حکم اثبات هلال ماه با محاسبات علم نجوم ، بخش نخست
حکم اثبات هلال ماه با محاسبات علم نجوم
نویسنده : جابر عیدالونده العازمی – ترجمه : مظهر نعمتی دزاوری
مقدمه: آغاز ماه قمری و رویت هلال ماه شب اول ماه همیشه دغدغه اصلی مسلمانان بوده است و این مهم به خصوص در مورد ماه مبارک رمضان و ماه ذی الحجه که دو فریضه واجب روزه و حج در آنها انجام می‌شود، از اهمیت بیشتری برخوردار می‌شود در این سلسله نوشتار سعی شده است به اختصار،مساله ی اثبات هلال ماه با محاسبات نجومی که اختلاف بسیاری پیرامون آن بین محققان قدیم وجدید وجود داشته بیان گردد ، گرچه محاسبات علم نجوم دارای قدمت زیادیست اما می توان از این نظرکه این علم در اعصار اخیر پیشرفت وتغییر سرسام آوری نموده است،آن را از امور مستحدثه به حساب آوردکه با وجود جزئیات ودقائقی که در این علم صورت گرفته اما دگر بار، همانند قرون قبلی به محض نزدیک شدن به ماه رمضان یا پایان آن ، گمانه زنیها در تعیین زمان اول وپایان این ماه شدت می گیرد و اختلافات در این زمینه زیاد می شود منشأ اختلاف در این مساله مبنی بر دو مدار بوده است:
اول : اختلاف در فهم دلایل وارد شده در این زمینه و چگونگی راهبری وگرایش این دلایل.
دوم : اختلاف پیرامون مقدار دقت محاسبات علم نجوم ومیزان مشروعیت اعتماد بر آن .
نظر مذاهب فقهی در اثبات هلال ماه رمضان بر اساس محاسبات نجومی
فقهاء مذاهب ، درباره ی حکم عمل به محاسبات نجومی برای اثبات هلال رمضان در قالب مانعین و موافقین و قائلین به تفصیل (تقسیم بندی موضوع) باهم اختلاف دارند، که توضیح آن خواهد آمد :
- نظر مانعین (مخالفین) : برخی از علماء براین عقیده اند که به هیچ عنوان نمی توان شروع ماه را با محاسبات فلکی ثابت نمود واین رای جمهور فقهاء حنفیه(۱)ومالکیه(۲) وجمهور شافعیه(۳) وحنابله(۴) ونظر برگزیده ی ابن تیمیه(۵) است ، وبرخی فقهاء معاصر هم از جمله شیخ محمد ابراهیم[۱] وشیخ عبدالعزیز بن باز(۷) وشیخ محمد بن صالح العثیمین( ۸) وشیخ بکرابوزید(۹) هم گرایش به این نظردارند .
و کمیته ی دائمی پژوهشهای علمی وافتاء عربستان( ۱۰) ومجمع فقهی اسلامی جده (۱۱) وکمیته ی فتوی اردن هاشمی(۱۲) هم بر این اساس فتوی نموده اند.
- نظر مجوزین (موافقین) : برخی از علماء براین نظر هستند که عمل بر اساس محاسبات فلکی واعتماد برآن جهت اثبات هلال ماه رمضان جایز است که ازفقهاء متقدمی چون مثل ابن دقیق العید(۱۳)ونووی(۱۴) در المجموع این نظر نقل شده است. وبرخی دانشمندان معاصر هم همچون شیخ معیطی(۱۵) وشیخ طنطاوی جوهری (۱۶)وشیخ احمد شاکر (۱۷) وشیخ محمد رشید رضا.(۱۸)ودکترمصطفی الزرقا(۱۹) ودکتر شرف القضاه (۲۰) این نظر را دارند .
- قائلین به تفصیل ( تقسیم موضوع برای صدور حکم) : بعضی از دانشمندان معتقد به جواز عمل بر اساس محاسبات فلکی دراوقاتی هستند که آسمان صاف وروشن نیست وابری می باشد واین نظر ابن دقیق العید(۲۱) از متقدمین، وشیخ احمد الغُماری(۲۲) ودکتر محمد عبداللطیف الفرفور(۲۳)از معاصرین است .
