‌اید و اگر به چپ و راست بروید در گمراهی دور و درازی خواهید افتاد»[۳]
پس سؤال و دغدغه ما باید این باشد که چگونه با قرآن ارتباط برقرار نماییم که از مهجور بودن بِدرآید، و قرائت و ترتیل ما چگونه باشد که بر ایمان، زندگی، عمل و اخلاق ما کارگر و مؤثر باشد.
کسانی در این زمینه قلم فرسایی نموده و تجربیات و پیشنهادات خود را در دسترس عموم قرار داده‌اند، اما قصد من این است که در این مقام، نکاتی کاربردی و مختصر و مفید را بیان کنم.
نکات مورد نظر را به دو دسته تقسیم می کنیم:
۱- حال و هوای روحی و درونی لازم هنگام خواندن قرآن
۲- ابزارها و روشهای عملی و کاربردی برای خواندن قرآن
۱- حال و هوای روحی و درونی لازم هنگام خواندن قرآن
برای داشتن حال و هوای روحی و درونی لازم هنگام خواندن قرآن رعایت این موارد ضروریست:
- هدف و نیّت خود از خواندن قرآن را مشخص نمایید:
بهتر است از همان ابتدا برای خود روشن کنید که آیا هدف شما از خواندن و ارتباط با قرآن صرفاً کسب ثواب قرائت است یا تدبر و فهم پیام خداوند، چون هر کدام نیازمند روش و ابزارهای خاصی می‌باشد، البته این دو هدف متناقض نیستند، امّا بهتر است در هر بار خواندن قرآن تکلیف و هدف شما مشخص باشد، حتّی شما می‌توانید دو زمان جداگانه یکی برای قرائت و دیگری برای تدبر، در برنامهی خود داشته باشید.
- رفتن به محضر قرآن با احساس نیاز به آن و طلب نور و هدایت:
مهم است که شما با چه حسی و چه نیازی به کتاب و کلام خداوند رو بیاورید، بهتر است شما با احساس نیاز به قرآن برای شناخت و معرفت خداوند، درک حقیقت جهان، فهم حقیقت دنیا و زندگی و کیفیت آن و همچنین احساس نیاز به قرآن برای یافتن شاهراه هدایت و شفای درد و رنج‌های درون فردی و اجتماعی و… به خدمت آن بروید .
آری با حس طلب هدایت، رحمت و شفا به خدمت قرآن بروید، چنانکه خداوند میفرماید:یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءتْکُم مَّوْعِظَهٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَشِفَاء لِّمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَهٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ [۴]
ای مردمان! از سوی پروردگارتان برای شما اندرزی (جهت رهنمود زندگی) و درمانی برای چیزهائی که در سینه‌ها است (همچون کفر و نفاق و کینه و ستم و دشمنی با حق و حقیقت) آمده است (که قرآن نام دارد) و هدایت و رحمت برای مؤمنان است.
برای رسیدن به این حس و حال و هوا باید تمرین کنید و بر آن مداومت داشته باشید.
- پناه بردن به خداوند از شرّ شیطان و طلب علم:
دعا و طلب کمک از خداوند برای فهم صحیح و بهره بردن از قرآن، و همچنین دور کردن شیطان از ذهن و قلب شما، زیرا هیچ کاری بدون یاری و توفیق خداوند ممکن نیست، و بدون شک هرگونه مشغولیت فکری و ذهنی مانع تمرکز بر فهم و درک پیام خدا می‌شود. پس باید با پناه بردن به خداوند تمام وسوسه‌هایی که باعث کج‌فهمی یا عدم فهم می‌شوند، از خود دور کنیم.
خداوند مهربان در این باره ما را چنین رهنمود فرموده: فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ[۵]
هنگامی که خواستی قرآن بخوانی، از وسوسه‌های شیطان مطرود (از رحمت یزدان) به خدا پناه ببر (تا اهریمن تو را از فهم معنی قرآن و عمل بدان باز ندارد).
