حکم اثبات هلال ماه با محاسبات علم نجوم ( بخش دوم)
حکم اثبات هلال ماه با محاسبات علم نجوم (بخش دوم)
نویسند : جابر عیدالونده العازمی – ترجمه : مظهر نعمتی دزاوری
دلایل مانعین (مخالفین) استدلالات و مناقشات : گروه مانعین حکم اثبات هلال ماه با دلایل نقلی وعقلی برای اثبات نظر خود استدلال نموده اند .
دلایل نقلی مانعین
- قرآن کریم :
” شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَ بَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَ الْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ ….. (البقره :۱۸۵)
ترجمه : (روزه، در چند روز معدودِ) ماهِ رمضان است؛ ماهی که قرآن، برای راهنمایی مردم، و نشانه‌های هدایت، و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است. پس آن کس از شما که ماه رمضان را دریابد، باید روزه بگیرد … .
استدلال به این آیه چنین است که ، شهود الشهر(مشاهده ی هلال اول ماه رمضان) ، یا به معنی حضوردر محل اقامت ، به هنگام ماه رمضان و سفر نکردن در این ماه است ویا به معنی مشاهده ی هلال این ماه وعلم به وجود ماه رمضان می باشد وعلم به وجود ماه رمضان با دو امر متحقق می شود: روؤیت هلال اول ماه یا کامل شدن سی روز ماه قبلی(شعبان) ، زیرا بقاء هر ماهی ،یعنی تکمیل سی روزه ی آن، اصل است واین اصل، هم تنها با یک دلیل یقینی رها می شود ویقین به وجود ماه بعدی از دو راه است: ۱- رویت هلال ماه بعدی ۲- – کامل شدن سی روز ماه فعلی .[۱]
ایراد براین استدلال : محاسبات فلکی زمان حاضرکه ابتدای ماه قمری بعدی را نشان می دهد بصورت یک علمی قطعی ویقین آور در آمده است واین علم قطعی ، سبب وجوب عمل براساس آن می گردد .[۲]
- سنت پیامبر(ص) :
الف)روایتی از ابوهریره(رض) که رسول خدا(ص) فرمودند :
« صُومُوا لِرُؤْیَتِه، وَأَفْطِرُوا لِرُؤیَتِه، فإِن غُبّی عَلیکم، فَأَکْمِلُوا عِدَّهَ شَعْبانَ ثَلاثینَ » [۳]
ترجمه: با دیدن آن (هلال) روزه بگیرید و با دیدن آن (هلال) افطار نمائید(عیدکنید) پس اگر ماه برشما پوشیده شد، سی روز شعبان راتمام کنید.
استدلال : پیامبر (ص) روزه گرفتن در ماه رمضان را منوط به دیدن هلال ماه رمضان یا تکمیل سی روز ماه شعبان نموده ومحاسبات فلکی را جایگزین رویت هلال ماه ، ننموده است . [۴]
به این استدلال چنین پاسخ داده شده است که در روایات دیگری از پیامبر(ص) روایت شده که : فَإِنْ غُمَّ عَلَیْکُمْ فَاقْدُرُوا لَهُ.یعنی اگر ماه بر شما پوشیده شد پس بر اساس حساب منازل ماه عمل کنید.
ب) ازابن عمر به نقل از پیامبر خدا (ص) روایت است که فرمودند:
“«إِنَّا أُمَّهٌ أُمِّیَّهٌ، لاَ نَکْتُبُ وَلاَ نَحْسُبُ، الشَّهْرُ هَکَذَا وَهَکَذَا» یَعْنِی مَرَّهً تِسْعَهً وَعِشْرِینَ، وَمَرَّهً ثَلاَثِینَ “[۵]
ترجمه: «ما [مردم عرب، و یا قوم قریش، و یا همۀ امت] امت درس ناخوانده ای هستیم، نه می نویسیم و نه حساب می‌نمائیم ماه گاهی این قدر و وگاهی این قدر است».یعنی: گاهی بیست و نُه روز است، و گاهی سی روز.