فقهاء دیگری نیز هستند که بر این باورند ،محاسبات نجومی تنها برای کارهای محاسباتی از قبیل ماشین حساب کاربرد دارد ولاغیر.(۲۴)
وبرخی از فقهاء هم به این محاسبات عمل می کنند اما در جهت نفی چیزی نه اثبات مطلبی ، آنها می گویند اگر محاسبات فلکی بر عدم امکان رویت هلال ماه دلالت نماید پس شهادت کسی، مبنی بر رویت هلال پذیرفته نیست زیرا که در این مساله ،محاسبات نجومی بر رویت مقدم است ، اما اگر از نظر محاسبات فلکی ، امکان رویت وجود داشته باشد بنابراین ،شهادت کسی که خبر از رویت هلال ماه دهد پذیرفتنی است نه محاسبات فلکی، موافقین این نظر از متقدمین تقی الدین سبکی(۲۵) ، واز معاصرین شیخ عبدالله بن منیع (۲۶) وشیخ یوسف القرضاوی (۲۷)می باشند. همچنین وزارت اوقاف و امور اسلامی کویت(۲۸) وکنگره ی تنظیم ابتداء ماه های قمری که در کویت اجرا شد(۲۹) هم این نظر را پذیرفته است.
علت اختلاف :
اسباب اختلاف در این مساله چهار مورد هستند :
- اختصار در این سخن پیامبر (ص) : لا تَصُومُوا حَتَّى تَرَوُا الْهِلالَ ، وَلا تُفْطِرُوا حَتَّى تَرَوْهُ ، فَإِنْ غُمَّ عَلَیْکُمْ فَاقْدُرُوا لَهُ.[۲]
در این حدیث در معنای تقدیر در کلمه ی “فاقدروا ” اختلاف شده است که آیا منظور از آن تکمیل ماه به سی روز است ویا منظور از تقدیر ، منازل ماه وعمل بر اساس محاسبات نجومی می باشد .[۳]
- اختلاف در دلیل شرعی برای واجب شدن روزه ، که آیا رویت هلال ماه ، روزه را واجب می کند یا تنها علم به ورود ماه رمضان ، روزه را واجب می گرداند .
- اختلاف در رسیدن به یقین یا نرسیدن ، با محاسبات فلکی ،یعنی، برخی فقهاء محاسبات فلکی را یقین آور وبرخی دیگر آن را مفید ظن می دانند .
- دیدگاه برخی دیگر از فقهاء متقدم که محسابات فلکی را نوعی طالع بینی برای پیشگوئی و خبردادن از غیب می دانند که از طرف شرع نهی شده است .
حکم اثبات هلال ماه با محاسبات علم نجوم (بخش دوم)
—————————————————————-
منبع:کتاب فتاوی معاصر پیرامون قضایای جدید روزه/ نویسنده : جابر عیدالونده العازمی – ترجمه : مظهر نعمتی دزاوری/ نشر احسان
———————————–
پانوشت ها :
۱ . الکاسانی ، بدائع الصنائع، ۲/۲۲۰ ، العینی، البنایه، ۴/۱۷، ابن نجیم، البحر الرقائق ، ۲/۴۶۰، ابن الهمام ، شرح فتح القدیر، ۲/۳۱۸ .
- القرافی ، الذخیره، ۲/۳۱۴، القاضی عبدالوهاب، المعونه۱/۲۸۱، ابن رشد ، بدایه المجتهد، ۱/ ۴۲۴ ، الحطاب ، مواهب الجلیل ، ۳/۲۸۹ .
- الماوردی ، الحاوی الکبیر، ۳/۴۰۷ ، الرملی، نهایه المحتاج ، ۳/۱۵۳ ، النووی ،المجموع ،۶/۱۷۸ ، الرافعی ، العزیز شرح الوجیز ، ۳/۱۷۸ .
