استدلال قرآن دال بر الوهیت مطلق خداوند
استدلال قرآن دال بر الوهیت مطلق خداوند
نویسنده: ابوالاعلی مودودی / مترجم: سامان یوسفی نژاد
قرآن کریم نیز چنین تصوری از سلطه دارد که آن را پایه و اساس استدلالها و برهانهای خود در انکار الوهیت غیرخدا و اثبات آن برای خدای متعال قرار داده است: قرآن استدلالهای خود را در این زمینه به این ترتیب مطرح میکند که :
تمام نیروها، قدرتها و شایستگیها در آسمانها وزمین فقط از آن ِ خدای متعال است؛ لذا آفریدن همانا مختص او، گنجینه نعمات در دست او، امر کردن فقط حق او، تمام نیروها و قدرتها در قبضه او و تمامی آنچه که در آسمانها وزمین است، از سر اختیار یا از روی اجبار، همه فرمانبردار و مطیع او هستند. غیر او بر هیچ چیز سلطه ای ندارد و این فقط حکم اوست که در آسمانها و زمین جاری است. کسی هم به جز او وجود ندارد که از اسرار موجودات و شیوه نظم و تدبیر آنها آگاه باشد و یا اینکه در صدور حکم، شریک خدای بزرگ باشد. پس با این توصیف، هیچ معبود به حقی جز او وجود ندارد.
مادام که هیچ اله و معبودی غیر از خداوند وجود ندارد، هرکار انجام شدهای با این اعتقاد که غیر او هم میتواند اِله باشد، از اساس پوچ و باطل است، فرقی هم نمیکند، چه آن معبود را دعا کنیدو از او پناه جسته و نسبت به وی خوف و رجا داشته باشید و چه او را شفیع ود در نزد خداوند بدانید و از او اطاعت و فرمانش را اجرا کنید، درنتیجه، تمام این پیوندها و رابطههایی که با غیرخدا برقرار ساختهاید، در قواع باید فقط مختص خدای سبحان باشد؛ زیرا غیر از او هیچ کسی وجود ندارد که سلطهای دردست داشته باشد.
اکنون به اسلوب زیبایی که قرآن کریم در آیات بلیغ و اعجاز انگیز خویش در این باب (برای بیان استدلالها و براهین دالّ بر الوهیت مطلق الهی) به کار میگیرد، توجه فرمایید:
وَهُوَ الَّذِی فِی السَّمَاءِ إِلَـهٌ وَفِی الْأَرْضِ إِلَـهٌ وَهُوَ الْحَکِیمُ الْعَلِیمُ ( زخرف:۸۴)
خدا آن کسی است که در آسمان و زمین معبود است و او حکیم و علیم است.
أَفَمَن یَخْلُقُ کَمَن لَّا یَخْلُقُ أَفَلَا تَذَکَّرُ‌ونَ *… وَالَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّـهِ لَا یَخْلُقُونَ شَیْئًا وَهُمْ یُخْلَقُونَ*إِلَـهُکُمْ إِلَـهٌ وَاحِدٌ (نحل: ۱۷،۲۰،۲۲)
پس (ای وجدانهای بیدار! از نظر عقل) آن که ( این همه چیزهای عجیب و غریب و نعمتهای بزرگ و سترگ را) میآفریند، همچون کسی است که (چیزی) نمیآفریند؟ (آیا باید بت حقیر و انسان فقیر را شریک خدای جلیل قرار داد؟) آیا یادآور نمیشوید؟ (تا به اشتباه خودپی ببرید و از پرستش بتها و انسانها دست بردارید و تنها و تنها خدای یگانه را بپرستید و سپاسگذاری کنید)
… آن کسانی را که بجز خدا به فریاد میخوانند و پرستش مینمایند، نمیتوانند چیزی را بیافرینند و بلکه خودشان آفریده میگردند! (پس باید مخلوقات ضعیف را پرستید و به کمک طلبید، یا خالق کائنات را؟!)
…. معبود شما معبود یکتایی است.
