بررسی روند مقایسه ای رتبه صنعتی استان
کردستان بین سال های ۸۳ – ۱۳۷۹

دکتر سید هاشم هدایتی

رتبه بندی صنعتی یکی از راه های بررسی روند تغییرات درتوسعه صنعتی استان های
کشور است که سال هاست از طرف سازمان مدیریت وبرنامه ریزی کشور و وزارت صنایع و
معادن انجام گرفته است. آخرین گزارش رتبه بندی مقایسه ای استان ها درسال ۱۳۸۴
منتشرشد که داده های مربوط به سال ۱۳۸۳ را مورد بررسی و مقایسه قرار داده است. در
این یادداشت سعی خواهد شدبه استناد آمار رسمی سازمان مدیریت وبرنامه ریزی و وزارت
صنایع و معادن  روند رشدیافتگی صنعتی استان
کردستان در پنج سال بین سال های ۱۳۷۹ تا۱۳۸۳ مورد بررسی ونقد قرار گیرد.

دکتر بایزید مردوخی در مطالعات هامون درسال ۱۳۷۳ به استناد مطالعاتی که مرکز
مطالعات وتحقیقات شهرسازی ومعماری ایران درسال ۱۳۶۵انجام و در سال۱۳۷۰ منتشر نموده
است که با لحاظ نمودن ۱۶ شاخص ، استان های کشور را برحسب سطح عمومی فعالیت های
اقتصادی رتبه بندی کرده است اظهار می دارد: ” استان کردستان در        این رتبه بندی با ضریب ۵۷۰/.- درمیان ۲۴
استان کشور در رتبه بیست ودوم قرارگرفته است. استان تهران با ضریب ۲۰۵/۱ رتبه اول
وسیستان وبلوچستان با ضریب ۶۷۰/. -کم فعالیت ترین استان کشور و در مرتبه بیست
وچهارم قرار گرفته است. یک بررسی دیگر در خصوص رتبه بندی میزان فعالیت صنعتی
دراستان های کشور درسال ۱۳۶۵ بر پایه   ۵
شاخص نشان می دهد که استان تهران از دیدگاه صنعت با ضریب فعالیت ۰۵۰/۲ فعالترین
استان واستان ایلام باضریب ۲۱۴/۱- کم فعالیت ترین استان کشور بوده است. استان
کردستان دراین رتبه بندی با ضریب فعالیت ۷۶۴/.- از حیث فعالیت های صنعتی در مرتبه
بیست و دوم قرار داشته است” ( ص ۹ ) مشاهده می شود که از دو جنبه  فعالیت های عمومی اقتصادی وفعالیت های صنعتی
استان کردستان درسال ۱۳۶۵ دررده بیست ودوم استان های کشور قرار داشته است.

دفتر برنامه ریزی سازمان مدیریت وبرنامه ریزی کشور درسال ۱۳۷۹ گزارش طبقه بندی
استان ها براساس میزان توسعه یافتگی (رفاه نسبی) را که بااستفاده از روش تحلیل
عاملی برای عملکرد صنعتی استان های کشور درسال ۱۳۷۸ انجام داده بود منتشر کرد.
“برپایه این مطالعه، استان تهران توسعه یافته ترین استان کشور به شمار آمده
ودررتبه اول قرار می گیرد واستان کهکیلویه وبویر احمد دربین بیست وهشت استان کشور
به عنوان توسعه نایافته ترین استان دررتبه بیست و هشتم قرار گرفت. دراین بررسی
کلیه استان های کشور به لحاظ سطح توسعه یا رفاه نسبی در ده طبقه جای دارد که استان
تهران با نمره ۱۰۰ دردهک اول قرار گرفته و استان کردستان به همراه لرستان وبوشهر
دردهک چهارم به منظور طبقه بندی استان ها براساس سطح برخورداری نسبی ویا میزان
توسعه یافتگی آن ها از روش تحلیل خوشه ای استفاده شده است. نتایج این بررسی نشان
می دهد که ۵ فضای متمایز توسعه درسطح        
استان های کشور قابل تشخیص است: بسیار توسعه نیافته، توسعه نیافته، درحال
توسعه، توسعه یافته وکاملا توسعه یافته. اگر با اندکی اغماض این  پنج سطح رابه سه سطح تبدیل کنیم مشاهده می شود
درحالی که استان های تهران، خراسان، اصفهان، کرمان ، یزد، فارس، قم، مرکزی
وآذربایجانشرقی جزو استان های توسعه یافته به شمار می روند، کردستان به همراه
استان های کهکیلویه و بویراحمد، ایلام،سیستان وبلوچستان، کرمانشاه، بوشهر ، لرستان
وایلام دردسته کمترتوسعه یافته ها قرار می گیرد.(ص ۱۰-۱).دراین بررسی – که البته
شاخص های مورد نظر آن معلوم نشده است- 
استان کردستان درمیان ۲۸ استان کشور دررده بیت وسوم قرار گرفته وبالاتر از
استان های بوشهر، کرمانشاه، سیستان وبلوچستان، ایلام وکهکیلویه وبویراحمد ایستاده
است.