همچنین باید دریافت علم و فهم را هم از خداوند بخواهیم، چنانکه خودش ما را در این زمینه آموزش می‌دهد:فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن یُقْضَى إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَقُل رَّبِّ زِدْنِی عِلْماً[۶]
والا مقام خدا است که شاه حقیقی او است (و جملگی فرماندهان و فرمانبران بدو نیازمندند، و دائره امر و نهی‌اش سراسر گستره هستی است. ای پیغمبر! نازل کننده قرآن چنین خدای بلندمرتبه و توانائی است. پس به هنگام نزول قرآن) پیش از این که وحی (آیات) قرآن به پایان برسد، در آن عجله مکن (و تندتند آیه‌ها را به دنبال جبرئیل تکرار منما و بر زبان مران. چرا که هر چند قرآن مافوق طاقت و توان انسان است، امّا خدا حافظ و نگهدار آن است و آن را در مغزت ثبت و ضبط می‌نماید). بگو: پروردگارا! (در پرتو قرآن) بر دانشم بیفزا (و از قرآن و ابعاد مختلف آن آگاهترم فرما).
پس ابزار قوی و کارساز دعا کردن را فراموش نکنید و دست‌کم نگیرید.
- قلب و ذهن و روح خود را با هم هماهنگ کنید:
ضمن حفظ حالت روحی و درونی خود، باید مرتّب به خود بگویید که برای اثر گذاشتن قرآن بر فکر و زندگی ما، صِرف خواندن قرآن کافی نیست، بلکه باید از سه جنبه بر ما اثر بگذارد تا نتیجه‌ی مطلوب را بگیریم:
- باید به ما شناختی عمیق و صحیح در مورد خدا، انسان، دنیا، آخرت و سایر مسائل اساسی بدهد، چون حرکت بر مبنای شناخت غلط و یا ناکافی سبب گمراهی می‌شود، (دست یافتن به شعور و معرفت و گریز از جهل و نادانی).
- بعد از شناخت صحیح، دست یافتن به عواطف ایمانی و شور قرآنی لازم است، تا شور و شعور همراه شوند، پس قرآن خواندن باید احساسات و عواطف ما را هم تحت تأثیر خودش قرار بدهد و باعث شود که ما به حالتی ربّانی و ایمانی دست بیابیم و بر ایمان و انگیزه‌ی ما برای عمل صالح بیافزاید. خداوند در قرآن این حالات را برای ما به تصویر کشیده که برای پرهیز از اطاله‌ی کلام یک نمونه را ذکر میکنم: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ [۷]
مؤمنان، تنها کسانی هستند که هر وقت نام خدا برده شود، دلهایشان هراسان می‌گردد (و در انجام نیکیها و خوبیها بیشتر می‌کوشند) و هنگامی که آیات او بر آنان خوانده می‌شود، بر ایمانشان می‌افزاید، و بر پروردگار خود توکّل می‌کنند (و خویشتن را در پناه او می‌دارند و هستی خویش را بدو می‌سپارند).
- باید قرآن خواندن باعث تغییر رفتار و اخلاق ما بشود، علم و فهم بدون عمل متناسب با آن، و شور و احساس بدون حرکت موازی با آن، در دین و اخلاق ناپسند و مردود شمرده شده است، پس باید قرآن خواندن ما و این فهم و معرفت و شور و عاطفه‌ی ربّانی به عمل صالح بیشتر منجر شود. چون هدف نهایی از خواندن قرآن همانا تبعیت و عمل بدان است.
وَهَذَا کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ [۸]
این (قرآن) کتاب مبارکی است که ما آن را فرو فرستاده‌ایم. پس از آن پیروی کنید و (از مخالفت با آن) بپرهیزید تا مورد رحم خدا قرار گیرید.
کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِّیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ / صاد ۲۹
(ای محمّد! این قرآن) کتاب پرخیر و برکتی است و آن را برای تو فرو فرستاده‌ایم تا درباره‌ی آیه‌هایش بیندیشند، و خردمندان پند گیرند.
پس باید حواسمان باشد، از ارتباط و همراهی با قرآن فقط علم یا عاطفه صِرف نصیبمان نگردد، بلکه علم مزیّن به عمل و عاطفه‌ی همراه با انگیزه‌ی تغییر رفتار در ما همراه باشد.
اقبال لاهوری/ چه خوش سروده است:
گر تو میخواهی مسلمان زیستن
نیست ممکن جز بـقرآن زیستن
همچنین در رموز بیخودی می‌سراید:
از یک آئینی مسلـمان زنده است
پیکر ملـت ز قــرآن زنـده است
ما همه خـاک و دل آگـاه اوست
اعتصامش کن که حبل الله اوست
چون گهر در رشته‌ی او سفته شو
ورنه مــانند غـبــار آشفــته شو
- هنگام خواندن قرآن، خود را مخاطب مستقیم پیام و کلام خداوند بدانید:
نباید مانند یک متن و کتاب عادی قرآن را بخوانید، بلکه هر آن مترصد باشید که پیام و کلام خدا برای شما چیست، و چه اثری می‌تواند در شخصیت و زندگی فردی شما داشته باشد، و چه پیامی برای جامعه و مشکلات زندگی شما دارد. پس از هر آیه و بحث و قصص آن پیامی راهنما و راهگشا برای زندگی خودتان و جامعه جستجو کنید.
امام ابن قیم/ در این مورد میفرماید: “بهترین عبادت به هنگام تلاوت قرآن، متمرکز نمودن ذهن و قلب برای درک معنی و مفهوم آن است، به شیوه‌ای که گویی خداوند با تو سخن می‌گوید. پس تمرکز قلب و هوش بر فهم و تدبر قرآن و عزم و اراده بر اجرای دستورات و تعالیمش بسی بزرگ‌تر و مهم‌تر از تمرکز کسی است که نامه‌ی پادشاهی به دستش می‌رسد. باید به هنگام تلاوت قرآن بنگرد که اگر از انجام واجبات، تدبر و اندیشه در آیات آن و فهم دقیق و مورد نظر آیات کوتاهی کند، خود را مخاطب آن نداند، به دستورات قرآن پایبند نباشد و آیات شفابخش آن را بر دردها و بیماری‌های قلب خود نازل نگرداند، بسیار ساده و سریع قرآن را ختم می‌نماید و این کار را بسیار تکرار می‌کند، اما اگر در آیات قرآن تدبر و اندیشه کند، به آن چه که مربوط به اوست، توجه کند، با آن راه بندگی را در پیش گیرد و آیاتش را شفای دردهای قلب خود سازد، تلاوتش از یک آیه یا نهایتاً یک سوره فراتر نخواهد رفت، هر کسی که قرآن بر او تلاوت می‌شود، باید چنان بپندارد که قرآن را از خدا می‌شنود و مخاطب خداوند است، در این صورت معانی، لطایف و شگفتی‌های آن بر او آشکار می‌شوند و چشمه‌‌ی علم، حکمت، بصیرت و هدایت در وجودش می‌جوشد، در نتیجه بیش از پیش خود را برای سفر به سوی هدف و غایت آیات شنیده شده برمی‌انگیزد، آیاتی که وسیله‌ی رسیدن به هدف هستند و هدف و غایت و مقصود، کسی جز خداوند سبحان نیست.”[۹]
- وقت و زمان مناسب، برای خواندن قرآن انتخاب کنید:
اگر چه در برخی منابع اسلامی توصیه‌هایی شده است، اما بهترین زمان برای قرائت و فهم قرآن، زمانی است که شما از کار و مسئولیت فارغ هستید، و ذهن و فکر شما آزادتر است، این زمان برای هرکس متفاوت می‌باشد.