یَا أَیُّهَا النَّاسُ اذْکُرُ‌وا نِعْمَتَ اللَّـهِ عَلَیْکُمْ هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَیْرُ اللَّـهِ یَرْ‌زُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَا إِلَـهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ (فاطر: ۳)
ای مردم! نعمتی را که خدا به شما عطا فرموده است (با بجای آوردن شکر و ادای حق آن) یادآوری کنید (و سفله و ناسپاس نباشید و از کنار این همه مواهب و برکات و امکانات حیات، سهل و ساده نگذرید، بلکه از خود بپرسید) آیا جز الله، آفرینندهای وجود دارد که شما را از آسمان و زمین روزی برساند؟ (نه! اصلاً) جزاو فریادرس و فرمانروایی وجود ندارد، پس با این حال چگونه منحرف میگردید (و از راه راست به راه کج میگرایید و به جای یزدان برای بتان کرنش میبرید و سجده میکنید؟!).
قُلْ أَرَ‌أَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّـهُ سَمْعَکُمْ وَأَبْصَارَ‌کُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِکُم مَّنْ إِلَـهٌ غَیْرُ اللَّـهِ یَأْتِیکُم بِهِ (انعام: ۴۶)
بگو: به من بگوئید که اگر خداوند گوشها و چشمهایتان را (از شما بازپس) بگیرد و بر دلهایتان مُهر نهد (بدانگونه که چیزی را نشنوید و نبینید و نفهمید) غیر از الله خدایی هست که آنها را به شما برگرداند؟
وَهُوَ اللَّـهُ لَا إِلَـهَ إِلَّا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْأُولَى وَالْآخِرَ‌هِ وَلَهُ الْحُکْمُ وَإِلَیْهِ تُرْ‌جَعُونَ * قُلْ أَرَ‌أَیْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّـهُ عَلَیْکُمُ اللَّیْلَ سَرْ‌مَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ مَنْ إِلَـهٌ غَیْرُ اللَّـهِ یَأْتِیکُم بِضِیَاءٍ أَفَلَا تَسْمَعُونَ * قُلْ أَرَ‌أَیْتُمْ إِن جَعَلَ اللَّـهُ عَلَیْکُمُ النَّهَارَ سَرْ‌مَدًا إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ مَنْ إِلَـهٌ غَیْرُ اللَّـهِ یَأْتِیکُم بِلَیْلٍ تَسْکُنُونَ فِیهِ أَفَلَا تُبْصِرُ‌ونَ (قصص: ۷۲-۷۰)
پروردگار تو الله است و معبود به حقی جزاو وجود ندارد و هرگونه سپاس و ستایشی بدو تعلق دارد. چه در این جهان و چه در آن جهان، فرماندهی و داوری از آن اوست و بازگشت همه شما به سوی او خواهد بود. (او خالق، و او حاکم، و او قاضی است)
بگو: (ای مردم!) به من بگویید اگر خداوند شب را تا روز قیامت همیشه ماندگار کند ( و روز روشن را به دنبال آن نیاورد) بجز خدا کدام معبود است که بتواند برای شما روشنایی بیاورد؟ ( و روز روشنی پدیدار کند تا در آن به تلاش بپردازید و کسب و کار کنید؟) آیا نمیشنوید؟ (باید که بشنوید و بنگرید و کرنش برید اگر عاقلید)
بگو: مراخبر دهید، اگر خداوند روز را تا روز قیامت جاودانه و دائمی کند ( و شب تاریک را به دنبال آن نیاورد) بجز خدا کدام معبود است که بتواند برای شما شبی را بیاورد تا در آن بیارامید ( و خستگی کار روزانه را از تن بدرکنید؟) مگر نمیبینید ( که دچار چه اشتباه بزرگی هستید؟ مگر شب و روز دو نشانه سترگ بر وجود خدای بزرگ نیستند؟!)
قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِ اللَّـهِ لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّ‌هٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِن شِرْ‌کٍ وَمَا لَهُ مِنْهُم مِّن ظَهِی*وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَهُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ (سبأ:۲۳-۲۲)
(ای پیغمبر! به مشرکان) بگو: کسانی را به فریاد بخوانید که بجز خدا (معبود خود) میپندارید. (اما بدانید آنها هرگز گرهی از کارتان نمیگشایند وسودی و زیانی به شما نمیرسانند؛ چرا که ) آنها در آسمان و زمین کمترین حق مشارکت (در خلقت و مالکیت و اداره جهان) نداشته ( و انباز خدا نمیباشند) و خداوند در میانشان یاور و پشتیبانی ندارد (تا در اداره مملکت کائنات، بدو نیازمند باشد). هیچگونه شفاعتی در پیشگاه خا سودمند واقع نمیگردد، مگر شفاعت کسی که خدا بدو اجازه (میانجیگری) دهد.
خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضَ بِالْحَقِّ یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَى النَّهَارِ وَیُکَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِ‌ی لِأَجَلٍ مُّسَمًّى (زمر:۵)
خداوند آسمانها و زمین را به حق آفریده است (نه به بازیچه) شب را بر روز و روز را بر شب میپیچد و خورشید و ماه را فرمانبردار (دستور خود) کرده است (و برای مصلحت بندگان به گردش و چزخش انداخته است) هریک از آنها تا مدت معین و مشخصی( که خدا میداند) در حرکت خواهد بود.
خَلَقَکُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَهٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَأَنزَلَ لَکُم مِّنَ الْأَنْعَامِ ثَمَانِیَهَ أَزْوَاجٍ یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ خَلْقًا مِّن بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُمَاتٍ ثَلَاثٍ ذَلِکُمُ اللَّـهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لَا إِلَـهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُصْرَ‌فُونَ (زمر: ۶)
خداوند شما را از یک تن (به نام آدم) بیافرید. سپس از جنس او همسرش را (به نام حواء) خلق کرد و برای شما هشت جفت چهارپا گسیل داشت. او شما را در شکمهای مادرانتان در میان تاریکیهای سه گانه ، آفرینشهای جوراجور و پیاپی میبخشد (و جنین را هر دم به گونهای در آورده و به پلهای از خلقت میرساند) کسی که چنین (نعمتهایی را میبخشد و اینگونه نقش آفرینی) میکند، الله است که پروردگار شمااست و حکومت و مملکت (سراسر عالم هستی) از آن اوست. هیچ معبود و فرمانروایی جز او وجود ندارد، پس چگونه (با وجود این همه موجبات و انگیزههای عبادت از حق منحرف میگردید و از پرستش خدا به پرستش های چیزهای دیگر) برگردانده میشوید؟
أَمَّنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضَ وَأَنزَلَ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَهٍ مَّا کَانَ لَکُمْ أَن تُنبِتُوا شَجَرَ‌هَا أَإِلَـهٌ مَّعَ اللَّـهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ *أَمَّن جَعَلَ الْأَرْ‌ضَ قَرَ‌ارً‌ا وَجَعَلَ خِلَالَهَا أَنْهَارً‌ا وَجَعَلَ لَهَا رَ‌وَاسِیَ وَجَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَ‌یْنِ حَاجِزًا أَإِلَـهٌ مَّعَ اللَّـهِ بَلْ أَکْثَرُ‌هُمْ لَا یَعْلَمُونَ *أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشِفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَـهٌ مَّعَ اللَّـهِ قَلِیلًا مَّا تَذَکَّرُ‌ونَ *أَمَّن یَهْدِیکُمْ فِی ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَن یُرْ‌سِلُ الرِّ‌یَاحَ بُشْرً‌ا بَیْنَ یَدَیْ رَ‌حْمَتِهِ أَإِلَـهٌ مَّعَ اللَّـهِ تَعَالَى اللَّـهُ عَمَّا یُشْرِ‌کُونَ *أَمَّن یَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ وَمَن یَرْ‌زُقُکُم مِّنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ أَإِلَـهٌ مَّعَ اللَّـهِ قُلْ هَاتُوا بُرْ‌هَانَکُمْ إِن کُنتُمْ صَادِقِی (نمل: ۶۴-۶۰)
(آیا بتهایی که معبود شما هستند بهترند) یا کسی که آسمانها و زمین را آفریده است وبرای شما از آسمان آبی بارانده است که با آن باغهای زیبا و فرح افزا رویاندهایم؟ باغهایی که شما نمیتوانستید درختان آنها را برویانید. آیا (با توجه به آفرینش آسمانها و زمین و نزول باران و برکات و ثمرات ناشی از آن و هماهنگی و پیوند لطیف و دقیق هریک از این مخلوقات) معبودی با خدا است؟! اصلاً ایشان قومی هستند (از حق پرستی به بت پرستی) عدول میکنند. (بتها بهترند) یا کسی که زمین را قرارگاه ( ومحل اقامت انسانها) ساخته است و در میان آن رودخانهها پدید آورده است و برای زمین کوههای پابرجا و استوار آفریده است (تا قشر زمین را از لرزش نگاه دارند) و میان دو دریا مانعی پدیدار کرده است؟ ( تا آمیزه یکدیگر نگردند. حال با توجه به اینها) آیا معبودی با خدا است؟! اصلاً بیشتر آنان بیخبر و نادانند (و قدر عظمت خدا را نمیدانند).