دفتربرنامه ریزی وزارت صنایع ومعادن درسال ۱۳۸۲ گزارش مطالعات  رده بندی صنعتی استان های کشور در           سال های ۱۳۷۹- ۱۳۸۰ و ۱۳۸۱ را که با
استفاده از مدل برنامه ریزی چندمنظوره انجام گرفته بود منتشر کرد. در این مطالعات
شش شاخص ( ارزش افزوده فعالیت صنعتی ومعدنی ، میزان سرمایه گذاری واحدهای فعال
صنعتی و معدنی ، میزان سرمایه ثابت طرح های دارای حداقل ۶۰ درصد پیشرفت ، میزان
اشتغال واحدهای فعال صنعتی و معدنی ، میزان اشتغال طرح های دارای حداقل ۶۰
درصدپیشرفت فیزیکی و مساحت فاز عملیاتی درشهرک های صنعتی ) مورد استفاده قرارگفته
است.دراین رده بندی ، استان کردستان درمیان ۲۸ استان کشور به ترتیب در           سال های ۱۳۷۹ ، ۱۳۸۰  و۱۳۸۱ در رده های بیست و پنجم، بیست و ششم و
بیست و ششم قرار گرفته است. در سال ۱۳۷۹ استان های گلستان، بوشهر وکهکیلویه وبویر
احمد، درسال های ۱۳۸۰ و۱۳۸۱ استان های ایلام وکهکیلویه و بویراحمد پائین تر از
کردستان قرار داشته اند.درپایان این گزارش آمده است:” درمجموع مقایسه رده
استان های کشور طی سال های گذشته نشانگر تغییر جایگاه استان های خراسان ، سمنان،
بوشهر، هرمزگان، همدان، کرمانشاه وکهکیلویه وبویراحمد وارتقا به سوی رده های
بالاتر توسعه یافتگی صنعتی است.”(ص ۱۷- ۱).نکته جالب توجه ارتقای بوشهر از
رده های آخر به رده ۱۷ درسال ۱۳۸۱ است.وقابل تامل تر اینکه استان کردستان از رده
25 درسال ۱۳۷۹ به رده ۲۶ درسال ۱۳۸۱ تنزل داشته است!

گروه مطالعات توسعه دفتر برنامه ریزی وزارت صنایع ومعادن دردیماه سال ۱۳۸۴ طبق
روال سالیانه گزارش مطالعات رده بندی استان های کشور از نظر توسعه یافتگی صنعتی
درسال های۱۳۸۱ تا ۱۳۸۳ که با بهره گیری از روش برنامه ریزی چند منظوره انجام گرفته
بود را منتشر کرد.شاخص های مورد مقایسه دراین گزارش نیز همان شاخص های مربوط به
سال های ۱۳۷۹ تا۱۳۸۱ بود که عبارت بود از : ارزش افزوده صنعت ومعدن، میزان        سرمایه گزاری واشتغال درواحدهای فعال
وطرح های بالای ۶۰ درصد پیشرفت فیزیکی ومتراژ زمین های صنعتی درشهرک های صنعتی
استان کردستان دراین گزارش درسال ۱۳۸۲ همانند سال ۸۱ درمیان ۲۸ استان کشور دررده
26 قرار دارد اما درسال ۱۳۸۳ ، که استان خراسان به سه استان تقسیم شد ومجموع استان
های کشور به ۳۰ استان رسید کردستان بالاتر از ایلام و خراسان جنوبی دررده بیست
وهشتم قرار می گیرد.نکته حائز توجه اینکه درسال ۱۳۸۳ رتبه کردستان درشاخص سرمایه
گذاری درطرح های بالای ۶۰ درصد رشد به ۳۰ می رسد. درجمعبندی این گزارش آمده
است:”تعداد استان های کمتر توسعه یافته که طی ۲ سال ۸۱ و۸۲ ثابت وبرابر ۷
بوده درسال ۱۳۸۳ به ۸ استان رسیده است و استان های توسعه نیافته از ۱۳ استان به ۱۲
استان رسیده است ” (ص ۱۲-۱). این بدان معناست که یکی از استان های توسعه
نیافته به جمع استان های کمترتوسعه یافته اضافه شده است!

