فن بیان و سخنرانی و موعظه و بحث

فن بیان و سخنرانی و موعظه و بحث

نوشته : دکتر طارق سویدان  / ترجمه : علی رشیدی

 تجربه زندگیم می گوید که در هر زمانی فن بیان و خطابه یکی از بزرگترین عوامل تأثیرگذار بر بشر بوده است. از مقوله های مشهور عرب است که می گویند : آغازگر هر جنگی کلام و سخن است. البته ناگفته نماندکه آخر آن هم کلام و سخن است. چه چیزی مردم را به سوی جنگها سوق می دهد؟ چه چیزی جنگها را خاتمه می دهد؟ چه چیزی مردم و توده ها را به حرکت وا می دارد؟ طبیعتا کلام و سخن است.

هیتلر می گوید : علت تمام حوادث بزرگی که دنیا را به لرزه درآورده، سخنان منطوق(گفته و بر زبان آورده شده) بوده است نه سخنان مکتوب. این قضیه در بین انسانها معروف و مشهور است. بنابراین خیلی مهم است که بین سخنرانی ها و خطبه های موفق و تأثیرگذار و سخنرانی های فریبنده و بی تأثیر تفاوت قائل باشیم و از همدیگر جدا کنیم. از نسل جوان تقاضا دارم که این فن را به خوبی یاد بگیرند.

سخنرانی و خطابه، فن و علم بزرگی است. من آن را در کنار تحصیل در غرب یاد گرفته ام. وقتی در شرق بودم که تقریبا تا پایان دبیرستان بود، سخنرانی را خوب نمی دانستم و حتی با آن آشنایی نداشتم. یادم می آید برای اولین بار در زندگی( فکر می کنم در اواخر دبیرستان بود) از روی برگه سخنرانی کردم در حالی که قلبم می تپید و دست و پایم می لرزید، خیلی ترسیده بودم و گفتم دیگر تمام شد؛ توبه کردم و دیگر هیچوقت سخنرانی نمی کنم. شاید بعضی ها از این حرف تعجب کنند ولی واقعا اینجوری بوده ام. اصلا سخنرانی و خطابه را نمی دانستم و با آن آشنایی نداشتم. اما کار کردم و یاد گرفتم و همچنان هم در حال یادگیری هستم و آن قسمتی هم که یاد گرفته ام و کار کرده ام را در یک کتاب در موضوع فن بیان جمع آوری کرده ام و به صورت نوار صوتی نیز در آورده ام، به هدف اینکه این کار را در جهان عرب به خوبی عملی کنیم.

جهان عرب با خطابه و سخنرانی آشناست و از آن تأثیر پذیرفته است اما همچنان بسیاری از ادوات و ابزارهای سخنرانی و خطابه عربی سنتی و قدیمی است. در حالی که سخنرانی و بیان، امروزه تبدیل به یک علم کارشناسی شده و دقیق، حاوی ابزارهای متقن شده که تحقیقات و بررسی های شفافی در مورد آن انجام شده است که به بعضی از آنها اشاره خواهم کرد. هدف اصلی من این است که از این فن و مهارت به خوبی در دعوت الی الله استفاده شود. امروزه بسیاری از دعوتگران فکر می کنند که خطابه و سخنرانی را به خوبی می دانند. من یک مرکز آموزشی دارم تحت عنوان “الگوها”، که در این مرکز کسانی را آموزش می دهیم تا در آینده تبدیل به الگو و شخصیت شوند، شخصیت هایی که به اسلام و دعوت نفع برسانند. در بخشی از آموزش و یکی از مهارتهای اصلی که به آنها آموزش می دهیم، مهارت بیان است.

در این مرکز برادران بزرگواری مشارکت دارند مثل دکترهای متخصص در علوم شرعی، شعرا و … ولی به این نتیجه رسیده ام که همه آنها نیاز به آموزش عمیقِ فن بیان و سخنرانی دارند. مردم آمادگی یادگرفتن دارند اگر کسی باشد به آنها آموزش دهد. اما چرا ما در برنامه های تلویزیونی یا در خطبه های جمعه و غیره  از همان روش و اسلوب و ادوات قدیمی استفاده کنیم ؟ چرا اینگونه باشد در حالی که علم این کار وجود دارد و ما می توانیم با بهره برداری از آن در دعوت موفق باشیم.

از شما می پرسم: در چند خطبه جمعه شرکت کردید؟ حالا می پرسم شما از چند خطبه تا حالا تأثیر پذیرفته اید؟ یک بار با یکی از جوانان در یک خطبه جمعه حضور داشتیم که (ببخشید البته) خطبه در نهایت خستگی و ملالت اجرا می شد. این برادر در خطبه شرکت کرده بود و خسته شده بود، بعد از خطبه به او گفتم : ان شاءالله از خطبه استفاده برده باشی؟ گفت : بخدا دکتر، من فقط “ان الحمدلله” و “اقم الصلاه” را شنیدم و بقیه هم خواب بودم.

