پڕۆژەیەکی نیشتیمانى ، پێویستی گەلانی ئیسلامیه
پڕۆژەیەکی نیشتیمانى ، پێویستی گەلانی ئیسلامیه
دکتۆر عەلی قەرەداغی
دکتۆر عەلی قەرەداغی ئەمیندارى گشتی یەکێتی جیهانى زانایانى مسوڵمان جەختی لەسەر ئەوەکردەوە کەپێویستە هەموولایەک لەسەر پڕۆژەیەکی نیشتیمانى پێک بێت کەئەوەیش وەڵامی داواکانی جەماوەرى عەرەبی و ئیسلامیە، هەروەها ووتی بەهیچ جۆرێک جائیز نیە کەململانێ لەسەر شوناسی ئەم ئوممەتە بکرێت، پێویستە هەموو لایەک لەسەر پڕۆژەیەکی میانڕەوی پێک بێت کەتیایدا دەست بەرداری کلتورى ئیرهاب و توندو تیژی ببن و هەرپرۆژەیەکی دەرەکیش رەت بکەنەوە، پاشان ووتی زۆر لەرووناکبیران و عەلمانیەکان هەتا ئێستاش بەباشی لەئیسلام تێنەگەیشتوونو بەچاوی سیاسی بوونەوە سەیری ئیسلام و بزاڤە ئیسلامیەکان دەکەن، لەوانەش ئیخوان و غەیری ئیخوان و لەم روانگەیەشەوە بەچاوی دوژمن مامەڵەیان لەگەڵدا دەکەن، لەدرێژەى ووتارەکەیدا ووتی:
جەنگە فیکریەکان و غەزوە فیکریەکان زۆر مەترسیدار و مانەوەیان زۆرترە لەجەنگەکانی تر، چونکە لەو جەنگانەدا گەلانى ئیسلامی توشی جۆرێک لەزیانى ماددی و مەعنەوی دەبن لەروى عەسکەرى و سیاسییەوە، بەڵام بەکۆتای هاتنی جەنگەکە ئەویش کۆتای دێت، بەڵام ئیشکالیەتی ئەوەیە کەشوێنکارە فیکریەکان دەمێنێتەوە و لەچوارچێوەیەشدا کار دەکات کەدوژمنانی ئیسلامی خۆى دیارى دەکات، ئەم ئوممەتە ئیسلامیە چووبێتە هەر جەنگێکەوە بەسەرکەوتوویی هاتۆتە دەرەوە، بەڵام ئەوەی جێگەى مەترسی بووە شوێنکارە فیکریەکانی ئەو جەنگانە بووە لەدواى تەواو بوونی جەنگ.
لەووتارەکەیدا نموونەی بەئەم جەنگانەی دوایی هێنایەوە، کەداگیرکەران ئەنجامیان داوە لە ۲۰۰ ساڵ لەمەوبەر ووتى: ئەم جەنگە تەنها جەنگێکی سەربازی نەبووە بەڵکو فیکری و شارستانی و یاسایی و ئابوریى و …. هتد بوو، لەهەر وڵاتێکدا باڵا دەست بونایە ئەنجامیان دەدا، لەهەندێک جاردا ئەم داگیرکەرانە پێی هەستاون لەو ووڵاتانەى داگیریان کردووە، گۆڕینی یاسایەکی دانراو، هەروەها گۆڕینی یاساکانى ئابوریى و کۆمەڵایەتی لەناوخۆی ئوممەتى ئیسلامیدا، ئەمانە زۆر هەوڵیشیاندا کەئیسلامیش بگۆڕێ لەڕێگەى هۆکاری تەبشیر و بەمەسیحی کردنی، کەئەمانە بەردەوام رێ نیشاندەرى داگیرکەرانبوون و لەپاڵیاندا وەستاون.
پاشان ووتى لەپێش ۱۰۰ ساڵ لەمەوبەر لەجەزائیر و مەغریب و تونس پاشان لەعێراق و میصر و شام زۆر ووڵاتی ترى عەرەبی مسوڵمانان لەم جەنگانەدا سەرکەوتبوون، لەڕێگەى دروشمی جیهادەوە، ئەوکاتە هیچ دروشم و هیچ هێزێک نەبوو بێجگە لەئیسلام و ناوى جیهاد، ئەم ووڵاتانە لەژێر ئەم دروشمەدا رزگاریان بوو، بەڵام ئەوکاتە ئامادەیی تەواویان نەبوو بۆ گەڕانەوە، بەتەواوی بۆ شوناس و ئاین و دروشمە راستەکانى کەئەوکاتە گەلان هەڵیان گرتبوو.