امام نووی/ در کتاب الأذکار در مورد زمان‌های مناسب برای تلاوت قرآن میفرماید: “بدان که بهترین زمان قرائت قرآن، هنگام خواندن نماز است…اما در غیر نماز بهترین زمان تلاوت در شب است، بخصوص نیمه‌ی دوم شب بر نیمه‌ی اول آن برتری دارد. قرائت میان نماز مغرب و نماز عشا محبوب و دوست داشتنی است، در طول روز هم بهترین زمان قرائت زمان بعد از نماز صبح است، خواندن قرآن در هیچ زمانی کراهت ندارد.”
حتی در سوره مزمل دلیل انتخاب شب برای عبادت و قرائت قرآن را مشغولیت به فعالیت در طول روز بیان می‌کند.
إِنَّ نَاشِئَهَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلًا[۱۰]
عبادت شبانه، (افعال آن) مؤثّرتر و ماندگارتر، و اقوال (آن) درست‌تر و پابرجاتر است.
إِنَّ لَکَ فِی النَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلًا[۱۱]
تو در روز ، تلاش فراوان و طولانی داری (و به سبب اشتغال به امور زندگی و تبلیغ رسالت، فراغتی برای پرداختن به قرائت قرآن نخواهی داشت).
پس بهترین زمان هنگامی است که شما تمرکز حواس و وقت کافی در اختیار دارید، و از لحاظ جسمی و روحی آماده هستید، اگر هم به زمان خاصی عادت دارید، و احساس می‌کنید در آن زمان آمادگی بیشتر دارید، آن هنگام بهترین وقت مطالعه و تدبر در قرآن برای شماست. مقدار قرائت و تدبر هم به وقت شما بستگی دارد، اما بهتر است به جای صفحه و… زمان تعیین کنید، تا عجله به خرج ندهید.
- برای قرائت و تدبر در قرآن، مکانی مناسب انتخاب کنید:
برای این مهم باید به این نکات توجه بکنید:
- بهتر است مکان قرائت ثابت، آرام و کم رفت‌وآمد باشد تا اسباب حواس‌پرتی شما نگردد.
- اتاق یا هر مکان دیگر که انتخاب می‌کنید، مرتب و منظّم باشد.
- هوای مناسب در آن جریان داشته باشد.
- جایی باشد که نور کافی و مناسب برای دیدن، داشته باشد.
- مکان (مسجد یا خانه) زیاد گرم و زیاد سرد نباشد.
- وسایل مزاحم که باعث عدم تمرکز می‌شوند در آن مکان نباشند، مانند تلویزیون، موبایل و…
- شیوه نشستن مناسب هنگام تلاوت و تدبر:
نحوه نشستن و حالت شما هنگام قرائت قرآن مهم است زیرا بر تمرکز فکری و میزان استفاده مفید از انرژی شما اثر دارد.
- بهتر است در حالت نشسته و مؤدبانه به خدمت قرآن بروید.
- محل نشستن هنگام قرائت باید راحت باشد، بهتر است میز و صندلی مناسب یا مبل برای مطالعه تهیه شود. البته اصراری بر روی میز و صندلی نیست زیرا عادات هر فرد متفاوت می‌باشد.
- خواندن قرآن در حالت درازکش و خوابیده هر چند محترمانه نیست، اما اشکالی ندارد، ولی دراز کشیدن و لم دادن باعث خواب‌آلودگی و عدم تمرکز و بی‌دقّتی شما می‌شود.
- داشتن وضو هم تاثیر بسزایی در ایجاد آمادگی روحی دارد، پس بهتر است با وضو قرآن بخوانید.