 اگر خطبه خسته کننده باشد و تأثیرگذار نباشد واقعا تلاش های بزرگی را به هدر داده ایم. یادم می آید یک آمریکایی به من گفت : شما یک چیز، یک وسیله، یک ادات نادری در اختیار دارید چطوری از آن استفاده نمی کنید؟ گفتم چیه؟ گفت : خطبه جمعه. خطبه جمعه ای که بر مردان واجب شده در آن شرکت کنند و همچنین بر آنها واجب شده ساکت باشند تا وقتی که خطبه تمام می شود. حتی کسی با چیزی بازی نمی کند. چطور از آن استفاده نمی کنید؟ قسم به خدا از شما می پرسم. تصور کنید. در کل جهان اسلام، چند خطبه تأثیر گذار داریم؟ این فرصت بزرگی را که خداوند آن را واجب کرده و در اختیار دعوتگران گذاشته، چرا از آن استفاده نمی شود؟ این یکی از موضوعات مهمی است که باید بر آن تمرکز کنیم. سخنرانی تأثیرگذار، فقط خطبه جمعه نیست. سخنرانی مؤثر می تواند در خطبه جمعه باشد یا در برنامه های تلویزیونی، سخنرانی در مدرسه یا دانشگاه یا در مناسبتها و انتخابات یا در هر وقت دیگری باشد. چقدر ما از سخنرانی ها استفاده می کنیم؟ با یک بررسی سریع در مورد ادوات و مهارتهای مربوط به سخنرانی می فهمیم که بیشتر آنها قدیمی و بی تأثیر است چون بر یک روش و سبک علمی نیست. در حالی که این کار یک علم است. شایسته است که همه ما به آن اهتمام داشته باشیم خصوصا کسانی که هم و غم دعوت دارند باید که به استواری و خوبی این علم را فرا بگیرند. طبیعتا در این مجال کوتاه نمی توانیم از همه این مهارتها و ادوات با شما صحبت کنیم اما بعضی از قواعد اصلی آن را به شما خواهم گفت تا شاید بتوانیم با کمک آن سخنرانی ها و علی الخصوص خطبه های جمعه مان را ارتقا دهیم.

یک خطبه ی موفقیت آمیز مثل مسافرت با هواپیماست. پرواز هواپیما با یک اوج گیری موفق که خطرناکترین قسمت آن است شروع می شود. به همین نسبت یک خطبه موفق هم باید یک شروع متقنی داشته باشد. بررسی های علمی نشان می دهد که خطیب در ابتدای صحبت نه یک دقیقه که فقط ۴۰ ثانیه فرصت دارد تا توجه ها را جلب کند و اگر نتوانست نگاهها را معطوف و اهتمام را برانگیزاند خطبه را از دست داده است.

بعضی، دقایق ابتدایی خطبه را از دست می دهند. در این دقایق باید به صورتی متقن و غیرعادی توجه ها را جلب کرد. باید برای مخاطبان نسبت به یک قضیه یا یک نظریه تعلق خاطر ایجاد کرد، باید این احساس را در آنها به وجود آورد که سخنان جدید، مهم و زیبایی را خواهند شنید که می تواند حاوی فایده های بسیاری باشد. ثانیه های ابتدایی، سرنوشت سازترین لحظات یک سخنرانی است. این حساسیت هم در ارتباط با ظاهر سخنران، هم طریقه ی ادا و هم هر آنچه که می گوید وجود دارد. بعضی ها مثل خودروی دیزلی هستند که آرام آرام حرکت می کند تا گرم شود و بعد راه بیفتد. این وضعیت برای سخنرانی و خطابه خوب نیست. بعضی ها می گویند: من اول با آرامی و سردی شروع می کنم و بعد گرم می کنم. این امر موجب هدر رفتن فرصت ها می شود. پس اوج گیری موفق یا همان شروع خوب مهم است.

سخنرانی تأثیرگذار مثل مسافرت با هواپیما، باید لذت بخش، راحت و بدون تکان و لرزش باشد. منظور ما در اینجا، ارائه و ادای متقن و قوی سخنرانی است که در ادامه در این رابطه بیشتر خواهم گفت.

بخش سوم از این سفر موفق، فرود امن است.  که در مهارت سخنرانی می توان آن را پایان موفقیت آمیز بنامید. پایان و نتیجه، هم قواعد و اصولی دارد و باید به آن اهتمام داشت. همه ما می دانیم که بیشترین بخشی که در اذهان مردم می ماند بخش پایانی سخنرانی است.

مطلق ادعای کسانی که می گویند : اگر سخن از جنس نقره است، سکوت هم از جنس طلاست، صحیح نیست. چقدر حقوق ضایع شده و هتک حرمت های صورت گرفته، به سبب سکوت در جایی بوده که اقتضای سخن بوده است. همیشه سکوت از جنس طلا نیست. بلکه فراتر از این معتقدم؛ ممکن است سکوت به صاحب آن نفع برساند، اما این سخن تأثیرگذار است که مردم و توده را به حرکت وامی دارد و زندگی را متحول می کند و گاها حق را به پا می دارد یا برعکس باطلی را ایجاد می کند.

کلام تأثیرگذار باید با معیارهایی سنجیده شود که مهمترین این معیارها همانگونه که سیدنا علی بن ابی طالب از پیامبر صلی الله علیه و سلم نقل می کند این است که  “با مردم آنگونه که می اندیشند سخن بگو”، آیا می خواهی که مردم خدا و رسولش را تکذیب کنند؟ یعنی : معانی و مفاهیمی را انتخاب کنید که با مخاطبان همخوانی داشته باشد. من گاهی یک موضوع را شش بار ارائه می دهم. برای دانشجویان، اساتید، بزرگان یا اولیاء دانش آموزان مطرح می کنم، ولی امکان ندارد یک موضوع را دوبار شبیه به هم مطرح کنم. بنا بر این قانون مهم، این است که من مخاطبانم را می شناسم و در مورد آنها فکر می کنم، لذا معانی، سخن و مثال هایی را انتخاب می کنم که با طبیعت همان مخاطبان تناسب داشته باشد. بنابراین اینها قوانین اصلی هستند که قبل از سخن گفتن در مورد جزئیات مهارت های خطابه، بیان کردم.

