مهم ترین ویژگی های مشترک و کلی دعوت الی الله پیش از اسلام
مهم ترین ویژگی های مشترک و کلی دعوت الی الله پیش از اسلام
نویسنده:دکتر محمد ابوالفتوح البیانونی/مترجم:عبدالرحمن زمان پور
کسی که سیر دعوت الی الله پیش از اسلام را مورد تتبع و بررسی قرار دهد و نگاهی به سیرت همه ی انبیاء و پیامبران – علیهم الصلاه والسلام- بیندازد میتواند ویژگی های کلی و مشترک این مرحله از مراحل دعوت را این گونه بر شمارد:
- همه ی انبیاء و پیامبران علیهم الصلاه والسلام-بر دعوت به بر پایی ملت واحد بر پایه ی توحید خداوند و مباره با شرک و کفر، و امر به اطاعت و فرمانبرداری از فرامین الهی ، و بازداشتن از محرمات اتفاق نظر دارند. همه ی آنها مردم را به سوی داوند فرا می خوانند و دعوتشان از یک منبع سرچشمه میگیرد. خداوند متعال می فرماید:
«إِنَّا أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ کَمَا أَوْحَیْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِیِّینَ مِن بَعْدِهِ وَأَوْحَیْنَا إِلَى إِبْرَاهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالأَسْبَاطِ وَعِیسَى وَأَیُّوبَ وَیُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَیْمَانَ وَآتَیْنَا دَاوُودَ زَبُوراً**وَرُسُلاً قَدْ قَصَصْنَاهُمْ عَلَیْکَ مِن قَبْلُ وَرُسُلاً لَّمْ نَقْصُصْهُمْ عَلَیْکَ وَکَلَّمَ اللّهُ مُوسَى تَکْلِیماً**رُّسُلاً مُّبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللّهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَکَانَ اللّهُ عَزِیزاً حَکِیماً»{نساء:۱۶۵/۱۶۳}
ترجمه : ما به تو ( ای پیغمبر ، قرآن و شریعت را ) وحی کردیم ، همان گونه که پیش از تو به نوح و پیغمبران بعد از او وحی کردیم ، و ( همان گونه که ) به ابراهیم ، اسحاق ، یعقوب ، نوادگان ( او که برخی از آنان پیغمبران خدا بودند ) ، عیسی ، ایّوب ، یونس ، هارون ، و سلیمان وحی کردیم ، و به داود زبور دادیم .** و ما پیغمبران زیادی را روانه کرده ایم که سرگذشت آنان را قبلاً برای تو بیان کرده ایم ، و پیغمبران ( دیگر ) زیادی را ( به میان مردم روانه کرده ایم ) که سرگذشت آنان را برای تو بیان نکرده ایم . ( و شیوه وحی به موسی این بود که ) خداوند حقیقهً ( از پشت حجاب بدون واسطه ) با موسی سخن گفت .** ما پیغمبران را فرستادیم تا ( مؤمنان را به ثواب ) مژده رسان ، و ( کافران را به عقاب ) بیم دهنده باشند ، و بعد از آمدن پیغمبران حجّت و دلیلی بر خدا برای مردمان باقی نماند ( و نگویند که اگر پیغمبری به سوی ما می فرستادی ، ایمان می آوردیم و راه طاعت و عبادت در پیش می گرفتیم ) . و خدا چیره حکیم است ( و کارهایش از روی قدرت و حکمت انجام می پذیرد ) .
- حوزه ی رسالت انبیاء پیشین، محلی و منطقه ای بوده است پس هر پیغمبری برای قومی معین مبعوث می شد، و رسالت آنها، برای رفع نیازها و پاسخگویی به خواسته های جامعه شان در آن عصر بوده است.زیرا نیازهای هر قوم مختلف و خواسته ها و مطالباتشان متنوع است. خداوند متعال می فرماید:
«لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنکُمْ شِرْعَهً وَمِنْهَاجاً» { مائده/۴۸}
«لِکُلِّ أُمَّهٍ جَعَلْنَا مَنسَکاً هُمْ نَاسِکُوهُ»{حج/۶۷}
برای هر ملّتی برنامه ای ( ویژه ، جهت معاملات و عبادات ، با توجّه به شرائط زمان و مکان ) قرار داده ایم که برابر آن رفته اند و بدان عمل کرده اند .