(آیا بت ها بهترند) یا کسی که به فریاد درمانده میرسد و بلا و گرفتاری را بر طرف میکند، هرگاه او را به کمک طلبید و شما (انسانها را برابر قانون حیات دائماً به طور متناوب) جانشین (یکدیگر در) زمین میسازد (و هر دم اقوامی را بر این کره خاکی مسلط و مستقر میگرداند. حال با توجه بدین امور) آیا معبودی با خدا است؟! واقعاً شما بسیار کم اندرز میگیرید!
(آیا بتهای بی جان بهترند) یا کسی که شما را در تاریکیهای خشکیها و دریاها رهنمود (و دستگیری) میکند و کسی که بادها را به عنوان بشارت دهندگان، پیشاپیش نزول رحمتش وزان میسازد (و آنها را پیک قدوم باران میسازد. در ساختن و راه انازی اینها) آیا معبودی با خداست؟ خدا فراتر و دورتر از این چیزهایی است که انباز او میگردانید.
(آیا معبودهای دروغین شما بهترند) یا کسی که آفرینش را میآغازد وسپس آن را برگشت میدهد و کسی که شما را از آسمان و زمین روزی عطا میکند؟ (حال با توجه به قدرت آفرینش یزدان و نظم و نظام موجود در پدیدههای جهان و اقرار عقل سالم به زنده شدن دوباره مردمان در دنیای جاویدان) آیا معبودی با خدا است؟ (ای پیغمبر بدیشان) بگو: دلیل و برهان خود را بیان دارید اگر راست میگوئید (که جز خدا معبودهای دیگری هم وجود دارند).
الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ یَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ یَکُن لَّهُ شَرِ‌یکٌ فِی الْمُلْکِ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَ‌هُ تَقْدِیرً‌ا * وَاتَّخَذُوا مِن دُونِهِ آلِهَهً لَّا یَخْلُقُونَ شَیْئًا وَهُمْ یُخْلَقُونَ وَلَا یَمْلِکُونَ لِأَنفُسِهِمْ ضَرًّ‌ا وَلَا نَفْعًا وَلَا یَمْلِکُونَ مَوْتًا وَلَا حَیَاهً وَلَا نُشُورً‌ا (فرقان: ۳-۲)
آن کسی که حکومت و مالکیت آسمانها و زمین از آن اوست و فرزندی برای خود برنگزیده است و در حکومت و مالکیت انبازی نداشته است و همه چیز را آفریده است و آن را دقیقاً اندازهگیری و کاملاً برآورده کرده است.
(مشرکان) سوای خدا معبودهایی برگرفتهاند (و به پرستش اصنام و کواکب و اشخاصی پرداختهاند) که چیزی را نمیآفرینند و بلکه خودشان آفریدههایی بیش نیستند و مالک و سود و زیانی برای خود نیستند و بر مرگ و زندگی و رستاخیز اختیار و توانی ندارند.
بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى یَکُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَکُن لَّهُ صَاحِبَهٌ وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ *ذَلِکُمُ اللَّـهُ رَبُّکُمْ لَا إِلَـهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ کُلِّ شَیْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ (انعام: ۱۰۲-۱۰۱)
خدا کسی است که آسمانها و زمین را از نیستی به هستی آورده است. چگونه ممکن است فرزندی داشته باشد در حالی که او همسری ندارد؟ (همسر و فرزند باید از جنس شوهر باشد و خدا یگانه و بی همتا است) و همه چیز را او آفریده است (از جمله اشخاص و اشیایی را که شریک او می سازند) و او آگاه از هرچیز است ( وآنچه گویند و کنند از چشم خدا پوشیده نمیماند و بیپاداش و بادافره نمیگردد).