دلیل توجه به همه‌ی این موارد، این است که، فضای اطراف و وضعیت روحی روانی فرد بر توانایی و آمادگی او برای انجام کار تاثیر مستقیم دارند، پس هرچه زمینه بهتر فراهم باشد، امکان استفاده بهینه بیشتر است.
۲- ابزارها و روشهای عملی و کاربردی برای خواندن قرآن
- استمرار بر تلاوت، ترتیل و تدبر بصورت روزانه:
یکی از ابزارهای اساسی، ارتباط با قرآن است. همانگونه که گفتیم هدف ما از خواندن قرآن و ارتباط با آن تاثیرپذیری و تغییر در کیفیت زندگی ماست، پس باید به روش خود قرآن عمل کنیم تا به نتیجه مطلوب برسیم، خداوند در مورد قرآن میفرماید: وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُکْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِیلاً [۱۲]
قرآنی است که آن را (در مدّت بیست و سه سال به گونه آیه‌ها و بخشهای) جداگانه فرستاده‌ایم تا آن را آرام بر مردم بخوانی (و بدین وسیله جذب دلها و اندیشه‌ها شود و در عمل پیاده گردد) و قطعاً ما آن را کم کم و بهره بهره فرستاده‌ایم (نه یکجا و سرِهم).
خداوند آیاتش را بخش بخش فرستاده، تا به آرامی و کم کم بر مردم خوانده شود، تا مخاطب بتواند پیام را درک کند و فرصت عمل و اجرایی کردن آن را داشته باشد.
اما چون قدرت درک و توان اجرایی ما با هم متفاوت می‌باشد، خداوند فرموده: … فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ[۱۳] … لذا آن مقدار که برایتان ممکن است و توانائی دارید قرآن بخوانید.
پس بهتر است ما هم برای اثرگرفتن از کلام خدا، ارتباط روزانه خود را با آن حفظ کنیم.
- رعایت قواعد روان‌خوانی و احکام تجوید و تلاوت صحیح قرآن:
خواندن قرآن به شیوه صحیح و رعایت تجوید نقش مهمی در فهم و اثرگذاری قرآن دارد، البته بگونه‌ای نباشد، که افراط در توجه به تلفظ و تجوید، ما را از اصل موضوع که ارتباط معنوی و معرفتی با قرآن است، از دست بدهیم، قواعد تجوید و قرائت باید به عنوان وسیله‌ای در خدمت ما برای بهره بردن از قرآن باشند. پس بهتر است قرآن را با ترتیل بخوانیم، یا ترتیل یکی از قاریان را گوش بدهیم، باید چشم و گوش و قلب خود را هماهنگ کنیم تا نهایت بهره را ببریم، امام غزالی/ در این مورد میفرماید: “زمانی حق تلاوت قرآن ادا می‌گردد، که زبان و عقل و دل در این کار مشارکت داشته باشند، بهره‌ی زبان ادای صحیح حروف به روش ترتیل است، بهره‌ی عقل تفسیر و درک معانی و بهره‌ی دل پندگرفتن و اثرپذیری است، پس زبان تلاوت می‌کند، عقل تفسیر می‌نماید و دل پند می‌گیرد.” [۱۴]
- تلاوت زنده و پویا و همنوا شدن با قرآن:
یعنی هنگام ارتباط با قرآن و تلاوت آن همانند یک موجود زنده با خواسته‌های آن برخورد کنیم و رابطه‌ای پویا و فعال با آیات و کلام خدا برقرار نماییم، اینگونه که به امر و نهی و وعده و وعیدهای آن توجه کامل نماییم، مثلاً اگر آیاتی در مورد تسبیح و حمد خداوند می‌خوانیم، ما هم خداوند را تسبیح کنیم و حمد گوییم، اگر آیاتی در مورد تفکر در آیات آفاق و انفس می‌باشند، ما هم در مورد این نشانه‌های قدرت و عظمت خداوند تفکر و تأمل نماییم، اگر آیاتی اخلاقی و عملی می‌خوانیم، با خود بیاندیشیم، که ما چقدر این اخلاق و کردار را عملی کرده‌ایم، و چکار کنیم، تا اخلاق و رفتار ما قرآنی شود، اگر آیاتی در مورد عذاب و کفر و نفاق می‌خوانیم، دعا کنیم و از آن‌ها به خدا پناه ببریم، و اگر آیاتی در مورد ایمان و بهشت می‌خوانیم، آن‌ها را از خدا طلب نماییم، بدینگونه هنگام خواندن قرآن باید ارتباطی زنده و پویا با آیات و کلام الله تعالی برقرار نماییم و فرامین خداوند را در زندگی و درون خود ساری و جاری سازیم.