۴ . ابن قدامه ، المغنی ، ۳/۲۱ ، ابن مفلح ، المبدع ، ۳/۶ ، البهوتی، کشاف القناع ، ۲/۱۳۱ ، البهوتی ، شرح منتهی الارادات ، ۲/۳۳۸ .
- ابن تیمیه ، مجموع فتاوی، ۲۵/ ۱۳۱ .[۱]
- ابن ابراهیم ، فتاوی ورسائل سماحه الشیخ محمد بن ابراهیم ، (۴/۱۵۱) .
ایشان محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف آل شیخ ، فقیه حنبلی است که درسال ۱۳۱۱ ه در ریاض متولد شد وسرپرستی وریاست چدینن جایگاه ومنصب را برعهده داشته است از جمله: مفتی کشور عربستان سعودی ، وریاست قضاه وشوون اسلامی ، رئیس سازمان رابطه ی اسلامی از بدو تاسیسش ، همچنین ایشان دارای تالیفات متعددی می باشد از جمله : تحکیم القوانین ، الجواب المستقیم وفتاوای بسیاری که در سیزده مجلد به چاپ رسیده است، ایشان در سال ۱۳۸۹ ه وفات نمودند ، زرکلی ، خیر الدین، الاعلام، ط۱۳، م۸ ، دارالعلم للملائین، بیروت، ۱۹۹۸م، (۵/۳۰۶) .
- ابن باز، مجموع فتاوی ومقالات متنوعه لعبدالعزیزبن باز، (۱۵/۱۰۹).
ایشان محمد بن عبدالله بن عبدالرحمن آل باز فقیه حنبلی غیر مقداست که در سال ۱۳۳۰ ه در ریاض متولد شد ، در بسیاری از مناصب منصوب شده است از جمله: مفتی عام عربستان سعودی، ریاست هیات کبار العلماء ، ریاست مجمع فقه اسلامی تابع سازمان رابطه ی اسلامی ، از جمله تالیفات ایشان : الفوائد الجلیله فی المباحث الفرضیه ، نقد القومیه ومجموعه ای از فتاوی بسیار زیاد که در بیست وشش مجلد چاپ شده اما تکمیل نگردید، در سال ۱۳۴۰ ه در طائف وفات نمود ودر مکه بر او نماز خوانده شد وهمانجا دفن گردید ، العلاونه، احمد، ذیل الاعلام، ط۱، دارالمناره، جده، ۲۰۰۲ م ، (۲/۱۰۷) .
- العثیمین ، فتاوی فی الاحکام الصیام لابن العثیمین ، صفحه۳۶ . ایشان محمد بن صالح بن محمد بن عثیمین التمیمی ، در سال ۱۳۴۷ ه در قصیم متولد شد، مدرس دانشگاه امام محمد بن سعود شاخه ی قصیم بود، به عنوان عضوی در هیات کبار علماء عربستان سعودی برگزیده می شود ، تعداد زیادی تصنیفات وشروح بر کتب دیگر دارد ازجمله: الشرح الممتع علی زاد المستنقع ، قول المفید علی کتاب التوحید، شرح عقیده الواسطیه، ایشان در سال ۱۴۲۱ ه وفات نمود ، الزهرانی، ناصر بن مسفر، ابن عثیمین الامام الزاهد، ص ۲۷ .
- ابوزید بکر بن عبدالله ، فقه النوازل، ط۱ ، م۲ ، موسسه الرساله ، بیروت، ۲۰۰۲ م،(۲/۱۸۹) . ایشان بکر بن عبدالله ابو زید عضو هیات کبار علماء عربستان سعودی می باشد.
۱۰ . الدویش ، فتاوی اللجنه الدائمه للبحوث العلمیه والافتاء فی المملکه العربیه السعودیه ، ۱۰ /۱۰۴ .
- مجله الفقه الاسلامی ، جده ، الدوره الثالثه ، ، لموتمر مجمع فقه الاسلامی ، العدد الثالث ، الجزء الثانی ، سنه ۱۹۸۷ م ، ص ۱۰۸۵ .