فن بیان و سخنوری، فن و مهارتی است که در همه امور زندگی به ویژه در امر دعوت به سوی خداوند به آن نیاز داریم. چقدر مایه مسرت است وقتی دعوتگرانی را می بینی که در علم شرعی تسلطی عمیق و قوی دارند و در مقابل چقدر ناراحت می شوم از اینکه همین دعوتگران ماهر و قوی به سبب عدم توانایی در ارائه یک سخنرانی مؤثر نمی توانند این علم سرشار خود را به مردم منتقل کنند. چرا باید اینگونه باشد در حالی که این موضوع دشواری نیست و انسان می تواند آن را به خوبی یاد بگیرد و ادا کند. من برای این کار ابتدا چهارماه شروع کردم برای آموزش فن بیان و ادای خوب آن و سپس چهارماه دیگر برای تمرکز و تقویت بیشتر کار کردم، مابقی دیگر تمرین است. تمرین فقط به توانایی تو می افزاید ولی قواعد اساسی در فن خطابه فطری نیست بلکه علمی اکتسابی است که قواعد و اصول و مراحل و ادواتی دارد که در ادامه در مورد آن برای شما صحبت خواهم کرد.

وقتی در آمریکا بودم آموختم که ۳  قاعده اصلی برای خطابه و سخنرانی تأثیرگذار و کارآمد وجود دارد.

قاعده اول : آمادگی

 قاعده دوم : آمادگی

قاعده سوم : آمادگی است.

 اگر کسی سعی کند فی البداهه و بدون آمادگی مؤثر، سخن بگوید غالبا سخنرانی خوبی هم نخواهد داشت مگر کسی که کارش سخنرانی باشد و به نوعی این کار برای او به عادت تبدیل شده باشد، مثل اصحاب رسانه، یا کسانی که هر روز با روزنامه نگاران و رسانه تعامل دارند که این کار برایشان آسان شده است، اما بیشتر مردم نیاز به آمادگی دارند و بدون آمادگی کارا غالبا سخنرانی ضعیف خواهد بود. حتی خود من، علی رغم توانایی در فن بیان، هیچ وقت بدون آمادگی نبوده ام. چرا؟ برای اینکه این کار مهم است. قبل از هر چیز به خاطر احترام به مخاطبان است. درست نیست که بیاییم همیشه افکار، دیدگاهها و داستانها همیشگی و تکراری را جلو مردم بریزیم. بنابراین آمادگی عمیق، بخشی از این احترام است. اشاره شد که سخنرانی مثل مسافرت است، در اینجا آمادگی برای اطمینان از سلامت قسمتهایی مثل موتور و دستگاههای دیگر است. مطمئن شویم که همه چیز سالم است و بعد مسافرت کنیم، نه اینکه اول سفر را شروع کنیم و بعد از سلامت دستگاهها اطمینان یابیم. این کم عقلی است و اگر خلبان اینگونه عمل کند ، با مشکل مواجه خواهد شد و جان مردم را به خطر خواهد انداخت. در سخنرانی و خطابه هم همین طور است، کسی که به خود و مردم احترام می گذارد باید که این کار را انجام دهد. به ما یاد داده اند که ۱ دقیقه صحبت خوب، نیاز به ۳۰ دقیقه آمادگی همراه با تأمل و تأنی دارد. این به نسبت دقیقه است. اما ۱ ساعت به نسبت، نیاز به وقت کمتری برای آمادگی دارد. برای ۱ ساعت سخنرانی خوب، به طور متوسط نیاز به ۱۰ ساعت آمادگی است. غالبا ۱ ساعت سخنرانی، حدود ۲۰ الی ۳۰ ساعت از وقت مرا می گیرد. به خاطر احترام به مردم و همچنین احترام به خودم است و اینکه این کار، برای منفعت طلبی یا تلاش برای روحیه دادن نیست. بلکه باید توجه داشت که در مقابل ما امتی قرار داردکه به عقب ماندگی مبتلاست و ما می خواهیم آن را به حرکت واداریم. پس باید همه کارها را به درستی انجام دهیم.

به ذهن بسپارید : برای آمادگی ۱ دقیقه سخنرانی به ۳۰ دقیقه و ۱ ساعت به ۱۰ ساعت وقت نیاز است.

عجیب است آیا این معادله به این معناست که سخنرانی مختصر، سخت تر است؟ بدون شک، سخنرانی مختصر، سخت تر است. سخنی از علامه شیخ علی طنطاوی(رحمه الله و احسن الیه) به یاد دارم : یکبار به او گفته شد ما از شما درخواست ارائه درسی داریم به مدت ۱ ساعت. گفت : پس به من یک هفته وقت بدهید تا آماده کنم. گفتند: نه…. یک هفته، زیاد است. این همه نیاز نیست… علی کل حال می شود خلاصه کرد و به ۱۰ دقیقه اکتفا کنیم. گفت: اگر اینجوری است پس من نیاز به یک ماه وقت دارم تا آماده شوم. بله، درست گفته اند. فکر می کنید یک نفر بخواهد در ۱۰ دقیقه صحبت کند کار راحتی است؟ ۱۰ دقیقه صحبت کردن سخت تر از صحبت کردن در ۱ ساعت است. در یک ساعت، من فرصت دارم هر چی که می خواهم بگویم ولی در ۱۰ دقیقه، تا من شروع کنم و مقدمه را بگویم و به موضوع وارد شوم وقت تمام شده است و من باید آن را تمام کنم. لذا اگر اینجا من آمادگی خوبی نداشته باشم وقت می گذرد بدون اینکه چیزی گفته باشم. هم من ضرر می کنم و هم مردم. بنابراین باز هم تأکید می کنم آمادگی، آمادگی، آمادگی.

سخنران موفق، معیارها و ویژگیهایی داردکه به اهم موارد آن اشاره می کنم.

سخنران موفق:

  ۱- صادق است.

چیزی که به آن باور ندارد یا نمی تواند آن را عملی کند نمی گوید. سبحان الله مردم احساس و شم عجیبی دارند، از خلال سخنان سخنران ، راستگویی یا دروغگویی او را تشخیص می دهند.