و حکمت نیز اقتضا می کند که رسالت پیامبران متناسب با نیازهای مردم زمانه باشد و در این شیوه هیچ نوع عیب و نقصی وجود ندارد.
- در مات های پیشین ، سنت الهی همواره بر این منوال بوده که مؤمنان نجات یابند و کفار نابود گردند، و همان گونه که پیش از این در بررسی رسالت ها مشاهده کردیم، در بسیاری مواقع به دلیل روی گردانی از خداوند و تکذیب پیامبران و اصرار و پافشاری بر آن، به طور کلی محو و ریشه کن شوند . خداوند متعال در این باره می فرماید:
«وَلَقَدْ أَرْسَلنَا إِلَى أُمَمٍ مِّن قَبْلِکَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ**فَلَوْلا إِذْ جَاءهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُواْ وَلَکِن قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ**فَلَمَّا نَسُواْ مَا ذُکِّرُواْ بِهِ فَتَحْنَا عَلَیْهِمْ أَبْوَابَ کُلِّ شَیْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُواْ بِمَا أُوتُواْ أَخَذْنَاهُم بَغْتَهً فَإِذَا هُم مُّبْلِسُونَ» {انعام:۴۴/۴۲}
( ای پیغمبر ! ناراحت مباش که پیغمبران زیادی را ) ما به سوی ملّتهائی که پیش از تو بوده اند گسیل داشته ایم ( و هنگامی که علم طغیان برافراشته و سرپیچی ورزیده اند ) آنان را به سختیها و زیانها گرفتار و به شدائد و بلایا دچار ساخته ایم تا بلکه خشوع و خضوع نمایند ( و توبه کنند و به سوی خدای خود برگردند ) .** آنان چرا نباید هنگامی که به عذاب ما گرفتار می آیند ، خشوع و خضوع کنند ( و بیدار شوند و اندرز گیرند و با تضرّع و زاری دست دعا به سوی باری بلند کنند و آمرزش خواهند ؟ ) ولی دلهایشان سخت شده است و ( نرود میخ آهنین بر سنگ ! و علاوه از قساوت قلب ) اهریمن ( هم ) اعمالی را که انجام می دهند برایشان آراسته و پیراسته است .** هنگامی که آنان فراموش کردند آنچه را که بدان متذکّر و متّعظ شده بودند ( و آزمون ناداری و بیماری کارگر نیفتاد ، آزمون دیگری جهت بیداری ایشان به کار بردیم و ) درهای همه چیز ( از نعمتها ) را به رویشان گشودیم تا آن گاه که ( کاملاً در فراخی نعمت غوطه ور شدند و ) بدانچه بدیشان داده شد ، شاد و مسرور گشتند ( و باده ثروت و قدرت ایشان را گرفت و سرمست و مغرور شدند و ناشکری کردند و ) ما به ناگاه ایشان را بگرفتیم ( و به عذاب خود مبتلا کردیم ) و آنان مأیوس و متحیّر ماندند ( و به سوی نجات راه نبردند )
همچنین می فرماید:
«وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِکَ إِلاَّ رِجَالاً نُّوحِی إِلَیْهِم مِّنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ یَسِیرُواْ فِی الأَرْضِ فَیَنظُرُواْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَهُ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الآخِرَهِ خَیْرٌ لِّلَّذِینَ اتَّقَواْ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ**حَتَّى إِذَا اسْتَیْأَسَ الرُّسُلُ وَظَنُّواْ أَنَّهُمْ قَدْ کُذِبُواْ جَاءهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّیَ مَن نَّشَاء وَلاَ یُرَدُّ بَأْسُنَا عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِینَ» {یوسف:۱۱۰/۱۰۹}