ئەو گەلانە کەبەدروشمی جیهاد سەرکەوتن، کۆتاییان بەداگیرکارى سەربازی هێنا، بەڵام لەدواى ئەوە داگیرکارى فیکرى و کلتورى هەرمایەوە، کەبەردەوام دەیانویست شوناسی ئەم ئوممەتە بگۆڕن و شوناس و کولتورێکی تر فەرز بکەن بەسەریدا، لەوەدا سەرکەوتووبون کەتوانیان شەریعەتی ئیسلامی بگۆڕن بەیاسا دانراوەکان کەهەتا ئێستاش ئەم یاسایانە کاردەکەن، یاساکانى ئابوریان گۆڕی و لەهەندێکیاندا سیستەمی سۆسیالیستی و لەهەندێکی تریدا سەرمایەداریان دانا، لێرەوە ململانێیەکی توند لەناو گەلانی ئیسلامیدا دروست بوو لەنێوان زۆرینەی گەل کەدەیویست شوناسێکی ئیسلامی هەبێت و شەریعەت حاکم بێت و، سیستەمە ئابوریەکەی لەسەر حەڵاڵ و حەرام دابمەزرێنێت، وەک ئەوەی لەناو مزگەوتتدا فێری بووە بازاڕیش هەروا بێت بەڵام ناچارکرا کەروبکاتە حەرام و لەگەڵ سوو، سیستەمی ئابوریى و سۆسیالیستی دا مامەڵە بکات، ئەم ململانێیە لەلایەن دوژمنانەوە خۆش کرا، داگیرکەران پشتیوانیان لەهەموو بۆچوونێک دەکرد بەمەرجی ئەوەی ناوی ئیسلامی پێوە نەبێت، لەم بارەیەوە (مهادران) لەراپۆرتی ۲۰۰۵ و ۲۰۰۶ یدا دەڵێت: هیچ ئیسلامیەک کەقبوڵ نەکراوە تەنانەت صۆفیەکانیش لەم بارەیەوە دەڵێت: هەرچەندە صۆفیەکانیش نزیکترین کەسن لەئێمەوە و دەتوانین بەکاریان بێنین بۆ لێدانی ئیسلامی سیاسی، بەڵام صۆفیەکانیش مەترسیدارن بەهۆی ئەو مەرجەعیەتە ئیسلامیەی کەهەیانە و ئەوانیش هەڵگرى شوناسی ئیسلامین.
ئیسلام و ئازادی :
دکتۆر قەرەداغی لە درێژەى ووتارەکەیدا ووتى ئەو داگیر کەرانەى کە دەیانویست دەست بگرن بەسەر ووڵاتەکاندا دەیانزانی کە ئیسلام سەر شۆڕی و بەندایەتی بۆ غەیری خوا قبوڵ ناکات، بێجگە لە خوا خۆى بە پاشکۆى کەس نازانێت و هەرکەسێک داواى ئەوە بکات پێویستە دژایەتی بکرێت و دووربخرێتەوە و نەهێڵێت بوونی هەبێت لە گۆڕەپانەکەدا، ئەو گۆڕەپانانەش لەڕوی جەماهیر و سیاسی دەگرێتەوە، هەرچەندە لە روکەشدا ئەم شەڕە وا دەزانرێ لە نێوان ئیسلامی سیاسی و پرۆژەی رۆژئاوایدایە، بەڵام لە راستیدا ئەمە جەنگە لە نێوان ئەوەی کە ئیسلام دەیەوێت کە ئەم ئوممەتە ئوممەتێکی یەگکرتوو بێت، ئوممەتێکی بە هێزو سەرکەوتوو ئامادەو سەربەخۆ بێت، ئایندەی باشو بەهێزە، ئەویش دەوڵەمەندی بە کانزاکان و سەرمایەیەکە کە لە ژماردن نایەت ئەم ئوممەتە نابێت پاشکۆو پەرتەوازەو لاواز بێت، یان بەبێ شارستانیەتو هێزو خێر بێت .
شەوان دەیانەوێت ئەم ئوممەتە بەو جۆرە بێت کە خۆیان دەیانەوێت، ئەوان دەیانەوێت ئەم گەلانە لاواز بن .
لێرەوە ململانێ لە نێوان حیزبەکاندا دروست بوو هەندێکیان بە ناوی حیزبە پێشکەوتوو خوازەکان و هەندێکیان سۆسیالیستەکان و سەرمایەداریەکان، لە سەرەتادا ناوى خۆیان نابوو دیموکراسی بەڵام دیموکراسیەتێکی درۆ، نەک راستەقینە، جیهانى ئیسلامی و عەرەب کەوتە ئەو ململانێیانەوە .ئەمەش روی لە لاوازی کردو بێ هێز بوو، لەم بارودۆخەدا ئابورى بەهێز دروست نابێت، ئامانجەکانى خواو شەریعەت جێ بەجێ نابێت، پارتێک رۆیشت پارتێکی تر هات کۆمەڵێک پارت شکستیان خوارد لەگەڵ کۆمەڵە ئایدۆلۆجیایەک، جارێکی تر ئایدۆلۆجیایەکی تر هات بە ناوی سەرمایەدارى یان بە ناوی کودە تاى سەربازی (۲۰۰) ساڵمان بەم جۆرە بەڕێ کرد ئەمە بارو دۆخی گەلانی ئیسلامی بوو هەر لەو کاتەشەوە ئەو دەستەواژانە دروست بوون کەپێی دەڵێن ئیسلامی سیاسی یان ئیسلامی نا سیاسی یان وەهابی، ئیسلامی فیسارو فڵان … هەموو ئەم ناوانە رەنگدانەوەی ئەو بارودۆخەن کە دروست بوون، بەڵام بەشێوەیەکی گشتی گەلانی ئیسلامی نەیانتوانی لە ئەم بارودۆخە نوێ یەتێ بگەن .