آن (متصف به صفات کمال است که ) خدا و پروردگار شما است. جز او معبود و فرمانروایی وجود ندارد و او آفریننده همه چیز است، پس وی را باید عبادت کنید ( و بس؛ چرا که تنها او مستحق پرستش است) و حافظ و مدبّر همه چیز است.
وَمِنَ النَّاسِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُونِ اللَّـهِ أَندَادًا یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّـهِ وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّـهِ وَلَوْ یَرَى الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّهَ لِلَّـهِ جَمِیعًا (بقره: ۱۶۵)
برخی از مردم هستند که غیر از خدا، خدا گونههائی برمیگزینند و آنان را همچون خدا دوست میدارند و کسانی که ایمان آوردهاند خدا را سخت دوست میدارند ( و بالاتر ازهرچیز بدو عشق میورزند) آنان که ستم میکنند اگر میشد عذابی را مشاهده کنند که هنگام (رستاخیز) میبینند، (میفهمند که ) قدرت و عظمت همه از آن خدا است.
قُلْ أَرَأَیْتُم مَّا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّـهِ أَرُونِی مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّمَاوَاتِ ائْتُونِی بِکِتَابٍ مِّن قَبْلِ هَـذَا أَوْ أَثَارَهٍ مِّنْ عِلْمٍ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ * وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّن یَدْعُو مِن دُونِ اللَّـهِ مَن لَّا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ (احقاف: ۵-۴)
بگو: آیا دقت کردهاید درباره چیزهایی که بجز خدا به فریاد میخوانید و میپرستید؟ به من نشان دهید چه چیزی از زمین را آفریدهاند؟ یا اصلاً در (آفرینش و گردش و چزخش) آسمانها مشارکتی داشتهاند؟…
چه کسی گمراه تر از کسی است که افرادی را به فریاد بخواند و پرستش کند که (اگر) تا روز قیامت (هم ایشان را به فریاد بخواند و پرستش کند) پاسخش نمیگویند؟
لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَهٌ إِلَّا اللَّـهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّـهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ * لَا یُسْأَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَهُمْ یُسْأَلُونَ
(انبیاء: ۲۳-۲۲)
اگر در آسمانها و زمین، غیر از یزدان، مبعودها و خدایانی میبودند و (امور جهان را میچرخاندند) قطعاً آسمانها و زمین تباه میگردید ( و نظام گیتی بهم میخورد؛ چرا که بودن دوشاه در کشوری و دو رئیس در ادرهای نظم و ترتیب را به هم میزند) لذا یزدان صاحب سلطنت جهان بسی برتر از آن چیزهایی است که ایشان (بدون نسبت میدهند) و بر زبان میرانند. خداوند در برابر کارهایی که میکند مورد بازخواست قرار نمیگیرد ( و بازپرسی نمیشود و کسی حق خردهگیری ندارد) ولی دیگران مورد بازخواست و پرستش قرار میگیرند ( و در افعال و احوالشان جای ایرادو سوال بسیار است).
مَا اتَّخَذَ اللَّـهُ مِن وَلَدٍ وَمَا کَانَ مَعَهُ مِنْ إِلَـهٍ إِذًا لَّذَهَبَ کُلُّ إِلَـهٍ بِمَا خَلَقَ وَلَعَلَا بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ (مؤمنون: ۹۱)
خداوند نه فرزندی برای خود برگرفته است و نه هیچ معبودی با او (انباز) بوده است؛ چرا که اگر معبودی با اومیبود، هریک به آفریدگان خود میپرداخت ( و در نتیجه هربخشی ازجهان بانظام خاصی اداره میشد و این با وحدت نظامی که بر سراسر هستی حاکم است سازگار نمیبود) و هر یک از معبودها (برای توسعه قلمرو حکومت خود) بر دیگری برتری و چیرگی میجست ( و نظام عالم از هم گسیخته و جهان هستی به تباهی کشیده میشد).