- پرهیز از تفاسیر مختلف و ایجاد پراکندگی ذهنی و قلبی:
چون هنگام قرائت و زمان تدبر در قرآن، هدف ما کاری علمی و تحقیقی نیست، بلکه می‌خواهیم، لحظاتی با کلام خدا مونس و همدم و همراه شویم، پس بهتر است برای پرهیز از پراکندگی ذهنی و فکری، زمینه را فراهم نماییم تا با فهم سریع و صحیح آیات بتوانیم در آن تدبر و تفکر کنیم و هم با آن رابطه‌ای عاطفی مناسب برقرار نماییم.
برای این کار بهتر است، از تفسیرهایی که ساده و روان و مختصر و مفید هستند استفاده کنیم، برای این کار تفسیر نور تألیف دکتر مصطفی خرمدل را پیشنهاد می‌کنیم، که کتاب و نرم‌افزار اندروید[۱۵] و پی‌دی‌اف آن هم موجود می‌باشد، تفاسیر انوارالقرآن، صفوهالتفاسیر و… هم مفید و مختصر می‌باشند.
اگر کسی هم قصد کار علمی و تحقیق موضوعی در قرآن داشته باشد، می‌تواند از گنجینه‌ی تراث اسلامی در حد توان و نیاز بهره بگیرد. اما هنگام خواندن قرآن روزانه در همین حد کفایت می‌کند.
- تقسیم‌بندی موضوعی آیات هنگام خواندن قرآن و توجه به آیه‌ی شروع و پایانی:
برای داشتن نظم در ترتیل و تدبر قرآنی بهتر است، در هر قرائت روزانه، ابتدا و انتهای قرائت خود را بر اساس موضوع آیات قرار بدهیم، مثلاً اگر شروع ما داستان حضرت موسی uاست، آخر قرائت خود را پایان داستان ایشان قرار بدهیم، یا اگر قرائت ما در مورد بهشت و جهنم و قیامت است، تا پایان موضوع قرائت را ادامه بدهیم، این دسته‌بندی موضوع به فهم و ماندگاری در ذهن کمک زیادی می‌کند.
- تکرار آیه‌ای خاص، یا دسته‌ای از آیات:
برای درک اهمیّت این موضوع، باید به عنوان و هدف بحث خود برگردیم، هدف ما از قرائت و تدبر در قرآن تاثیرپذیری از کلام خدا و فهم آن است، برای این امر باید هنگام قرائت حضور قلب داشته باشیم و عقل و اندیشه ما فعال باشد، و عاطفه و احساسات ما با کلام الله جل‌جلاله همراه و همنوا گردد، یکی از ابزارهای مؤثر برای این امر تکرار آیه یا آیاتی هستند که بر قلب و عقل ما اثر می‌گذارند، پس در طول قرائت روزانه هرگاه قلب و ذهن خود را آماده یافتید، فرصت را از دست ندهید، شروع به تکرار ترتیل آیه و آیات نمایید، و بگذارید قلب و ذهن شما با آیات همراه و همنوا شوند و از نور آن روشنایی و نور دریافت کنند، و انرژی و احساس بوجود آمده از این حالت را به دعا و نیایش و عمل صالح تبدیل نمایید.