سنّت ما در گزینش پیغمبران و گسیل آنان به میان مردمان تغییر نکرده است ، و از جمله در انتخاب تو به عنوان خاتم الانبیاء نیز مرعی شده است ) و ما پیش از تو پیغمبرانی نفرستاده ایم ، مگر این که مردانی از میان شهریان بوده اند و بدیشان وحی کرده ایم . ( دسته ای از انسانها بدانان گرویده و گروهی هم از ایشان بیزاری جسته اند . آیا قوم تو از این بی خبرند که پیغمبران نه فرشته و نه زن بوده اند و بلکه مردانی از شهرها بوده و در میان مردمان همچون ایشان زندگی کرده اند و تنها فرق آنان با دیگران این بوده که حاملان وحی و پیام آوران آسمانی بوده اند ، و بعضی راه چنین راهنمایانی را انتخاب و به بهشت رسیده اند ، و برخی هم عناد ورزیده و کفر پیشه کرده اند و به دوزخ واصل شده اند ؟ ) . مگر در زمین به گشت وگذار نمی پردازند تا ببینند که سرانجام کار گذشتگان پیش از ایشان چه بوده و به کجا کشیده شده است ؟ بی گمان سرای آخرت ، بهتر ( از سرای این جهان ) برای پرهیزگاران است . ( ای معاندان افسار گسیخته و آرزوپرستان سرگشته ! ) آیا خرد و اندیشه خویش را به کار نمی اندازید ( و نمی دانید که هستی خود را ناآگاهانه می بازید و توشه ای برای آخرت فراهم نمی سازید ؟ ! ) .** ( ای پیغمبر ! یاری ما را دور از خویشتن مدان . یاری ما به شما نزدیک و پیروزیتان حتمی است . پیش از این پیغمبران متعدّدی آمده اند و به دعوت خود ادامه داده اند و دشمنان حق و حقیقت هم به مبارزه خاسته و مقاومت و مخالفت نموده اند ) تا آنجا که پیغمبران ( از ایمان آوردن کافران و پیروزی خود ) ناامید گشته و گمان برده اند که ( از سوی پیروان اندک خویش هم ) تکذیب شده اند ( و تنهای تنها مانده اند ) . در این هنگام یاری ما به سراغ ایشان آمده است ( و لطف و فضل ما آنان را در برگرفته است ) و هرکس را که خواسته ایم نجات داده ایم . ( بلی ! در هیچ زمان و هیچ مکانی ) عذاب ما از سر مردمان گناهکار دور و دفع نمی گردد .
- شیوه ای که قرآن کریم در معرفی رسالت های پیشین و سیر دعوت انبیاء و پیامبران علیهم الصلاه والسلام- با اقوامشان ، متفاوت است.برخی مفصل و بعضی مختصر بیان شده است. در چندین جا از سوره های قرآن کریم، برخی از موضع گیری های انبیاء و پیامبران تکرار شده است. گاهی سیرت و ویژگی های یک نبی یا رسول، مورد بررسی دقیق قرار گرفته است. و زمانی شیوه های دعوت و وسایلی که در بعضی دعوت ها به کار رفته بیان شده است. بدین صورت رسالت ها بر اساس حکمت خداوند که صاحب حکمت کامل است عرضه شده است. بنابراین لازم است دعوتگران نهایت سعس و تلاش خود را برای بهره گرفتن از درس ها و عبرت هایی که بیان شده به کار گیرند، و به مسائل غیر ضروری ( که در قرآن مراجع غیر معتبر موجود است اما قرآن و سنت به ذکر و بیان آن نپرداخته است) اهمیت ندهند؛ زیرا آن چه خداوند در کتاب خود و رسول الله ( صلی الله علیه و آله و سلم) در سنت خویش، بیان فرموده اند، برای استفاده کننده کافی است و برای آن که پند پذیر باشد پند و اندرزی نیکو است.