قُل لَّوْ کَانَ مَعَهُ آلِهَهٌ کَمَا یَقُولُونَ إِذًا لَّابْتَغَوْا إِلَى ذِی الْعَرْشِ سَبِیلًا * سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیرًا
( اسراء:۴۳-۴۲ )
(ای پیغمبر! به مشرکان) بگو: اگر با خداوند (جهان) آن چنان که میپندارید، معبودهایی (در گستره هستی) بودند، در این صورت قطعاً درصدد برمیآمدند که بر (یزدان سبحان) صاحب تخت (جهان) چیزه شوند (و اختلاف و تنازع خدایان گوناگون، نظم و نظام دنیا را مختل میکرد).
در تمامی این آیات یک محور اصلی و کلی وجود دارد و آن این است که :
الوهیت و سلطه، لازمه یکدیگرند و از حیث معنا و روح کلمه هیچ تفاوتی با هم ندارند؛ زیرا کسی که سلطه و نفوذ ندارد نه ممکن است و نه سزاوار است که اله و معبود باشد؛ اما کسی که دارای قدرت و سلطه است، فقط اوست که جایز است اله باشد و شایستگی معبود بودن را نیز داشته باشد، زیرا هیچ یک از نیازهایی که انسان برای رفع نمودن آنها ناچار است کسی را اله و فریادرس خویش بگیرد، بدون وجود سلطه قایل رفع شدن نیست. به همین دلیل در صورت نبود سلطه ونفوذ، الوهیت هم معنا نخواهد داشت و رفتن انسان به نزد آن معبود برای رفع مشکلاتش امیدداشتن به او کاری عبث و بیهوده است.
شیوهای که قرآن کریم با در نظر گرفتن این اندیشه محوری (یعنی استلزام دو جانبه سلطه و الوهیت) استدلالهای خود را براساس آن مطرح میسازد، این زمینه را برای خواننده آیات قرآن فراهم میسازد که مقدمات و نتایج این استدلالها را به خوبی درک کند و بفهمد، به ترتیب زیر:
۱-تحقق کارهایی از قبیل برطرف کردن مشکلات و گرفتاریها، رفع نیازها، پناه دادن، توفیق عنایت کردن، یاری رساندن، مراقبت کردن، پشت و پناه بودن واستجابت دعاها، که شما (مخاطب قرآن) آنها را کارهایی ساده و کم اهمیت میپندارید، در حقیقت به این سادگی نیست، بلکه چنین اموری ارتباط بسیار محکمی با نیروها و قدرتهایی دارند که متولی تدبیر امورات موجودات این جهان هستند، زیرا اگر شما به راهی که از طریق آن نیازهای بسیار کوچکتان برآورده میشود دقت کنید، متوجه خواهید شد که برطرف شدن این حوائج جز با حرکت عوامل غیرقابل شمارشی در ملکوت آسمانها و زمین محال است، برای مثال لیوان آبی را فرض کنید که میخواهید آن را بنوشید و یا دانه گندمی را تصور کنید که (با آسیاب کردن و پختن) آن را میخورید. شما چه میدانید قبل از اینکه اینها برایتان آماده شود و به دست شما برسد، خورشید و زمین و بادها ودریاها چه کارهایی که نکردهاند. بله! استجابت دعاهای شما و رفع نیازهایتان مستلزم وجود یک قدرت و سلطه کم اهمیت نیست، بلکه در واقع لازمه آن، آفرینش اسمانها و زمین ، چرخش سیارات، حرکت بادها و فرود آمدن باران است. در یک کلام برآورده شدن حاجات، مستلزم تدبیر تمام کائنات است.
۲- چنین سلطه عظیمی غیرقابل تجزیه است، یعنی هرگز امکان ندارد که سلطه آفرینش موجودات در دست یک نفر و امورات مربوط به رزقشان در دست یک نفر دیگر باشد و یا اینکه خورشید، مسخّر فلان کس بوده و زمین فرمانبردار شخص دیگری باشد، همچنانکه امکان ندارد موجودات را یک نفر آفریده باشد و مریض شدن و شفا دادن آنان در دست فرددیگر و مرگ و زندگیشان در اختیار شخص سومی باشد، زیرا در این صورت محال است که نظام این جهان استوار شود؛ لذا باید تمامی قدرتها و سلطهها وشایستگیها در دست یک حاکم واحد باشد که امورات کل آسمانها و زمین به او ارجاع داده میشود. در حقیقت نظام این جهان مقتضی چنین امری است و اینچنین نیز هست (زیرا در غیراین صورت سنگ روی سنگ بند نمیشود).