درجدول شماره یک رتبه استان کردستان درمقایسه باسایر استان ها نشان داده شده
است.از آنجا که درسال های گذشته برتعداداستان های کشور افزوده شده است به منظور
یکسان سازی رتبه بندی استان ها از ۱ تا۱۰۰ درنظر گرفته شده است. براین اساس مشاهده
می شود که استان کردستان درسال ۱۳۷۹دررتبه ۸۹ قرار داشته اما پس از گذشت ۵ سال وبا
وجود اجرای طرح های صنعتی ومعدنی قابل توجه با ۴ درجه تنزل به رتبه ۹۳ رسیده است
واین بدان معناست که جایگاه استان کردستان دربخش صنعت ومعدن درمقایسه با استان های
دیگر نه تنها رشدی را نشان نمی دهد بلکه بدتر از گذشته شده است! با توجه به
اطلاعات موجود مربوط به سال های قبل از ۱۳۷۹ نیز می توان  اذعان کرد که در دهه دو دهه قبل هم این روند
نزولی وجود داشته است. چرا که با محاسبه سرانگشتی هم می توان مدعی شد که رتبه ۲۲
درمیان ۲۴ استان بالاتر از رتبه ۲۸ درمیان ۳۰ استان است! ناگفته نماند تصریح این
روند بدین معنا نیست که در ۲۰ سال گذشته در استان کردستان فعالیت های صنعتی سیر
نزولی داشته است یا خیر ! همانطوریکه مشاهده می شود در این مدت طرحهای زیادی در
استان اجرا شده است اما با یک نگاه استراتژیک و مقایسه ای مشاهده می شود جایگاه
استان در مقایسه با سایر استانها هر سال سیر نزولی داشته است.