استدلال : پیامبر(ص) امت را با وصف امی (درس ناخوانده) و غیر نویسنده وغیر حسابگر توصیف نموده است ومنظور از حساب در اینجا، محاسبات نجومی می باشد ، پس طبق این روایت ، حکم روزه وغیر آن وابسته به رویت هلال گردیده است تا رنج وفشار از مردم به خاطردشوار بودن محاسبات فلکی برداشته شود .[۶]
پاسخ به این استدلال : روایت ذکر شده ، بیانگرحکم امت اسلامی در آن زمان بوده است اما امروزه نوشتن ومحاسبه برای بیشتر مردم فراگیر وآسان می باشد .[۷]
ج) از ابو هریره و حسن(رض) به نقل از پیامبر(ص) روایت شده است :
“مَنْ أَتَی کَاهِنًا أَوْ عَرَّافًا فَصَدَّقَهُ بِمَا یَقُولُ فَقَدْ کَفَرَ بِمَا أُنْزِلَ عَلَی مُحَمَّدٍ “[۸]
ترجمه : هرکس به نزد پیشگو و فالگیر برود وآنچه را که می گویند باورکند به آنچه برمحمد(ص) نازل شده است کافر شده است.
استدلال : شارع مقدس توجه واعتنا نمودن به سخن ستاره شناسان وطالع بینان وپیشگویان وحسابگران را جایز ندانسته است، زیرا که آنها از راهی می خواهند هلال ماه را ثابت کنند که در صحت ودرستی طریقه ی آنها ، اختلاف شده وثبوت ماه حتی برای خودشان نیز قطعی ومسلم نمی باشد، پس هر کسی برای اثبات هلال ، به نظرات آنها مراجعه کند، با این حدیث مخالفت ورزیده است .[۹]
پاسخ به این استدلال : این شبهه ازآنجا ناشی می شود که در قدیم بسیاری از کسانی که محاسبات فلکی انجام می دادند ، پیشگوئی وفالگیری نیز می کردند اما در عصر ما علم ستاره شناسی جزء سحر وپیشگوئی به شمار نمی آید بلکه بر قواعد وپایه های علمی وتجارب محسوس وتحلیلات دقیق ومنظم در پدیده های هستی استوار است.[۱۰]
- اجماع :
پاره ای از دانشمندان قائل به اجماع در جایز نبودن بکارگیری محاسبات فلکی جهت ثبوت ماههای قمری شده اند، [۱۱]شیخ الاسلام ابن تیمیه می گوید : مسلمانان بر عدم جواز بکارگیری محاسبات فلکی برای اثبات ماه های عربی اجماع نموده وپیرامون آن هیچ اختلافی ازقدیم وجدید دیده نشده و تنها از برخی فقیهان متاخر جدید بعد از سیصد سال مخالفتهائی با آن شده است .[۱۲]
پاسخ به این استدلال: این اجماع در غیر مورد بحث است زیرا که علم نجوم امروزی همانی نیست که گذشتگان با آن آشنا بودند .
دلائل عقلی :
الف) مشروط شدن اثباط ماه قمری به رویت هلال یا تکمیل سی روز ماه قبلی ، موافق با هدف آسانگیری این دین است زیرا که رویت هلال ماه امری عمومی است که برای اکثر مردم از خواص وعوام انجام آن آسان است ، اما اگر اثبات ماه، منوط به محاسبات فلکی باشد ، پیامد آن دشواری وفشار بر مردم خواهد بود که این امر مغایر با مقاصد شریعت است .[۱۳]
پاسخ به این استدلال : امروزه محسابات فلکی نه تنها آسان شده بلکه در بسیاری مواقع از رویت هلال ماه هم آسانتر می باشد .[۱۴]
- دلیل مادی وحسی(رویت هلال ماه) بر دلیل ظنی و محاسباتی ( اثبات وجود هلال ماه براساس محاسبات فلکی) رجحان وبرتری دارد، زیرا رویت ماه ، امری یقین آور است اما اثبات ماه با محسابات فلکی براساس یک اندازه گیری اجتهادی صورت می گیرد که درآن خطا راه دارد واین خطا معمولاً در نتایج این محاسبات وتقویم هائی که ستاره شناسان آنها را در جراید وروزنامها منتشر می کنندواقع می شود وهمین سبب تفاوت میان این تقویم ها شده است .[۱۵]
پاسخ به این استدلال : علت اختلاف در برخی تقویم ها به دو امر مهم بر می گردد :