می گویند: با بررسی علمی ثابت شده که یکی از دلائل اصلی موفقیت اوباما در اولین حضورش در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا همین مورد بوده است. احساس مردم اینگونه بوده که حرفهای او اعتبار و مصداقیت دارد، احساس مردم اینگونه بوده که او صادق است و نقش بازی نمی کند. این که بعدها در عمل به سخنانش صادق یا کاذب بوده این مساله دیگری است. ولی حداقل مردم در همان ابتدای امر به این احساس رسیده بوده اند لذا او را انتخاب و تأیید کردند.

۲- توانایی و تسلط دارد.

توانایی و تسلط بر دو چیز : ۱- در موضوعی که مطرح می کند ۲- در فن بیان و اداوت آن.

۳- طبیعی و عادی است.

حرکات و ظاهر ارائه و ادایش طبیعی است. مردم احساس نمی کنند که او نقش بازی می کند. مبالغه نمی کند، حرکات های ناموزون انجام نمی دهد، حرکت های ربات گونه ندارد. طبیعی است و به گونه ای صحبت می کند که گویی با دوستش صحبت می کند. سخنران هر چه بیشتر با این فضا صحبت کند، تأثیرگذاری او هم بیشتر خواهد بود. البته عوامل دیگری هم است ولی این موارد جزء مهم ترین عوامل و ویژگیهای یک سخنران تأثیرگذار و موفق است.

یک خطبه ی تأثیرگذار که خستگی نیاورد باید از دو شرط اساسی برخوردار باشد.

شرط اول : حسن ادا: یعنی در آن فنون بیان به خوبی رعایت شده باشد.

دوم : در آن فایده ای برای مردم نهفته باشد.

من به شما یک فرمول یا راهکار می دهم که از آن استفاده کنید، فرقی ندارد که یک برنامه ی تلویزیونی را دنبال می کنید یا خطبه جمعه را می شنوید یا به یک درسی در دانشگاه گوش فرا می دهید. مهم نیست.

فرمول این است : یک کاغذ سفید را بردارید(حتی برای خطبه جمعه هم می شود این کار را انجام داد) و فقط هر چیز جدیدی را که یاد می گیرید در آن بنویسید. اگر داستان معروفی است آن را ننویسید، اگر آیه، حدیث و یا تفسیری است که قبلا شنیده اید ننویسید، فقط هر چیز جدیدی را بنویسید، چیزهایی که قبلا نشنیده اید. معنا یا حکمت یا حکم شرعی جدیدی یا تفسیری که قبلا نشنیده اید و امثال این چیزها. سپس در پایان خطبه به آن برگه نگاه کنید، اگر  برگه خالی یا شبه خالی بود، شما استفاده نبرده اید و نتیجتا خطبه هم خسته کننده بوده است. اما اگر برگه پر شد و نیاز به دو یا سه برگه یا بیشتر داشتید این نشان می دهد که تمام وقت استفاده بردید و خطبه هم تأثیرگذار بوده و توجه ها را جلب کرده است.

گفتم که خطبه ی تأثیرگذار، همیشه همراه با آمادگی است. اجازه بدید همراه با شما به یک فرمول و معیار اشاره کنم که ما آن را قانون اصلی و طلایی در فن بیان و القا می دانیم.

قاعده می گوید : (اول بگو آنچه که به آنها خواهی گفت، سپس به آنها بگو، سپس به آنها بگو که چه گفته ای.)

تکرار می کنم : ابتدا بگو آنچه که لحظاتی بعد به آنها خواهی گفت؛ یعنی در مقدمه، آنها را تشویق کن و توجه شان را جلب کن که من در مورد فلان چیز صحبت خواهم کرد و اهمیت و تأثیر آن اینگونه است.

سپس به آنها بگو، یعنی شروع به اصل صحبت کن و سخن بگو از آنچه که به آنها در مقدمه وعده داده ای.

 سپس به آنها بگو که چه گفته ای،یعنی نتیجه گیری کن. سخنانت را خلاصه کن ولی با با یک فن و اسلوب جدیدی غیر از اسلوبی که سخنانت را شروع کردی و ادامه دادی. این یک قانون طلایی در فن بیان است. همچنین قوانین جزئی و مفصلی وجود دارد که مشخص می کند، چگونه ما هر سخنرانی و درسی را تقسیم بندی کنیم و بر اساس آن گام به گام حرکت کنیم.

در مورد مهارت سخنرانی خوب، راهها، گامها، ادوات، فرمول ها و آمارهای عجیبی وجود دارد. اجازه بدهید به یکی از مهمترین آمارها در مورد مهارت سخنرانی اشاره کنم.

بررسی ها می گوید : هر سخنرانی(اعم از تدریس، خطبه، برنامه تلویزیونی) به سه بخش اصلی تقسیم می شود. محتوی ، حرکت، اسلوب.

 البته برنامه های رادیویی استثناست چون در آن حرکتی مشاهده نمی شود. اما مادامی که من سخنران و خطیبی را مقابل خودم می بینم حال چه در تلویزیون یا در خطبه و کلاس درس و غیره این سه بخش اصلی بر من به عنوان یک بیننده یا شنونده تأثیرگذار خواهد بود.

محتوی یعنی: چه می گویم؟

حرکت ها عبارت است از : حرکت های بدن، صورت و واکنش ها.

و اسلوب که در آن از صدا صحبت می شود، زیر و بم و سرعت و کندی آن، مکث بین کلمات و امثال این موارد.

نسبت تأثیرگذاری هر کدام از این موارد چقدر است؟ در این مورد، پژوهش هایی انجام شده که میزان تأثیرگذاری هر کدام از این موارد در مخاطبان چقدر است. این آمار عجیب به دست آمده که : تأثیر محتوی فقط ۷ درصد است. ۳۸ درصد از میزان تأثیرگذاری بر مخاطبان مربوط به اسلوب(صدا، مکث ها، زیر و بم صدا و بالابردن صدا) است و ۵۵ درصد به تأثیر حرکت ها مربوط است. در حرکت، دو بخش مهم تر است : حرکت دست ها و نوع نگاه ها و فعل و انفعالات صورت. این ها اموری است که در بخش حرکت موثر است.