- الفتوی التی وردت فی البند ۷ من محضر جلسه الافتاء ۹/ ۱۹۸۷ ، بتاریخ ۱۰ رمضان ، ۱۴۰۷ ه
- ابن دقیق العید ، إحکام الأحکام شرح عمده الأحکام ، تحقیق محمد الأزهری، ط۱ ، م۲ ، دارالکتب العلمیه، بیروت ، ۲۰۰۰ م ، (۱ ، الجزء ۲/۱۶۱) ، ایشان محمد بن علی بن وهب بن مطیع القشیری أبو الفتح تقی الدین مشهور به امام ابن دقیق العید، فقیه محقق در دو مذهب مالکی وشافعی می باشد، در سال ۶۲۵ ه در مصر متولد ودر دمشق واسکندریه علوم دینی را فراگرفت سپس به به قاهره منتقل شد وامر قضاوت سرزمینهای مصر را عهده دار گردید ، تصنیفات زیادی دارد از جمله :إحکام الأحکام ، الإلمام باحادیث الأحکام ، ایشان در سال ۷۰۲ در قاهره وفات نمود.
- النووی ، المجموع ، ۶/۱۸۸ .[۱]
۱۵ . المطیعی ، محمد، ارشاد اهل المله الی اثبات الاهله ، تحقیق حسن احمد، ط ۱ ، دار ابن حزم ، بیروت ، ۲۰۰۰ م ، ص ۱۸۳ .
۱۶ . طنطاوی ، رساله الهلال ، ص ۴۷ .
۱۷ . شاکر، اوائل الشهور العربیه ، هل یجوز اثباتها بالحساب الفلکی ، ط۲ ، مکتبه ابن تیمیه ، مصر، ۱۴۰۷ ه ، ص ۱۵ .
- رضا، اثبات شهر رمضان وبحث العمل فیه وفی غیره بالحساب ،مجله المنار، شماره ۲۸(جزء ۱/۶۸).
ایشان شیخ محمد رشیدبن علی رضا بن خلیفه القلمونی، صاحب مجله ی المنار، در سال ۱۲۸۲ ه در قلمون از توابع طرابلس شام متولد گردیدف یکی از عالمان اصلاح گر جهان اسلام است آگاه به حدیث ،ادبیات عرب وتفسیر قرآن است در مصر، همراه وملازم شیخ محمد عبده وشاگرد او بوده است از مشهورترین آثار علمیش مجله ی المنار وتفسیر قرآن الکریم می باشد، ایشان در مصر به سال ۱۳۵۴ ه وفات یافت، الزرکلی، الأعلام ، (۶/۱۲۶) .
- مکی ، مجد احمد ، فتاوی مصطفی الزرقا ، ط۲ ، دارالقلم، دمشق ، ۲۰۰۱ م ، ص ۱۵۷ ، والزرقا ، حول اعتماد الحساب الفلکی لتحدید بدایه الشهور القمریه هل یجوز شرعاً او لا یجوز ، مجله الفقه الاسلامی، جده، دور دوم ، (۲/۹۲۷) .
ایشان مصطفی احمدبن محمد بن السید بن عبدالقادر الزرقا ، فقیه نوگرا در فقه حنفی، آگاه به ادبیات وشعر عربی، در سال ۱۳۲۵ ه در حلب بدنیا آمد وهمانجا تعلیم دید، ومشغول کار وکالت وتدریس شد ومناصب دو وزارت دادگستری واوقاف سوریه را عهده دار گردید پس از آن از سیاست دور شد ویکی از اعضاء مجمع فقه اسلامی در جده ومکه گردید ، ایشان تصنیفات عدیده ای دارند ازجمله :المدخل الفقهی، الفقه الاسلامی ومدارسه، سرانجام ایشان در ریاض به سال ۱۴۲۰ ه وفات یافت ، العلاونه ، ذیل الاعلام ، ج ۲/۱۹۰ ) .