امر اول : برخی از این تقویمها از افراد متخصص واهل فن ویا از مراکز معتبر علمی نجومی، صادر نمی شود بلکه از بعضی سالنامه نویس هائی صادر شده که علم ودانش این کار را به صورت فردی از کتب وجداول قدیمی که سالها از عمر آنها گذشته است آموخته اند و تقویم های ساخت این افراد برپایه های علم نجوم جدید که بر اصول علمی وتجارب دقیق استوار شده ، نمی باشد .[۱۶]
امر دوم : برخی از این اختلافات ، اختلاف در تعیین دقیق زمان تولد هلال ماه نیست بلکه منشأ این اختلافات بر سر توافق وقرارداد دانشمندان با یکدیگر است توضیح اینکه ، برخی از دانشمندان غیرمسلمان ومسلمان علم فلک مثل دکتر صالح العجیری ، زمانبندی ساعت گرینویچ لندن را مبنا قرار داده اند و طبق این ساعت چنین توافق نموده اند که اگر هلال ماه قبل از ساعت دوازده به وقت گرینویچ متولد شود پس شب فعلی ،شب اولین روز ماه است واگربعد از ساعت دوازده متولد شود پس شب فعلی ، شب آخرین روز ماه است (وشب بعدی ، اولین شب ما بعدی خواهد بود) اما برخی از دانشمندان دیگر (عمدتاً مسلمان) مثل کمیته ی تقویم مکه مکرمه ، غروب خورشید مکه مکرمه را مبنای توافق خود قرارداده اند که اگر غروب خورشید مکه قبل از تولد هلال ماه باشد پس شب فعلی ، شب آخرین روز ماه است واگر غروب خورشید در مکه بعد از تولد هلال ماه اتفاق بیفتد، پس شب فعلی، شب اولین روز ماه به حساب می آید.[۱۷]
براین اساس در می یابیم که اختلاف در برخی تقویمها بدلیل عدم صدور همه ی آنها از یک منبع واحد علمی وتوافق مبنائی است .
حکم اثبات هلال ماه با محاسبات علم نجوم (بخش نخست)
پی نوشت ها :
- ۱٫ الکاسانی ، بدائع الصنائع، ۲/۲۲۰، ابن عبدالبر، الاستذکار، ۳/۲۷۶ ، ابن العربی، احکام القرآن ، ۱/۱۱۸ ، البهوتی، کشاف القناع ، ۲/۳۷۱ .
۲ . فقه الصیام ، قرضاوی، ص ۲۹ ، الزرقا، حول اعتماد الحساب الفلکی، مجله الفقه الاسلامی، جده ، عدد ۲ ، جزء ۲/۹۳۴، القضاه ، شرف ، ثبوت شهر القمری، مجله الدراسات، الاردن، عدد ۲، جلد ۲۶ ، ۱۹۹۹ م، ص ۴۴۹ .
- ۳٫ متفق علیه، بخاری،صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص)إذَا رَأَیْتُمُوالهلال فَصُومُوا، وَإِذَا رَأَیْتُمُوهُ فَأَفْطِرُوا ، شماره ۱۸۱۰، ۲/۶۷۴، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام ، باب وجوب صوم رمضان لرؤیه الهلال، والفطر لرؤیه الهلال. وأنه إذا غم فی أوله أو آخره أکملت عده الشهر ثلاثین یوما ،شماره ۱۰۸۱، ۲/۷۶۲ . متفق علیه، بخاری،صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص) أنه قال لا نکتب ولا نحسب، شماره ۱۸۰۷، ۲/۶۷۴، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام ، باب وجوب صوم رمضان لرؤیه الهلال، والفطر لرؤیه الهلال. وأنه إذا غم فی أوله أو آخره أکملت عده الشهر ثلاثین یوما ،شماره ۱۰۸۱ ،۲/۷۶۲ .
- ابن الهمام ، شرح فتح القدیر، ۲/۳۱۸، القرافی ، الذخیره ، ۲/۳۱۴، ابن رشد بدایه المجتهد، ۱/۴۲۴، المرداوی، الحاوی الکبیر، ۳/۴۰۷، النووی، المجموع، ۶/۱۷۹، البهوتی ، کشاف القناع، ۲/۳۷۱ .
۵ . متفق علیه، بخاری،صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص) أنه قال لا نکتب ولا نحسب، شماره ۱۸۰۷، ۲/۶۷۴، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام ، باب وجوب صوم رمضان لرؤیه الهلال، والفطر لرؤیه الهلال. وأنه إذا غم فی أوله أو آخره أکملت عده الشهر ثلاثین یوما ،شماره ۱۰۸۱، ۲/۷۶۱ .