تکرار می کنم محتوی فقط ۷ درصد تأثیر دارد. یعنی مردم از حرکات و اسلوب بیش از محتوی تأثیر می پذیرند. به نظرتان چه نتیجه ای حاصل خواهد شد و تاثیرگذاری آن چگونه خواهد بود اگر خطیب، محتوای عمیق خود را با حرکت و اسلوب همراه کند؟

امروز مشکل بزرگ ما این است که علمایی سرشار از علم و محتوای عمیق داریم اما این علم با اسلوب و حرکات تأثیرگذار همراه نیست. این شخصیت ها تأثیری نخواهند گذاشت. آنها فقط بر طلاب و دانشجویانی که تنها هدفشان فراگیری علم است تأثیر خواهند گذاشت. طبعا در بین امت، چنین مخاطبانی که فقط به دنبال محتوای علمی باشند، کم هستند. عموم مردم و اکثریت قریب به اتفاق آنان از وعاظ و آشنایان به فن بیان بیش از علما تأثیر می پذیرند. امیدوارم که دانشجویان خصوصا دانشجویان علوم شرعی، فنون سخنوری را بیاموزند تا به محتوای سخنان خود مهارتهای حرکتی و مهارتهای مربوط به اسلوب و صدا را بیافزایند.

در اینجا می خواهم به دو موضوع اساسی اشاره کنم. در این مجال اندک تنها به بعضی از قواعد اصلی اشاره می کنم شاید بتوانم توجه ها را جلب کنم و با ارائه اسلوب های تأثیرگذار به طور ویژه هم و غم دعوت به سوی خدا را در شما برانگیزانم. به یک مطلب مربوط به حرکت و یک مطلب مربوط به اسلوب اشاره می کنم.

در ارتباط با حرکت باید به این قاعده مهم اشاره کنم که : طبیعی و عادی باش.

 یعنی حرکت های غیرعادی نداشته باش. یکبار در سخنرانی یکی از دعوتگران شرکت کرده بودم که در حرکات خود بسیار مبالغه می کرد.  اوحرکتهایی انجام می داد که به موضوع ربطی نداشت. می گفت : این شخصیت اسلامی(در حالی که حرکت دست او شکل یک طناب را در ذهن تداعی می کرد)… بعد از جلسه سخنرانی به او گفتم : این شخصیت اسلامی…، این شکل یک طناب است نه یک شخصیت اسلامی … حرکتی غیرطبیعی و بی ارتباط با سخن بود.

بخش تأثیرگذار در سخنرانی از جهت حرکت این است : طبیعی باش. حرکاتت طبیعی باشد. انفعالات طبیعی باشد. البته در ابتدا به افراد مبتدی آموزش می دهیم که نقش بازی کنند اما بعد از مدتی باید این اداها را کنار بگذارند و حرکات طبیعی جزئی از سخنرانی آنها شود بدون اینکه به آن فکر کنند. در ابتدای کار ممکن است کمی تکلف باشد و نقش بازی شود اما بعد از مدتی که آموزش داده شد این کار کنار گذاشته می شود و حرکات طبیعی می شود.

اما در مورد اسلوب :  گفتم که اسلوب مربوط به صدا و زیر و بم آن و عدم محافظت بر یک ریتم خاص است. اما قسمت اساسی آن که دوست دارم در این بخش بر آن تأکید کنم بحث مربوط به مهارت مکث هاست. وقتی از اسلوب یک سخنرانی خوب حرف می زنیم مرادمان این است که نباید یک سر و بدون وقفه حرف بزنیم. ممکن است بعضی از افراد به سبب اخلاصی که دارند یا نوری که در سخنانشان نهفته است تأثیرگذار باشند اما این موارد مربوط به خداوند عزوجل است، اینکه خداوند عزوجل بر دل کسی نظر کرده و در آن اخلاص قرار داده و هر آنچه از دلش برمی آید را بر دلی هم می نشاند، محل بحث ما نیست ولی اگر به این نعمت خدادادی، بعضی از مهارتها افزوده شود بدون شک سخنرانی بهتری خواهد شد.

 واژه وقفات(مکث ها) به این معنی است که کجا و چه وقت سکوت کنیم. این یک فن و مهارت است. یکی از دانشمندان علم بیان می گوید: سخنرانی تأثیرگذار در مهارت مکث ها خلاصه می شود. اصلا کل سخنرانی تأثیرگذار همان مهارت مکث هاست.

مکث های تأثیرگذار سه نوع است: مکث مربوط به کلمه، مکث مربوط به جمله و مکث مربوط به محور و موضوع.

چگونه؟

 در هر جمله ای یک کلمه وجود دارد که مهم تر است و باید بر آن تمرکز شود. خطیب تأثیرگذار باید قبل و بعد از آن کلمه ی حساس و مهم، مکث و سکوت کوتاهی کند و بر آن کلمه فشار و انرژی خاصی وارد کند. در هر جمله ای اینگونه با یک کلمه مهم و حساس تعامل می کنیم. این ها را مکث های کوتاه می نامیم.