۳- هرگاه تمام سلطهها و قدرتها درانحصار یک حاکم واحد باشد و غیر او حتی به اندازه یک ذره بسیار کوچک و بی ارزش مالک هیچ چیز نباشد، بدون شک الوهیت نیز کاملاً حق او خواهد بود و در آن شریکی نخواهد داشت. بنابراین احدی غیر از خدای بزرگ نمیتواند (شما را ای مخاطب قرآن) کمک کند، دعایتان را استجابت نماید، پناهتان دهد و نیز پشتیبان، یاریگر، دوستدار و وکیلتان باشد وبرایتان جلب منفعت و دفع ضرر کند.
(حال که اینگونه است بدانید که ) هیچ فریادرسی جز خدای متعال ندارید و حتی ممکن نیست الهی داشته باشید که با خداوند جهانیان دوست باشد و به دلیل قربتی که با او دارد شفاعتش در نزد خداوند قابل قبول باشد؛ بله! درتوانایی هیچ کس نیست که حتی گوشهای کوچگ از امورات در دست او باشد و در کوچکترین مسئلهای دخیل باشد. پذیرش شفاعت و یا رد آن نیز به همین شکل منوط به مشیت و اراده خداوند است و هیچ کس قدرت و نفوذ آن را ندارد که بتواند شفاعت خود را به خدای سبحان بقوبلاند.
۴- یکپارچه بودن این سلطه برتر میطلبد که مصدر تمامی احکام و دستورات فقط و فقط یک حاکم چیره ومسلط بر امور باشد و حتی کوچکترین جزئی از آن سلطه به غیر منتقل نشود، زیرا مادامی که آفرینش فقط مختص خدای متعال است و در آن هیچ شریکی ندارد و این همواره اوست که مردمان را رزق و روزی میدهد و غیر او کوچکترین نقشی در آن ندارد و فقط او است که مسئول تدبیر وگردش امورات این کائنات است و در ان نیز شریکی ندارد، عقل حکم میکند که حکومت کردن، امر کردن، تشریع وقانونگذاری هم فقط در دست او باشد و در این مورد باز هم وجود شریک برای خداوند غیرقابل توجیه باشد. و همچنانکه اشتباه است گمان کنیم که غیرخدا میتواند استجابت کننده دعاها، برآورده کننده حاجت حاجتمند و پناه دهنده بی پناه در دایره ملکوت خداوند باشد، به همین صورت نیز اشتباه و باطل است اگر بپنداریم غیراو شایستگی این را دارد که حاکمی مستقل، فرمانروایی مطلق و قانونگذاری تام الاختیار در وضع قوانین باشد، زیرا آفریدن، رزق دادن، زنده کردن مردگان و میراندن آنان نیز مسخر ساختن خورشید و ماه، در هم پیچاندن شب و روز ، قضا و قدر، فرمانروایی آسمانها و زمین، قانونگذاری و همه و همه مظاهر و تجلیهای گوناگونی از یک حکومت و سلطه واحدند، البته حکومت و سلطهای که به هیچ وجه قابل تجزیه و تقسیم نیست. لذا معتقد به اینکه اطاعت از حکم و فرمان غیرخدا واجب و اجرای دستوراتش لازم است در حالی که خاوند هیچ دلیلی بر صحت آن نازل نفرموده است دچار همان شرکی میشود که فردی غیر خدا را به دعا میخواند و از او کمک میطلبد.