۶ . ابن حجر، احمد بن علی العسقلانی، ت ۸۵۲ ه، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ط۱، ۱۴ م،دارالفیحاء، دمشق ، ۱۹۹۷ م، ۴/۱۶۳ .
۷ . الصدیقی ، فقه المستجدات فی باب العبادات، ص ۲۵۸ .
۸ . صحیح، الحاکم، محمد بن عبدالله النیشابوری، ت ۴۰۵ ه، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر، ط۱، ۴ م، دارالکتب العلمیه، بیروت ، ۱۹۹۰ م، کتاب الایمان ، شماره ۱۵، ۱/۴۹، وقال صحیح علی شرط الشیخین، ووافقه الذهبی فی التلخیص، واحمد، احمد بن حنبل الشیبانی، ت۲۴۱ ه ، مسندالامام احمد، موسسه قرطبه، القاهره، شماره، ۹۵۳۲، ۲/۴۲۹، وقال شیخ شعیب الاناووط: حدیث حسن، رجاله ثقات رجال صحیح .
۹ . ابن نجیم، البحر الرائق ، ۲/۴۶۰، ابن عابدین، محمد امین بن عمر، ت ۱۲۵۲ ه، تنبیه الغافل والسنان علی احکام هلال رمضان، ص ۹۶، در ضمن چهار مقاله زیر نظر اشراف حسن اسبر چاپ شده است، ط۱، دارابن حزم، بیروت، ۲۰۰۰ م، القاضی عبدالوهاب، المعونه ، ۱/۲۸۱ .
۱۰ . الزرقا ، حول اعتماد الحساب الفلکی لتحدید بدایه الشهور، مجله الفقه الاسلامی، عدد ۲، الجزء ۲/۹۳۵، ابو رخیه ، اثبات الاهلهف مجله الشریعه والدراسات الاسلامیه، ص ۴۰۴ .
۱۱ . العینی ، البنایه ، ۴/۱۷، الباجی، المنتقی شرح موطأ الامام المالک، ط۱، دارالکتاب العربی، بصر، ۱۳۳۱ ه، ۲/۳۸ .
۱۲ . ابن تیمیه ، مجموع فتاوی شیخ الاسلام ، ۲۵/۱۳۲ .
- ابن تیمیه، مجموع فتاوی شیخ الاِسلام،۲۵/۱۳۶،ابن باز، مجموع فتاوی و مقالات متنوعه لعبد العزیز بن باز ۱۵/۱۱۲.
۱۴ . الزرقا، حول اعتماد الحساب الفلکی لتحدید بدایه الشهور القمری مجله الفقه الاِسلامی العدد ۲، الجزء ۲/۹۳۱
۱۵ . اُبو زید فقه النوازل، ۲/۲۱۶ .
- شرف القضاه، ثبوت الشهر القمری مجله دراسات، الاردن،العدد ۲ ، المجلد۲۶، ۱۹۹۹م،ص ۴۵۰٫
۱۷ . المنیع،مجموع فتاوی و بحوث،ص۲۶۵ .
[۱] . الکاسانی ، بدائع الصنائع، ۲/۲۲۰، ابن عبدالبر، الاستذکار، ۳/۲۷۶ ، ابن العربی، احکام القرآن ، ۱/۱۱۸ ، البهوتی، کشاف القناع ، ۲/۳۷۱ .
[۲] . فقه الصیام ، قرضاوی، ص ۲۹ ، والزرقا، حول اعتماد الحساب الفلکی، مجله الفقه الاسلامی، جده ، عدد ۲ ، جزء ۲/۹۳۴، القضاه ، شرف ، ثبوت شهر القمری، مجله الدراسات، الاردن، عدد ۲، جلد ۲۶ ، ۱۹۹۹ م، ص ۴۴۹ .
[۳] . متفق علیه، بخاری،صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص) إذا رأیتم الهلال فصوموا، وإذا رأیتموه فأفطروا ، شماره ۱۸۱۰، ۲/۶۷۴، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام ، باب وجوب صوم رمضان لرؤیه الهلال، والفطر لرؤیه الهلال. وأنه إذا غم فی أوله أو آخره أکملت عده الشهر ثلاثین یوما ،شماره ۱۰۸۱، ۲/۷۶۲ . متفق علیه، بخاری،صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص) أنه قال لا نکتب ولا نحسب، شماره ۱۸۰۷، ۲/۶۷۴، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام ، باب وجوب صوم رمضان لرؤیه الهلال، والفطر لرؤیه الهلال. وأنه إذا غم فی أوله أو آخره أکملت عده الشهر ثلاثین یوما ،شماره ۱۰۸۱ ،۲/۷۶۲ .