بعد از آن، مکث های متوسط داریم. مکث های متوسط چیست؟ بعد از  هر جمله ای و قبل از هر جمله جدید یک توقف متوسطی خواهد بود تا مردم بدانند که یک جمله تمام شده و جمله جدید شروع شده است. ناگفته نماند بعضی ها مکث های زیادی دارند که همه ی آنها اشتباه است. بعضی ها در تلویزیون، کلمه کلمه حرف می زنند. این طبیعی نیست و مهارتی در القا به حساب نمی آید. این را من در بیشتر گویندگان عرب مشاهده کرده ام. اینگونه صحبت می کنند…. چرا اااا ؟ اگر می خواهی فکر کنی، در مغزت فکر کن. تلفظ (ااااا) ضعف در القا به حساب می آید و ما آن را ضعف در القا می دانیم…. بزرگان سخن مثل لَری کینگ و اُپرا این کار را انجام نمی دهند. من فن بیان را در یکی از بزرگترین دانشگاههای فن بیان(دانشگاه پنسلوانیا) آموخته ام. همه سیاستمداران بزرگ آمریکا در این دانشگاه فن بیان آموخته اند. همه به اجماع می گویند که این کار اشتباه است. فقط عرب زبان ها فکر می کنند که این کار قشنگی است. این خلل و نقص است.

بعد از مکث متوسط، مکث طولانی داریم. بعد از اتمام یک محور و ورود به محور جدید، مکث، طولانی تر خواهد بود. وقتی می گوییم طولانی تر منظورمان یک دقیقه یا ۳۰ ثانیه نیست. مکث کوتاه به اندازه یک یا دو ثانیه است، مکث متوسط به اندازه ۳ الی ۴ ثانیه و مکث طولانی به اندازه ۵ الی ۶ ثانیه است. اما اینکه بین یک یا دو یا سه ثانیه فرق بگذاریم خود یک مهارت است. این سخت ترین چیز در یک سخنرانی است. اما کسی که این کار را خوب بلد باشد می تواند توجه کسانی که مقابلش نشسته اند را جلب کند. تصور کنید اگر خطبای جمعه و برادران و خواهران دعوتگر و اساتید مدرسه و دانشگاه این مهارتها را به کار ببرند، سخنرانی ها چگونه خواهد بود.

اما محتوای سخن نیز قوانینی دارد. قانونی داریم تحت عنوان “قانون ۳ تا ۵ “.  این قانون جزء قوانین اصلی و مهم مهارت بیان است. قانون ۳ تا ۵ هم در فن بیان و هم امروزه در فن تألیف کتاب به کار می رود. هر سخنرانی مثل تألیف یک فصل کتاب است. اگر یک دوره آموزشی ۴ الی ۵ روزه داشته باشیم من برای آماده سازی آن در استفاده از قانون ۳ تا ۵، دقیقا مثل تألیف یک کتاب تعامل می کنم. این قانون چه می گوید؟ در یک موضوع  ۳ تا ۵ محور اصلی را بدون مقدمه و خاتمه تعیین کن. در فن تألیف می گوییم: ۳ تا ۵ باب اصلی. در فن بیان می گوییم: ۳ تا ۵ محور اصلی. در دوره ها مثلا به هر محور یک روز وقت داده می شود. در خطابه به هر محور حدود ۱۵ الی ۲۰ دقیقه وقت داده می شود. خطبه هم به ۳ تا ۵ محور اصلی تقسیم می شود. هر محور اصلی به ۳ تا ۵ فصل اصلی تقسیم می شود. هر کدام تقریبا ۳ تا ۵ دقیقه وقت می برد. پس، محورهای اصلی به فصل ها تقسیم می شود. و برای انتقال از یک نکته فرعی به یک نکته فرعی دیگر، ۱ دقیقه وقت در نظر می گیریم و هر نکته فرعی را به ۳ تا ۵ نکته جانبی و حاشیه ای تقسیم می کنیم. بگذارید به سرعت تکرار کنیم. اگر کتاب بود ۳ تا ۵ باب و هر باب به ۳ تا ۵ فصل و هر فصل به ۳ تا ۵ فرع و هر فرع به ۳ تا ۵ نکته جانبی تقسیم می شود و همراه هر نکته جانبی دلیل و شاهد آورده می شود. به این معنا که با آن یک آیه یا حدیث یا نقل قول یا شعر یا آمار یا گزارش یا جدول یا نقشه یا تصویر آورده می شود. همین کارها در برنامه تلویزیونی و در خطبه جمعه نیز انجام می شود. بدون شک ممکن است بعضی چیزها مناسب خطبه جمعه باشد ولی مناسب برنامه های تلویزیونی یا ارائه درس نباشد یا برعکس. درست است که هر کدام از سخنرانی ها شکل خاص خود را دارد ولی در همه این ها قواعد اصلی همین ها هستند. تصور کنید اگر سخنران، منظم و مرتب باشد و مخاطبان هم این نظم را دنبال کنند، این دنبال کردن چگونه خواهد بود و چقدر مورد استفاده قرار خواهد گرفت. این ها بعضی از قواعد اصلی در فن بیان زیبا بود که امید است مورد استفاده قرار بگیرد.

فن بیان، فن مهمی است. این فن، وسیله و ابزاری خیلی مهم برای دعوت است. آرزو می کنم این مهارت و فن فراگیر شود و دعوتگران از آن استفاده نمایند تا ادایشان بهتر و تأثیرگذاریشان در مخاطبان بیش از آنچه تا بحال دیده ایم شود.

بدون مبالغه هر هفته صدها هزار خطبه جمعه در جهان اسلام ایراد می شود. میلیون ها بلکه صدها میلیون نفر در این خطبه ها شرکت می کنند. تأثیر آن کجاست؟ من از این قضیه ناراحتم. علت این است که در آن ضعف های اساسی در بخش آماده سازی و توانایی علمی و فن بیان وجود دارد. دیگر بماند بحث اخلاص که هر کس به خودش ربط دارد . البته آنچه از دل برآید لاجرم بر دل نشیند.

