سرزمین کردستان و حدود و وسعت آن
سرزمین کردستان و حدود و وسعت آن
پروفسور محمد امین زکی / مترجم : حبیب الله تابانی
۱- به گفته ی تاریخ کردستان به کجا گفته شده است؟
در کتاب های تاریخی قدیمی، در بعضی جاها و بخصوص بعد از قرن هفتم پیش از میلاد صحبت از سرزمینی به نام « کرد وئن » شده است که به گفته ی « سرمارک سایکس » و نوشته های دیگر به سرزمینی گفته اند که از سرچشمه های « زاب بزرگ » و « دجله» تا دریاچه ی « وان » را در بر می گیرد. « سن مارتین » در فرهنگ تاریخی و جغرافیایی می گوید: « سرزمین کرد و ئن » از زمان های پیش « کور جیغ » یا « کردوخ » گفته می شده که به زبان ارمنی بوده و به مفهوم « کرد و ارمنی » است که شمال این سرزمین دریاچه ی « وان » و جنوبش سرزمین آشور و شرقش ارمنستان بود. و در کتاب تاریخ شرق قدیم نوشته ی نورمان هم با قاطعیت گفته شده که وطن اکراد از خلیج فارس تا بحر خزر ادامه داشته است.
در دوره ی حکومت های مقدونیه و روم و اشکانی، از کردستان نام مخصوصی برده نشده و قسمت های میانی این سرزمین را در طول این مدت « ارمنیه و ارمنستان » خوانده اند. در اوایل اسلام و در زمان خلافت عمر خلیفه ی دوم از خلفای راشدین، قسمتی از سرزمین کرد جزو منطقه آذربایجان و قسمت میانی آن هم جزو سرزمین « جزیره » ذکر شده است که « ایاز پسر غنم » والی آن بوده است.
در دوران خلافت بنی امیه و بنی عباس هم تقریبا" سرزمین کردستان جزو مناطق جزیره، عراق، جبال، آذربایجان، موکان اراران و ارمنیه و روم بوده و کتاب « تقویم البلدان » هم تقریبا" همین تقسیمات را تأیید می کند و سرزمین های کردستان را در پنج ناحیه ذکر کرده که به ترتیب عبارتند از:
هفتیمن اقلیم جزیره بوده که شامل مصر (رقه) دیار ربیعه(موصل) که در قرن چهارم هجری همه ی اهالیش کرد بوده اند و بالاخره دیاربکر(آمد).
هشتمین اقلیم عراق و حلوان.
هفدهمین اقلیم بلادالروم، ملاطیه، یوزقار و سیواس.
هیجدهمین اقلیم ارمنیه، اراران، آذربایجان، وان، برزعه که این شهر مرکز اراران و مشرف به رودخانه مشهور خواجه نصیرالدین طوسی هم در آن بوده است.( بقایای این رصدخانه هنوز هم پابرجاست.)مترجم
نوزدهمین اقلیم جبل، سلطانیه، همدان، مسیی، اردبیل، شهر زور، و … در آن قرار داشته است.
لسترنج در کتاب جالبی به نام:the land of the eartezn calipahate منتشره در ۱۹۰۵ لندن درباره ی تقسیمات اداری دوره ی خلفا روشنگری های جالبی در این خصوص کرده و تقریبا" مانند«ابوالفداء» کردستان را میان خوزستان،جبال، عراق، جزیره،ارمنستان اراران، موکان (که بین اردبیل و رودهای کورا و آراز بوده است) و آذربایجان است که وحدتی اداری به نام کردستان نداشته است.
بنابر روایتی، ریشه ی اسمی کردستان اولین بار از طرف سلجوقیان به منطقه ی واقع در میان آذربایجان و لرستان یا مناطق غربی زاگرس گفته شده که با این حساب این ناحیه عبارت خواهد بود از محال سنندج، دینه ور، همدان و کرمانشاهان. اما به گفته ای کردستان به منطقه شهر زور و کویه گفته می شده است.
آقای لسترنج در کتاب ممالک خاوری خلفا صفحه ی ۱۹۲ می نویسد که در اواسط قرن ششم هجری سلطان سنجر سلجوقی غرب سلسله جبال زاگرس را که جزو کرمانشاهان بود، از آن ناحیه جدا کرده و حکومتش را به برادرزاده اش سلیمانشاه واگذار کرد که او هم «بهار» را مرکز حکومت خود قرار داد و پس از دو سال(۵۵۴-۵۵۶) هجری، جانشین عمویش گردید.«حمدالله مستوفی» می نویسد زمانی که سیلمان حاکم این منطقه بود، ترقیاتی داشته و هر سال حدود دو میلیون دینار درآمد داشته است که«عین» محاسب دربار مغول، میزان این درآمد را یک دهم آن می نویسد. در زمان مغول از طرف «الجایتو» سلطان آباد در «چمچه مال» بنا گردید و شهر های مشهور دیگرش عبارت بوده از کرمانشاهان، حلوان، چمچمه مال، آلیشتار، کنگاور، دیناور، شهر زور و بهار.