- سنت خداوندی این است که پیامبران گرامی اش را با کارهای خارق العاده و معجزات ، مورد تأیید قرار دهد، تا کسانی که بخواهند ایمان بیاورند ، ایمان بیاورند و بر کافران و منکران هم اقامه ی حجت شده باشد. به همین دلیل،شتر صالح و عصای موسی و معجزات عیسی_ علیهم الصلاه والسلام- و نمونه هخایی دیگر که به آن اشاره شد، به وجود آمدند. اما معجزات پیامبر خاتم ( صلی الله علیه و آله و سلم) – خصوصاً قرآن مجید، با معجزات دیگر تفاوت داشته است؛ زیرا معجزات پیامبران پیشین، محسوس و مادی، و مخصوص همان عصر و زمان بوده است؛ اما قرآن معجزه ی جاوید است . امام سیوطی رحمه الل در این باره می فرماید:« بدان که معجزه کاری خارق العاده است، و همراه با تحدی و مبارزه طلبی است، و کسی توان مبارزه با آن را ندارد، و معجزات ممکن است جنبه ی محسوس و مادی یا جنبه ی معنوی داشته باشد. بیشتر معجزات بنی اسرائیل ، محسوس و مادی بوده است. اما بیشتر معجزات این امت، از جنبه های عقلی و معنوی برخوردار است. چون این شریعت تا روز قیامت بر صفحه ی گیتی باقی است، باید معجزه اش نیز عقلی و معنوی باشد، تا خردمندان و صاحبان بصیرت ،آن را ببینند.»( الاتقان فی علوم القرآن سیوطی ۱۱۷/۲)
- پذیرش دعوت در رسالت های پیشین، سیر صعودی و نزولی طی کرده است؛زیرا همه به طور مطلق آن را نمی پذیرند، و یا همگی از آن روی گردان نمی شدند؛ و این اقتضای سنت خداوندی در زندگی دنیوی است. چون اگر خداوند ، می توانست همه ی مردم را مجبور به پذیرش دعوت سازد، اما حکمت خداوندی چنین اقتضا کرده است که همواره درگیری بین خیر و شر ادامه داشته باشد، و در این زندگی،آزمایش داعیان و مدعوین استمرار یابد، تا پلید از پاک متمایز گردد، و هر کس را که بخواهد در بهشت جای دهد و جهنم را از جهنمیان پرکند. خداوند متعال می فرماید:
« وَلَوْ شَاء رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّهً وَاحِدَهً وَلاَ یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ** إِلاَّ مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَلِذَلِکَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّهِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ» {هود:۱۱۹/۱۱۸}
ترجمه :
( ای پیغمبری که آزمند بر ایمان آوردن قوم خود و متأسّف بر روی گردانی ایشان از دعوت آسمانی هستی ! بدان که ) اگر پروردگارت می خواست مردمان را ( همچون فرشتگان در یک مسیر و بر یک برنامه قرار می داد و ) ملّت واحدی می کرد ( و پیرو آئین یگانه ای می نمود ، و آنان در مادیات و در معنویات و در انتخاب راه حق یا راه باطل اختیار و اختلافی نمی داشتند . آن وقت جهان به گونه دیگری در می آمد ) ولی ( خدا مردمان را مختار و با اراده آفریده و ) آنان همیشه ( در همه چیز ، حتّی در گزینش دین و اصول عقائد آن ) متفاوت خواهند ماند .** ( مردمان بنا به اختلاف استعداد ، در همه چیز حتی در دینی که خدا برای آنان فرستاده است متفاوت می مانند ) مگر کسانی که خدا بدیشان رحم کرده باشد ( و در پرتو لطف او بر احکام قطعی الدلاله کتاب خدا متّفق بوده ، هرچند در فهم معنی ظنّی الدلاله آن که منوط به اجتهاد است ، اختلاف داشته باشند ) و خداوند برای همین ( اختلاف و تحقّق اراده و رحمت ) ایشان را آفریده است ، و سخن پروردگار تو بر این رفته است که : دوزخ را از جملگی جنّیها و انسانهای ( پیرو نفْسِ امّاره و اهریمن مکّاره ) پُر می کنم .
——————————————–
منبع: درآمدی بر علم دعوت / مؤلف:دکتر محمد ابوالفتوح البیانونی/مترجم:عبدالرحمن زمان پور / انتشارات: نشراحسان / چاپ:اول۱۳۸۸