دوژمنانى ئیسلام :
دکتۆر عەلی ووتی دوژمنایەتی ئیسلام دەگەڕێتەوە بۆ نوخبەی سیاسی و زۆر لە روناکبیران و عەلمانیەکان کە بە شێوەیەکی راستو دروست لە ئیسلام تێنەگەیشتبوون و بۆ ئەم مەبەستەش ئیسلامی سیاسی یان هەر بزوتنەوەیەکی سیاسی ئیسلامی کە بە ئیخوان یان غەیرى ئیخوان ناوى دەبەن .وەک دوژمن سەیری دەکەن، بۆ ئەم مەبەستەش زۆربەی ئەمانە پشتیان بەلایەنی دەرەکی بەستوە بۆ پاراستنی دەست کەوتەکانیان، ئێستا زۆربەی دەزگا راگەیاندنە زەبەلاحە جیهانیەکان و ئاژانسەکانى هەواڵ بەرێژەی ۹۰% بەدەستی جولەکەکانەوەیە، ئەوەى راستی بێت ئەمانە نایانەوێت لە راستی ئیسلام تێ بگەن، یان راستیەکان پشت گوێ دەخەن، ئەو مل ملانێیانە هۆکار بوون بۆ ئەوەی کە ئەم ئوممەتە بگاتە ئەو ئاستەی ئێستای لە دوبەرەکی و دوژمنایەتی ئێمە لە شەڕێک تەواو دەبین دەچینە شەڕێکی تر .
ئێمە هەموومان حەزمان کرد بەدژایەتی داگیرکەران پاشان چوینە کایەی کودەتای سەربازی، پاشان کەوتینە گیانى یەکتر، لە ماوەی ۱۰۰ ساڵدا زیاتر لە ۲۰۰ جەنگمان لە ناوخۆماندا کردووە، لە نێوان وڵاتەکانى ترا جەنگی زۆر رویداوە، بۆنموونە لە نێوان کوەیت و عێراقدا، لە نێوان ووڵاتانى ئەفریقیدا تەنانەت لە نێوان وڵاتانى کەنداودا، لەسەر کێشەى سنور، ئەو سنورەى کە داگیر کەران لە رێکەوتن نامەى سایکس بیکۆدا دروستیان کردووە، ئەم سنورانە پێش ۱۵۰ ساڵ ئامادە نەبوون، ئەم ئوممتە ئیسلامیە ئەو کاتە هەمووی یەک بوو، یەک رەگەزنامەیان هەبوو، ئەو کاتە جۆرەها خەڵکی جیاواز لە وڵاتێکدا هەبوو کە سەر بە ووڵاتی تر بوون، یەکێک میێری بوو یان تورکی یان کوردی یان عەرەبی لەو پەڕی ووڵاتی ئیسلامیدا موسڵمان هەبوون، بۆ هەرشوێنێک بتویستایە دەرۆیشتی بۆ وڵاتى فارس .. بۆ قیرغیزیا بۆ ئۆزبەگستان بۆ ئەفەریقیا، خێڵی عەرەبیت دەبینی دەچوونە ئەندەنوسیا، گەلەکان یەک ئوممەت بوون، زەویەکان یەک بوون پاشان سەرقاڵیان کردین بە نەتەوایەتی و نەتەوە پەرستى تورکی و عەرەبی توندرەو سەرقاڵیان کردین ئەمەش بووە مایەی ناکۆکی لە نێوان نەتەوایەتی عەرەبی و تورک سەرەنجام خەلافەتی عوسمانی روخا، لەمەش دوژمنان کەڵکیان وەرگرت ئینگلیز و فەرنسیەکان سودمەندبوون.
ئێمە لەو مێژوەدا ژیابووین هەتا جەنگی جیهانى سێیەم شەڕ لەسەر ئەوانەی کە داگیر کەر دای نابوون ئەوانەی لە رێگەى کوودەتاى سەربازیەوە هاتبوون، سەر زەویان پڕ کرد لە فەساد و گەندەڵی، بە درێژایی ۳۰ تا ۴۰ ساڵ شوناسی ئەم ئوممەتەیان لەناو برد لە شام دا لە چلەکاندا کودەتاى سەربازی رویدا، هەروەها لە پەنجاکاندا لە میێر و عێراق بەم شێوەیە ژیانی سیاسی گۆڕا هەتا کارگەیشتە ئەم شۆڕشە جەماوەریانە .