به منظور درک واقع بینانه تر روند ترقی وتنزل استان های توسعه نایافته وتوسعه
یافته وامکان تحلیل علل این جابجایی دودسته از استان های بالا وپائین مندرج در
جدول شماره یک  باهمدیگر مقایسه  و در جدول شماره دو آورده شده است.درمیان استان
های با ترقی جایگاه ،  استان های یزد،
خراسان رضوی، کرمان، قم، بوشهر و کرمانشاه و در میان استان هایی که در پنجسال مور
بررسی تنزل جایگاه داشته اند استان های آذربایجانغربی، لرستان، سیستان وبلوچستان،
همدان، کردستان وایلام برگزیده شده اند. شش استان یزد،خراسان رضوی ، کرمان، قم ،
بوشهر و کرمانشاه به ترتیب  از رده های ۳۲
، ۱۸، ۳۶، ۵۷،۹۶ و۸۲ درسال ۱۳۷۹ به رده های ۱۳، ۱۷، ۲۷، ۵۰، ۵۳ و ۵۷ رسیده اند.
یعنی ظرف ۵ سال – که البته ناشی از اقدامات سالهای قبل است ، یزد ۱۹ رده ، خراسان
جنوبی ۱ رده، کرمان ۹ رده، قم ۷ رده، بوشهر۴۳ رده و کرمانشاه ۲۵ رده ترقی کرده
اند. درسوی دیگر جدول ، شش استان آذربایجانغربی، لرستان، سیستان وبلوچستان،همدان،
کردستان وایلام به ترتیب از رده های ۵۴، ۷۱، ۷۵، ۶۸، ۸۹ و ۸۶ درسال ۱۳۷۹ به رده
های ۷۷، ۸۰، ۸۳، ۷۵، ۹۳ و ۹۷ درسال ۱۳۸۳ تنزل کرده اند  واین بدان معناست که این استان ها طی سال های
مورد بررسی به ترتیب ۲۳، ۹، ۸، ۷، ۴ و۱۱ رتبه تنزل داشته اند! یکبار دیگر استان
های بالای جدول یعنی یزد، خراسان رضوی، کرمان، قم، بوشهر وکرمانشاه را از نظر
بگذرانیم. اگر بوشهر را استثنا بدانیم ، به دلیل پروژه های عظیم عسلویه ونیز
نیروگاه اتمی، درسایر استان ها کدام عامل یا عوامل بوده اند که عکس آن برای استان
های پائین جدولی صدق می کند؟ آیا می توان حضور مدیران ارشد در مراکز تصمیم گیری
دولتی نظیر وجود وزرا و معاونین وزرا در دستگاه های ثروتمند واقتصادی کشور را جزو
این عوامل دانست؟ جز این است که این عوامل مهم وانکار ناپذیری– به حق یا به ناحق،
مشروع یا نامشروع- روند توسعه صنعتی استان ها- وحتی شهرستان ها- را تحت تاثیر قرار
دهد. نمونه های زیادی نیز وجود دارد که می توان از آن نام برد که اگر نبود-
ونبودند- افرادبانفوذ درمراکز تصمیم گیری ، شاید هرگز چنین تحولی درصنعت آن استان
ها وشهرستان ها بوجود نمی آمد. استان های آذربایجانغربی، ایلام، کردستان، سیستان
وبلوچستان و حتی همدان هرگز درسطح وزرا نمایندگانی درمراکز مهم تصمیم گیری بویژه
مرتبط با امور اقتصادی کشور نداشته اند. استان لرستان با وجود برخی از لرستانی ها
در قوه مقننه هرگز نتوانسته یا نخواسته اند برای استان خود کارویژه ای انجام دهند.
آذربایجانغربی با وجود یک وزیر درهیئت دولت به دلیل اهتمامی که آن فرد برای توسعه
آذربایجانشرقی داشت نتوانست از قبل وجود وی بهره ببرد. البته عوامل متعددی دراین
زمینه وجود دارد اما به دلیل اینکه این عامل واضح تر از آن است که نیازمند تحقیق ویژه
باشد آن را مطرح کردم. درپایان این نوشته ضمن اظهار تاسف از روند نزولی توسعه
صنعتی استان کردستان واستان های  توسعه
نایافته مشابه، بی مناسبت نمی دانم مردمان شریف چنین مناطقی این پیام را منتقل کنم
که دوری از مراکز تصمیم گیری وعدم تلاش برای نفوذ درمراکز تصمیم گیری کشور همچنان
مناطق ما را دررده های پائین توسعه یافتگی متوقف خواهد ساخت.کردها اگر علاقه مند
به توسعه یافتگی منطقه خود هستند باید ضمن اعتماد سازی و توسعه مشارکت در اداره
امور جامعه ، زمینه ساز توسعه صنعتی و اقتصادی دیار خود باشند. البته در کنار این
عامل ، عوامل مهم دیگری نیز وجود دارند که شناسایی آنها نیازمند بررسی جداگانه ای
است. یاداوری چند نکته را ضروری می دانم: اینکه وجود کاستی های پیرامون صحت
وشفافیت آمار واطلاعاتی که مبنای رتبه بندی ها می شود وعدم محاسبه برخی موارد نظیر
صنایع دفاعی، نفت و…موجب می شود احتمال اینکه رتبه بندی برخی استان ها بالاتر یا
پائین تراز وضعیت کنونی  باشد وجود دارد.
به علاوه به نظر می رسد برای ارزیابی منطقی وواقع بینانه تر صنعت ومعدن استان ها ،
توجه به شاخص های دیگر همچون بهره وری واحدهای صنعتی ونیز زیربناهای موردنیاز موثر
خواهدبود. درهرحال امیدوارم با اجرای طرح تدوین استراتژی توسعه صنعتی استان
کردستان راههای توسعه یافتگی منطقه شناسایی و با حمایت دولت و مشارکت مردم مورد
اجرا قرار گیرند.