شرف الدین بتلیسی در کتاب شرفنامه می نویسد کردستان فقط به منطقه ی «دیرسم» گفته می شده و از طرفی مؤلف «نجات و احکام» معتقد است کردستان فقط ناحیه ی «چمشکزک» بوده است. حمدالله بن ابوبکر بن نصر مستوفی که در قرن هشتم هجری می زیسته، در کتاب «نزهه القلوب در مسالک و ممالک» نوشته است مرکز کردستان ابتدا شهرستان «بهار» و بعد به «سلطان آباد» که در نزدیکی کوه بیستون بوده و به سلطان آباد چمچه مال مشهور بوده منتقل شده است. وی می نویسد سرزمین های «ارمن» و «جزیره» جزو کردستان غربی و «هه ولیر» (اربیل) و «آمید» (عماریه) جزو ایالت «جزیره» بوده اند و در قرن هشتم، کردستان از شانزده ایالت تشکیل می شده است و ممالک خلافت شرقی کردستان را تنها با ایالات کرمانشاهان و شهر زور نمایانده است که مرکز آن شهر کرمانشاه یا قرمسین بوده است که به حسابی یکی از چهار ایالت عراق عجم یا جبال محسوب می شده است.(کردستان، همدان، ری و اصفهان) و شهرهای مهم این ناحیه حلوان،کرند، الیشتار، چمچه مال(سلطان آباد) کنگاور، دیناور، سیار بیستون( واسطام یا بسطام و شهرزور)
شاید فقط به خاطر ضرورت اداری و تقسیم بندی های آن بوده که حلوان جزو عراق عرب، سرزمین های دیگر نیز نظیر زنکان «زنجان» سابلاغ یا ساوج بلاغ یا مهاباد (لر بزرگ و لر کوچک)، بروجرد، خرم آباد، اسدآباد جزو عراق عجم و خوی سلماس و اشنویه و سرآو (سراب) ده خوارکان ««آذرشهر» جزو آذربایجان و ملازگرد و وان جزو ارمنستان به حساب آمده است.
در کتاب ظفرنامه که مربوط به زمان تیمورلنگ است، ضمن صحبت از کردستان، امیر بتلیس را بهترین مرد کردستان می نامد.
ملاادریس بتلیسی مؤلف کتاب «سلیم نامه» می نویسد موقعی که از تبریز برمی گشتم، نماینده ی سلطان سلیم عثمانی دستور داد که از ارومیه و شنو (اشنویه) تا دیاربکر و ملاطیه هر چه امرای کرد هست، وادار به اطاعت کنم و بر موازین و شهود اسلامی از آنها، قول اطاعت و پیروی بگیرم. کتاب های «ملوک و حکام کردستان» و «کوردستان دیاری» نوشته ی اولیای چلبی نیز بر همین محور، کردستان را معرفی کرده اند. ولی چنانکه در دنباله ی این بحث خواهد آمد، کم کم اداره امور کردستان به دست حکام و امیرنشینان دیاربکر «وان»بغداد و ارضروم و… افتاد.
۲- کردستان از دیدگاه جغرافیا
انسکلوپدی اسلام می گوید: کلمه ی کردستان به سرزمین هایی گفته می شود که اکراد در آن زندگی کرده و می کنند، چنانکه ایرانی ها به سرزمین هایی که اکراد مقیم خراسان در آن زندگی می کنند نیز کردستان خراسان می گویند.
همین انسکلوپدی سرزمین کردستان را کوچکتر از پیشینیانش نشان می دهد و می نویسد: کردستان سرزمین به صورت طولی از جنوب شرقی لرستان به طرف شمال غربی تا «ملاطیه» کشیده شده که طول آن ششصد مایل و عرض آن در پهن ترین عرصه ی آن بین موصل و آرارات دویست و پنجاه مایل است و متوسط آن بین ۱۲۰ تا ۱۵۰ مایل می شود که این حدود ناقص است، زیرا اولا" لرستان را خارج از محدوده ی کردستان قرار داده و در ثانی حدود شمالی آن تا «الشکرد» و «ارضروم» کشیده می شود.
اولیای چلبی که در سال ۱۰۶۵ هجری تمام مناطق کردستان را گشته است، می گوید کردستان از شمال به جنوب و از ارضروم به وان و حکاری و جزیره و عماریه و موصل و شهرزور و اردیلان و دربند و از آنجا تا بصره ادامه می یابد. طول این سرزمین هفتاد(قوناغ) منزل ولی عرض آن کمتر است.
قبل از سال ۱۹۱۴ ملت کرد سه قسمت شده بود که بین کشورهای عثمانی، ایران و روس پخش می شد ولی به دنبال معاهده ی ۱۶ مارس ۱۰۲۱ که بین ترکیه و روسیه بسته شد، قسمت اعظم سرزمین های کردستان روس به ترکیه «عثمانی» واگذار گردید و بعدها قسمتی از این سرزمین (موصل و کردنشین های این منطقه) به عراق تعلق گرفت. پس از جنگ جهانی اول نیز در تقسیمات سیاسی کردستان، تغییراتی به وجود آمد.
_______________________________
تحقیقی تاریخی درباره کرد و کردستان
نویسنده: پروفسور محمد امین زکی
مترجم : حبیب الله تابانی
انتشارات :آیدین