۲۰ . القضاه ، شرف ، ثبوت الشهر اقمری، مجله الدراسات ، الاردن ، شماره ۲ ، جلد ۲۶ ، ۱۹۹۰ م ، ص ۴۵۲ .
ایشان استاد دانشکده ی شریعت دانشگاه اردن است .
- ابن دقیق العید ، احکام الاحکام شرح عمده الأحکام ، ۲/۱۶۱ .[۱]
۲۲ . الغماری ، توجیه الانظار لتوحید المسلمین فی الصوم والافطار ، ط۱ ، دارالنفائس ، عمان ، ۱۹۹۹ م ، ص ۵۲ . ایشان احمد بن محمد بن الصدیق بن احمد الغماری الازهری المغربی ، شافعی مذهب ودر سال ۱۳۲۰ ه در بطنجه متولد گردید ، ودر قاهره ماندگار شد ، تصنیفات متعددی دارد از جمله : مطالع البدور فی جوامع اخبار البرور ، اقامه الدلیل ، ایشان در سال ۱۳۸۰ ه در قاهره وفات نمود ، زرکلی ، الاعلام ، (۶/ ۵۰) .
- الفرفور، محمد عبداللطیف، رساله بلغه المطالع فی بیان الحساب والمطالع ، مجله مجمع الفقه الاسلامی، بجده ، الدور الثانیه ، العدد الثانی ، ۲/۹۰۳ .
۲۴ . السبکی ، العلم المنشور فی اثبات الشهور، ص ۳۷ ، در ضمن چهار مقاله ی دیگر زیر نظر حسن اسبر ، ط۱ ، دارابن حزم ، بیروت ، ۲۰۰۰ م . ایشان علی بن عبدالکافی بن علی بن تمام السبکی الانصاری الشافعی ، در سال ۶۸۳ در سبک از بخشهای مهم وبرجسته ی مصر بدنیا آمد، واز قاهره به به شام رفت وبه قضاوت آنجا منصوب گردید ، مصنفات بسیاری دارد ازجمله : مختصر طبقات الفقهاء ، المسائل الحلبیه ، ودر سال ۷۵۶ ه در قاهره وفات نمود، زرکلی ، الاعلام ، (۴/۳۰۲)
۲۵ . المنیع ، عبدالله بن سلیمان ، مجموعه فتاوی والبحوث ، ط۱ ، دار العاصمه ، الریاض ، ۱۹۹۹ م ، ص ۲۶۹ . ایشان عبدالله بن سلیمان بن المنیع ، رئیس محکمه ی تشخیص در مکه ، عضوی در هیات کبار علماء عربستان سعودی وعضو کمیته ی تقویم ام القری .
- قرضاوی ، فقه الصیام ، ص ۴ .
۲۸ . وزاره الاوقاف والشوون الاسلامیه بالکویت ، مجمع الفتاوی الصادره عن قطاع الافتاء والبحوث الشرعیه ، (۳/۶۷) .
۲۹ . کنفرانس تنظیم اویل ماه های قمری در کشور کویت ، که از طرف کنگره ی وزارت اوقاف و امور اسلامی کویت در تاریخ ۲۶ فوریه ی ۱۹۷۳ نشات گرفته است .
ایشان محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف آل شیخ ، فقیه حنبلی است که درسال ۱۳۱۱ ه در ریاض متولد شد وسرپرستی وریاست چدینن جایگاه ومنصب را برعهده داشته است از جمله: مفتی کشور عربستان سعودی ، وریاست قضاه وشوون اسلامی ، رئیس سازمان رابطه ی اسلامی از بدو تاسیسش ، همچنین ایشان دارای تالیفات متعددی می باشد از جمله : تحکیم القوانین ، الجواب المستقیم وفتاوای بسیاری که در سیزده مجلد به چاپ رسیده است، ایشان در سال ۱۳۸۹ ه وفات نمودند ، زرکلی ، خیر الدین، الاعلام، ط۱۳، م۸ ، دارالعلم للملائین، بیروت، ۱۹۹۸م، (۵/۳۰۶) .