فن بیان و خطابه تنها یک فن نیست بلکه هم فن است و هم علم و دارای قواعد مخصوص به خود است. یکی از مفاهیم اسلامی و معیارهای علمی که لازم است سخنران تأثیرگذار و خطیب منحصر به فرد به آن توجه کند این است که : اگر ناقل سخن هستی، درست نقل کن و اگر مدعی هستی، حتما دلیل بیاور. اگر از شخص دیگری یا از کتاب یا غیره نقل می کنی در این حالت باید از صحت آنچه نقل می کنی اطمینان حاصل کنی. به آیه یا حدیث یا داستان یا هر چیزی که استناد می کنی، دقیق باش. و اگر در چیزی ادعا می کنی. مثلا می گویی من به فلان چیز ایمان دارم یا می توانم شما را قانع کنم. دلیلتان را بیاورید. “قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین”.

در واقع خلاصه ی همه چیزهایی که عرض شد در صداقت خلاصه می شود. صداقت، سرمایه سخنران است. یعنی اینکه گفتارت با عملت یکی باشد. چیزهایی که ما می گوییم اگر نتوانیم آن را عملی کنیم، نباید آن را بگوییم. در این ارتباط، یکی از جوانان خوبی که الان یک چهره شده نزد من آمد و از من نصیحت خواست. گفتم: ببین پسرم خدا تو را حفظ کند و در تو برکت اندازد، کارهایت خوب است و ان شاءالله بر خیر خواهی بود، و ماشاءالله چیزهایی که مطرح کردی بسیار زیبا بود اما به تو یک نصیحت می کنم. چیزی که خودت به آن عمل نمی کنی نگو. اگر کاری است که خودت انجام نمی دهی گفتن آن را به تأخیر بینداز تا زمانی که بتوانی آن را انجام دهی، آن وقت بگو. این را قبل از هر کس از دین و از صحابه کرام(رضی الله عنهم) آموخته ایم.

مردی نزد عبدالله ابن عباس(رضی الله عنهما) آمد و گفت : می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم. شور و شعف دعوت الی الله دارم. همانند بسیاری از پسران و دختران جوان ما که شور و شوق دعوت الی الله را دارند. ابن عباس (رضی الله عنهما) گفت : اگر نمی ترسی که با سه آیه از قرآن رسوا شوی، انجام بده. یعنی خودت را به سه آیه عرضه کن. اگر آنها را عملی کردی پس با توکل بر خداوند امر به معروف و نهی از منکر کن و اگر نتوانستی آنها را عملی کنی در دنیا و آخرت رسوا خواهی شد. مرد گفت: آن آیات کدام هستند؟ ابن عباس گفت : این فرموده خداوند : (أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ) (‏آیا مردم را به نیکوکاری فرمان می‌دهید و خود را فراموش می‌کنید). آیا به این آیه فکر کردی؟ آیا این آیه را عملی کردی؟ یعنی آیا به هر آنچه می گویی عمل می کنی؟ بر این اساس است که من در مورد خیلی از مسائل دینی یا غیردینی حرف نمی زنم. نه به خاطر اینکه نمی دانم بلکه به خاطر این است که آن را عملی نکرده ام و تا زمان عمل کردن و خوب عمل کردن به آن، آن را به تأخیر می اندازم. نصیحت من به شما پسران و دخترانم و خصوصا کسانی که به امر دعوت الی الله ورود می کنند این است که : در مورد چیزهایی که به آن عمل نمی کنید یا به خوبی یاد نگرفته اید صحبت نکنید. مطلقا در مورد چیزهایی که به آن عمل نمی کنید صحبت نکنید تا زمانی که بر خودت اجرا کنی.

دوم اینکه در هر قضیه ای که در آن توانایی و اشراف ندارید صحبت نکنید تا زمانی که در آن توانایی پیدا کنید. چقدر از دانشجونماهایی هستندکه در تلویزیون می آیند و از موضوعاتی صحبت می کنند که قسم به خدا پر از اشتباهات علمی و شرعی است. عیب است. کمی خودتان را به زحمت بیندازید. عجله برای دیده شدن نداشته باشید در حالی که هنوز توانایی ندارید…. داستان ابن عباس را تمام کنیم… آیه اول را گفتیم….

آیه دوم : ابن عباس گفت: این فرموده خداوند است 🙁  یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ  * کَبُرَ مَقْتاً عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ)( ‏ای مؤمنان ! چرا سخنی ( به دیگران ) می‌گوئید که خودتان برابر آن عمل نمی‌کنید ؟‏ ‏اگر سخنی را بگوئید و خودتان برابر آن عمل نکنید ، موجب کینه و خشم عظیم خدا می‌گردد). آیا به این آیه فکر کردی؟ مرد گفت : نه.

آیه سوم : ابن عباس گفت: این فرموده بنده صالح خدا شعیب علیه السلام است : (وَمَا أُرِیدُ أَنْ أُخَالِفَکُمْ إِلَى مَا أَنْهَاکُمْ عَنْهُ)( من نمی‌خواهم شما را از چیزی باز دارم و خودم مرتکب آن شوم) من پشت سر شما کارهایی را انجام دهم که شما را از انجام آن نهی کردم، من شما را از کاری نهی کنم و بعد مخفیانه آن را انجام دهم. آیا به این آیه فکر کردی؟ مرد گفت : نه.

ابن عباس گفت : پس ابتدا از خودت شروع کن.

لذا این یک مساله اساسی است. صداقت، صداقت و صداقت.

اگر بخواهم تنها بر دو مورد از مجموع مواردی که در فن بیان مطرح شد، تأکید و تمرکز کنم، آن دو چیز عبارت است از : صداقت و آمادگی.