به همین شکل نیز اگر کسی ادعا کند که در مقام سیاسی، مالک تمام یک کشور و نیز چیره و مسلط بر امورد و حاکم مطلق آن است، همانند ادعای کسی است که در میان مردم اعلام میکند: «(ای مردم!) من مولای شما، متکفل امورات و نیز پشتیبان و یاریگر شما هستم»و منظور او از این سخن، تمام معانی خارج از چارچوب سنتهای حاکم بر جهان طبیعت باشد.[۱] آیا ندیدهاید زمانی که قرآن کریم بحث بی شریک بودن خداوند را در خلق، اداره کردن و تدبیر نظام این عالم مطرح میکند، به موازات آن بحث بی شریک بودن خداوند را در حکومت کردن و فرمانروایی نیز بیان میکند؟! این خود از یک سو گواهی است واضح بر این مطلب که : الوهیت مشتمل بر معانی حکومت و فرمانروایی است و از دیگر سو لازمه توحید الوهیت خداوند آن است که ذات مبارک او در این مورد نیز شریکی نداشته باشد. در آیات زیر مطالب فوق بسیار مفصلتر از آنچه گفته شد، بیان شده است:
قُلِ اللَّـهُمَّ مَالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَن تَشَاءُ وَتَنزِعُ الْمُلْکَ مِمَّن تَشَاءُ وَتُعِزُّ مَن تَشَاءُ وَتُذِلُّ مَن تَشَاءُ
(آل عمران: ۲۶)
بگو: پروردگارا! ای همه چیز از آن تو! توهرکه را بخواهی حکومت و دارائی میبخشی و از هرکه بخواهی حکومت و دارائی را باز پس میگیری و هرکس را بخواهی عزت و قدرت میدهی و هرکس را بخواهی خوار میداری.
قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ * مَلِکِ النَّاسِ * إِلَـهِ النَّاسِ (ناس: ۳-۱)
بگو: پناه میبرم به پروردگار مردمان. به مالک وحاکم (واقعی) مردمان به معبود (به حق) مردم.
قرآن کریم در سوره غافر با صراحت بیشتری این امر را بیان میدارد:
یَوْمَ هُم بَارِزُونَ لَا یَخْفَى عَلَى اللَّـهِ مِنْهُمْ شَیْءٌ لِّمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّـهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ (غافر: ۱۶)
روز رویارویی، روزی است که مردمان ظاهر و آشکار میشوند ( وتمام پردهها و حجابها کنار میروند و موانع مادی برچیده میشوند و سرانجام علاوه بر سربرآوردن مردم از گورها، درون و برون و خلوت و جلوت همه انسانها نمودار میگردد) و چیزی از (کار و رفتار و پندار) ایشان برخدا پنهان نمیماند. (فریاد وحشتناکی را میشنوید که میگوید:) ملک و حکومت، امروز از آن کیست؟! (پاسخ قاطعانه داده میشود که) از آن خداوند یکتای چیره و تواناست.
زیباترین تفسیر این آیه، حدیثی است که امام احمد بن حنبل (رضی) از حضرت عبدالله بن عمر (رضی) روایت کرده است که[۲] : پیامبر (ص) روزی آیه (وَمَا قَدَروُا اللهَ حَقَّ قَدرِهِ و الأرضُ جَمیعاً قَبضَتُه یَومَ القِیامَهِ و السَّماواتُ مطویّاتٌ بِیَمینِه سُبحانَهُ و تعالی عَمَّا یُشرکونَ)[۳] را بر روی منبر میخواندند و در همان حال دستان مبارکشان را تکان داده و پشت و رومیکردند و (به جماعت) میگفتند: ( در روز قیامت) پروردگار متعال خود را تمجید میکند و میگوید: منم جبّار؛ منم متکّبر؛ منم عزیز؛ منم کریم.
عبدالله بن عمر (رضی) در ادامه حدیث میگوید:
در حالی که پیامبر (ص) این را میفرودند منبر به شدت تکان میخورد به حدی که با خود گفتم الان پیامبر خدا (ص) را به زمین خواهد انداخت.
—————————-
منبع : کتاب اصطلاحات چهارگانه در قرآن / نویسنده: ابوالاعلی مودودی / مترجم: سامان یوسفی نژاد
[۱] – برای تحقیق بیشتر به کتاب «دیدگاه سیاسی اسلام» تألیف استاد مودودی مراجعه کنید
[۲] – تخریج این حدیث در ضمیمه نامه پایان کتاب آمده است
[۳] – آنان خدا را آنگونه که شایسته است، نشناختند؛ در حالی که تمام زمین در روز قیامت در قبضه اوست و آسمانها پیچیده در دست او؛ خداوند منزه و برتر است از شریکهایی که برای او میپندارند. (زمر:۶۷)