استاد مجدی هلالی در این مورد می‌گوید: “بر ما واجب است که نسبت به خود بخل و خست به خرج نداده و این لحظه‌های سعادت و اتصال به خداوند را افزایش دهیم و تا زمانی که این هماهنگی و همنوایی وجود دارد این آیات را تکرار کنیم حتی اگر ده‌ها بار تکرار شوند، دست از تکرار برنمی‌داریم تا این هماهنگی کم‌کم کاسته شده و متوقف گردد سپس به سراغ آیات بعدی می‌رویم و منتظر لحظه‌های ناب و خالص دیگری می‌نشینیم که به همراه آیات جدید این همنوایی میان آیه و قلب ایجاد می‌گردد.”[۱۶]
امام ابن‌قیم/ میفرماید: “اگر مردم می‌دانستند که تلاوت قرآن همراه با تدبر در آن چه بهره‌هایی دارد، از هر آنچه جز آن دست می‌کشیدند، هنگامی که شخص تلاوتی همراه با تفکر دارد و به آیه‌ای می‌رسد که برای شفای قلبش بدان نیازمند است، آن را تکرار نماید حتی اگر برای صد بار هم شده است …
تلاوت یک آیه که همراه با فهم و اندیشه است، بهتر از یک ختم قرآن بدون فهم و اندیشه بوده و برای قلب سودمندتر و وسیله‌ای مؤثرتر برای دست‌یابی به ایمان و چشیدن شیرینی قرآن است، و این عادت گذشتگان بوده است، بگونه‌ای که یکی از ایشان آیه‌ای را تا صبح تکرار می‌کرد.”[۱۷]
استاد بدیع الزمان سعید نورسی/ میفرماید: “قرآن در این دنیا چنان نورانی و منشأ سعادت و حقیقت ظاهر گردیده و در نفوس و قلوب و ارواح و عقول و حیات شخصی و اجتماعی و سیاسی انسان‌ها چنان انقلابی ایجاد نموده است که در هر دقیقه‌ی چهارده قرن گذشته، ۶۶۶۶ آیه آن با کمال احترام حداقل توسط ۱۰۰ میلیون انسان قرائت شده و موجب تربیت انسان‌ها و تزکیه نفوس و تصفیه قلوب‌شان گردیده است. قرآن موجب ترقی ارواح، نورانیت عقول و حیات و سعادت زندگانی بشر است. بی‌تردید چنین کتابی مثل و مانند ندارد و خارق‌العاده و فوق‌العاده و معجزه است. حلاوت قرآن چنان مبتنی بر حقیقت است که تکرارهایش برخلاف تکرار هر چیزِ دلنشین که بالاخره موجب خستگی می‌شود، نه تنها فرد قاری را بیزار نمی‌کند بلکه برای هر کس که دل مرده و بی‌ذوق نباشد، تکرار تلاوت، حلاوت بیش‌تری را ایجاد می‌کند.” [۱۸]
امام حسن البناء/ و یارانش هم یکی از برنامه‌هایشان در گروه‌های شب زنده‌داری این بود که آیات را براساس موضوعات ایمانی، اخلاقی، عملی و… دسته‌بندی می‌نمودند و در طول هفته آن آیات را تکرار می‌کردند.[۱۹]
حال که اهمیّت این روش را دریافتید بهتر است، از آن به بهترین نحو برای بهره بردن و کسب نور و شفا از قرآن و کلام الله تعالی کمک بگیرید.
این ابزارها و روشها برای بهره بردن از کلام خدا مناسب و ضروری هستند، شما هم می‌توانید با تجربه و عمل خود آن‌ها را گسترش و به‌روز کنید، اما یادمان باشد بدون داشتن برنامه مناسب و جدیّت هیچ وقت به هدف نمی‌رسیم، چه بسیارند کسانی که آرزوی تلاوت و تدبر روزانه و ختم و فهم قرآن را در سر می‌پرورانند، ولی آرزوی بدون برنامه و عمل همچنان آرزو باقی خواهد ماند.