 این آمار را به شما بدهم . الان در آمریکا، طبق بررسی ها سالانه ۵ میلیون سخنرانی یا درس ارائه می شود. از این ۵ میلیون تنها یک میلیون سخنرانی مربوط به تاجران و کارآفرینان است که در دوره های مربوط به آنان اجرا می شود. اتفاقا امروزه جمعیت جهان عرب به جمعیت آمریکا نزدیک است. ما ۳۰۰ میلیون و خورده ای هستیم، آنها هم ۳۳۰ میلیون هستند. جمعیت جهان عرب به اندازه جمعیت آمریکاست. طبیعتا تعداد سخنرانی ها در نزد ما بیش از آمریکاست. چون برای ما سخنرانی و خطبه جمعه هر هفته در هر مسجد و محله ای الزامی است. تصور کنید چه تعداد سخنرانی است؟ غیر از مساجد، مدارس ،دروس شرعی و دعوی و مراکز قرآن و غیره و غیره. متأسفانه ما آمار نداریم. تصور کنید ۵ میلیون. اصلا من فرض می کنم آنچه در جهان عرب است ۲۰ درصد آنچه باشد که در آمریکاست. پس باید از ۱ میلیون خطبه در سال حرف بزنیم و من در نظر می گیرم به صورت میانگین هر خطبه نیم ساعت باشد نه یک ساعت یا دو ساعت. تصور کنید ما داریم از ۵۰۰ هزار ساعت سخنرانی حرف می زنیم. چقدر از این مقدار سخنرانی هدر می رود؟ حالا متوجه شدید که چرا من این قدر به این موضوع اهتمام می ورزم ؟چقدر تلاش های دعوی به سبب عدم آگاهی نسبت به این مهارت و علم، ضایع می شود؟ و این موضوع مرا به حرکت واداشته تا چیزهایی را که آموخته ام ارائه دهم. من در فن بیان یک ماده درسی در دانشگاه گذرانده ام نه اینکه فقط دوره های کوتاه مدت شرکت کرده باشم. چند تا چهار ماه متوالی و به طور خاص آموزش دیده ام و در آمریکا گواهی قبولی و گاهی هم مردودی در فن بیان گرفته ام. همه اینها به اضافه مطالعه دهها کتاب در این زمینه، سپس تجربه عملی خودم که لطف خدا بوده، همه اینها را خلاصه کرده ام و به صورتی نظام مند و علمی و مرتب و زیبا و ساده در کتابم تحت عنوان “مهارت سخنرانی جذاب” جمع آوری کرده ام. قسم به خدا، نسل شما جوانان، نسل خوش شانسی است. ای کاش کسی بود که در جوانی این چیزها را به ما یاد می داد تا ما این همه اشتباه نکنیم و این همه تلاش ها ضایع نشود. شما امروز عذری ندارید. حتی برای بعضی ها که با مطالعه آشنایی چندانی ندارند یک دوره کامل را فیلم برداری کرده ام و به صورت یک آلبوم درآورده ام و به همراه آن یک کتاب و چهار نوار قرار داده ام. برای کسانی که دوست دارند فنون حرکات را هم ببینند و بیاموزند. همه بر اساس یک برنامه و نظام است. استفاده کنید. هیچ کدام عذری ندارید. نه خطیب جمعه و نه مدرس و نه دعوتگران در مساجد عذری ندارند. هیچ عذری برای القای ضعیف خطابه و سخنرانی نیست. این علم امروز در دسترس شماست. پس خذ الکتاب بقوه ….. من برای خرید کتابم این حرفها را  نمی زنم، به فضل خداوند از آن بی نیازم. من این کار را کرده ام چون از این موضوع ناراحت بودم و تصمیم گرفتم مهارت در دعوت را متحول کنم. امیدها امروز به مردان و زنان صالح و مخلص است. این تنها امید باقی مانده در امت اسلامی است. اگر اینها از ادوات ضعیف استفاده کنند و آنچه را آموخته اند به خوبی ارائه ندهند چه مشکلاتی به بار خواهد آمد. خداوند دوست دارد اگر یکی از شما کاری انجام می دهد آن را به خوبی انجام دهد. کارهایتان را به درستی انجام دهید و آن را متحول کنید.

آمادگی و آماده سازی را به درستی انجام دهید. همچنین فنون حرکات و صدا و مکث ها و زوایای دید را به خوبی یاد بگیرید. همه ی این ها فن و مهارت است. همه این ها را مفصل در کتاب و نوارهایم توضیح داده ام. حتی گفته ام که چی بپوشید و چی نپوشید، چی بگویید و چی نگویید. نکاتی که باید بگویید و نکاتی که نباید بگویید. دیگر هیچ کس عذری ندارد. علی الخصوص خطبا، دعوتگران و دانشجویان علوم شرعی باید این فن را به خوبی یاد بگیرند چون تنها امید امت اسلامی برای نهضت این امت و بازگشت آنها به سوی دین شما هستید. پس کارهایتان را به درستی انجام دهید.

 ابوحامد غزالی رحمه الله نقل می کند می گوید : مالک بن دینار یکی از بزرگترین وعاظ تاریخ اسلامی می گوید : در بعضی از کتاب ها خوانده ام که “هیچ خطیبی نیست مگر اینکه خطبه اش بر عملکردش عرضه می شود”. یعنی هر حرفی که در برنامه تلویزیونی یا در مسجد می زنیم در نهایت انسان با آن مورد محاسبه قرار می گیرد که آیا آنچه می گویی عملی می سازی یا نه؟ مکرر گفته ام که خطبه ی تو بر اعمالت عرضه می شود. آیا بین گفتار و کردارت تطابقی است؟ اگر اینگونه است پس تو ای برادر و خواهر محترم، شایسته دعوت هستی پس خدا را شکر کن و به آن ادامه بده. و اگر اینگونه نیست پس فقط در آنچه که می دانید و آنچه که عمل می کنید حرف بزنید و هر وقت یاد گرفتید و عمل کردید آن را انجام دهید. دعا کنید که برای خداوند و امتمان اخلاص داشته باشیم. اگر استفاده کردید ما را دعا کنید.