[۴] . ابن الهمام ، شرح فتح القدیر، ۲/۳۱۸، القرافی ، الذخیره ، ۲/۳۱۴، ابن رشد بدایه المجتهد، ۱/۴۲۴، المرداوی، الحاوی الکبیر، ۳/۴۰۷، النووی، المجموع، ۶/۱۷۹، البهوتی ، کشاف القناع، ۲/۳۷۱ .
[۵] . متفق علیه، بخاری،صحیح البخاری، کتاب الصیام، باب قول النبی(ص) أنه قال لا نکتب ولا نحسب، شماره ۱۸۰۷، ۲/۶۷۴، مسلم صحیح مسلم، کتاب الصیام ، باب وجوب صوم رمضان لرؤیه الهلال، والفطر لرؤیه الهلال. وأنه إذا غم فی أوله أو آخره أکملت عده الشهر ثلاثین یوما ،شماره ۱۰۸۱، ۲/۷۶۱ .
[۶] . ابن حجر، احمد بن علی العسقلانی، ت ۸۵۲ ه، فتح الباری شرح صحیح البخاری، ط۱، ۱۴ م،دارالفیحاء، دمشق ، ۱۹۹۷ م، ۴/۱۶۳ .
[۷] . الصدیقی ، فقه المستجدات فی باب العبادات، ص ۲۵۸ .
[۸] . صحیح، الحاکم، محمد بن عبدالله النیشابوری، ت ۴۰۵ ه، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر، ط۱، ۴ م، دارالکتب العلمیه، بیروت ، ۱۹۹۰ م، کتاب الایمان ، شماره ۱۵، ۱/۴۹، وقال صحیح علی شرط الشیخین، ووافقه الذهبی فی التلخیص، واحمد، احمد بن حنبل الشیبانی، ت۲۴۱ ه ، مسندالامام احمد، موسسه قرطبه، القاهره، شماره، ۹۵۳۲، ۲/۴۲۹، وقال شیخ شعیب الاناووط: حدیث حسن، رجاله ثقات رجال صحیح .
[۹] . ابن نجیم، البحر الرائق ، ۲/۴۶۰، ابن عابدین، محمد امین بن عمر، ت ۱۲۵۲ ه، تنبیه الغافل والسنان علی احکام هلال رمضان، ص ۹۶، در ضمن چهار مقاله زیر نظر اشراف حسن اسبر چاپ شده است، ط۱، دارابن حزم، بیروت، ۲۰۰۰ م، القاضی عبدالوهاب، المعونه ، ۱/۲۸۱ .
[۱۰] . الزرقا ، حول اعتماد الحساب الفلکی لتحدید بدایه الشهور، مجله الفقه الاسلامی، عدد ۲، الجزء ۲/۹۳۵، ابو رخیه ، اثبات الاهلهف مجله الشریعه والدراسات الاسلامیه، ص ۴۰۴ .
[۱۱] . العینی ، البنایه ، ۴/۱۷، الباجی، المنتقی شرح موطأ الامام المالک، ط۱، دارالکتاب العربی، بصر، ۱۳۳۱ ه، ۲/۳۸ .
[۱۲] . ابن تیمیه ، مجموع فتاوی شیخ الاسلام ، ۲۵/۱۳۲ .
[۱۳] . ابن تیمیه، مجموع فتاوی شیخ الاِسلام،۲۵/۱۳۶،ابن باز، مجموع فتاوی و مقالات متنوعه لعبد العزیز بن باز ۱۵/۱۱۲.
[۱۴] . الزرقا، حول اعتماد الحساب الفلکی لتحدید بدایه الشهور القمری مجله الفقه الاِسلامی العدد ۲، الجزء ۲/۹۳۱ .
[۱۵] . اُبو زید فقه النوازل، ۲/۲۱۶ .
[۱۶] . شرف القضاه، ثبوت الشهر القمری مجله دراسات، الاردن،العدد ۲ ، المجلد۲۶، ۱۹۹۹م،ص ۴۵۰٫
[۱۷] . المنیع،مجموع فتاوی و بحوث،ص۲۶۵ .