در خاتمه هم سخن گهربار استاد فرزانه شهید ناصر سبحانی/ را برای ختم کلام میآوریم که میفرماید :” برای درک پیام قرآن، توجه به چند نکته حائز اهمیت است:
۱ـ باید برای درک پیام هر سوره، محور آن سوره را پیدا کرد.
۲ ـ باید شأن نزول هر سوره بر طبق نیاز مدعوّ (یا مخاطب) باشد.
۳ـ برای فهم قرآن نمیتوان با ذهنی خالی با قرآن روبهرو شد؛ اما انسان نباید آن چه را که در ذهن خود دارد، درست فرض کند و برای تأیید آن، به حضور قرآن برود، بلکه باید آن‌ها را به عنوان سؤال فرض کند و برای دریافت جواب درست آن به قرآن مراجعه نماید.
۴ـ قرآن باید وسیله‌ای برای ارزیابی صحت و سقم روایات باشد.
۵ـ باید با اخلاص به حضور قرآن رفت.
۶ـ باید بر طبق کتب معتبر لغت، در مفردات قرآن، تأمّل و در نظم جملات و سیاق آیات مربوطه، تدبّر نمود.
۷ـ اسم سوره برای پیداکردن محور سوره، کمککننده است.”[۲۰]
از خداوند منان خواستارم قلب و ذهن ما را به روی قرآن بگشاید، و نور و هدایت و شفای قرآن را شامل همه‌ی ما گرداند.
ضمناً برای یک شروع خوب، ماه پربرکت رمضان که ماه قرآن است، فرصت مناسبی می‌باشد، پس با توکل بر خداوند و عزم جدی این رمضان را نقطه‌ی شروع و ایجاد تغییر در زندگی خود قرار بدهیم، نگذاریم شیطان با وعده‌ی بعداً باز هم ما را فریب بدهد و عقب بیندازد.
- منابع و مراجع:
- مجدی الهلالی، بازگشت به قرآن چرا و چگونه، مترجم: مجتبی دوروزی، نشر احسان ۱۳۸۹
- خرم مراد، سفر به سوی قرآن، نشر احسان ۱۳۹۳
- ابن القیم الجوزیه، مدارج السالکین، مترجم: محمد حسین احمدی تبار، نشر احسان ۱۳۹۳
- بدیع‌الزمان سعید نورسی، عصای موسی، مترجم: داود وفایی، نشر احسان ۱۳۹۴
- ناصر سبحانی، نوار دعوت
- رزگار کریم رشید، ئیخوان موسلمین مێژوویەکی پرشنگدار و خەباتێکی بێ‌وچان، چاپهمهنی گوڤار ۲۰۰۰ م
[۱] مزمل/۲۰
[۲] فرقان/۳۰
[۳] نظرات فی کتاب الله، ص۸۸
[۴] یونس/۵۷
[۵] نحل/۹۸
[۶] طه/۱۱۴
[۷] انفال/۲
[۹] مدارج السالکین
[۱۰] مزمل/۶
[۱۱] مزمل/۷
[۱۲] إسراء/۱۰۶
[۱۳] مزمل/۲۰
[۱۴] إحیاء علوم الدین/ جلد۱
[۱۵] برای دانلود نرم‌افزار به سایت نوگرا مراجعه کنید www.eslahe.com
[۱۶] بازگشت به قرآن چرا و چگونه
[۱۷] مفتاح دارالسعاده/جلد۱
[۱۸] عصای موسی، بدیع‌الزمان سعید نورسی، مترجم: داود وفایی، نشر احسان
[۱۹] ئیخوان موسلمین مێژوویەکی پرشنگدار و خەباتێکی بێ‌وچان
[۲۰] نوارهای دعوت
