سوره فاتحه و نگاهی اجمالی بر آن
سوره فاتحه و نگاهی اجمالی بر آن
نویسنده: عبدالعلی بازرگان
کتاب خدا را با «نگاه و زبانی» سرشار از ستایش نسبت به نعمت‌ها و آیات او در طبیعت و شریعت می‌خوانیم که «حمد» نامیده می‌شود.
همان‌طور که ملاحظه کرده‌اید، قرآن با سوره‌های بلندی آغاز شده است؛ بقره، آل‌عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال، توبه و… هرچه به انتهای قرآن نزدیک‌تر می‌شویم، طول متوسط آیات و سوره‌ها کوتاه‌تر می‌شود؛ مثل سوره‌های ناس، فلق، اخلاص و… که دو سه خطی بیش نیستند.
سوره حمد از این نظر وضعیتی کاملا استثنائی دارد؛ این سوره با حجم کوچکش، که حدود یک دویستم سوره بقره است، مقدّم بر آن قرار گرفته و این نظم تقریبی را به هم زده است! چرا چنین چیست!؟
هرکتابی فهرستی دارد، قرآن هم فهرستی دارد که حمد، یا «فاتحه الکتاب»، یعنی آغاز کننده کتاب نامیده شده است. خداوند برای این سوره شأن خاصی قائل شده و به پیامبرفرموده است: ما به تو «سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی» (هفت آیه از مجموعه‌های مرتبط) و قرآن عظیم را دادیم، هفت آیه‌ای که کاملا به هم ربط دارند و هر آیه مقدمه آیه بعدی است. گویی سوره حمد با آنکه جزئی از قرآن است، همچون نگینی استقلال هم دارد! بیشتر مفسرین گفته‌اند: «سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی» همین هفت آیه سوره حمد است. حجر۷۸- لَقَدْ آتَیْنَاکَ سَبْعًا مِّنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیم.
قرآن مثل یک تپه شن انباشته نیست که اجزای آن جدای از یکدیگر در کنار هم قرار گرفته باشند، مجموعه‌ای به هم پیوسته است. مثل بدن انسان که همه اجزایش باهم کار می‌کنند و هماهنگی و ارتباط دارند. به تعبیر حضرت علی : «اِنَّ القُرآنَ یُفَسِّرُ بَعْضُهُ بَعْضاً» هر جزئی از قرآن جزئی دیگر را تفسیر می‌کند. به این ترتیب بهترین شیوه تفسیر قرآن، استفاده از خود قرآن است، پیوستگی عمومی این کتاب در خودِ قرآن هم تصریح شده است: زمر۲۳: «اللهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِیَ…»
گفتیم این سوره هفت آیه دارد، عدد هفت معنای خاصی در قرآن دارد؛ مثل هفت آسمان (بقره ۲۹ و…)، هفت گاو لاغر و هفت گاو چاق و هفت سال خشکسالی، هفت سال فراوانی و هفت سنبله گندم (یوسف ۴۷ و ۴۸)، تشبیه انفاق در راه خدا به دانه گندمی که هفت خوشه می‌رویاند و هر خوشه صد دانه و در مجموع هفتصد دانه می‌دهد (بقره ۲۶۱). حکم کفاره شکستن حُرمت حج با هفت روزه تنبیهی (بقره ۱۹۶)، همچنین هفت دریای مُرکب برای نوشتن کلمات الهی (لقمان ۲۷) و هفت شب طوفان (حاقه ۷).
سوره حمد خلاصه و فهرست قرآن است و همه مطالب اساسی قرآن به طور کلی در این سوره آمده است، شامل: حمد، الوهیّت (الله)، ربوبیّت (رَبِّ الْعَالَمِینَ)، رحمانیّت و رحیمیّت خدا. همچنین مالکیت یوم الدّین (حدود یک چهارم قرآن درباره آخرت است که دراین سوره تحت عنوان «یوم‌الدین» آمده است).
در این سوره سه اصل مهم قرآنی تبیین شده است که در مثلث توحید، نبوّت و معاد خلاصه می‌شود؛ اول خداشناسی خالص است. همه مردم کم و بیش خالقی را قبول دارند، اعتقادی که اغلب آلوده به شرک است. دوم آخرت است؛ اعتقاد به اینکه رستاخیزی در پیش است و ما به سوی خدا بر می‌گردیم. سومین نکته آن که خداوند ما را راهنمایی‌هایی فرموده که هدایت و یا نبوّت نام دارد. هر سه موضوع اصلی در این سوره کوتاه به اجمال و اختصار آمده است.
در این سوره «عبادت» که از واژه‌های کلیدی قرآن است، ذکر شده: (إِیَّاکَ نَعْبُدُ)، و نیز کمک گرفتن از خدا (وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ) و در آخر، «هدایت» به راه راست (صِرَاطَ المُستَقِیمَ)، راه کسانی که برخوردار از نعمت‌های خدا شدند (أَنعَمتَ عَلَیهِمْ)، مانند پیامبران، صدّیقین، شهدا وصالحین (که به طور تفصیل درسوره‌های دیگر درباره آن‌ها توضیح داده شده و در اینجا با یک کلمه بیان گشته است). همچنین کسانی که منحرف و مشمول غضب خدا واقع شدند یا از راه راست دور گشتند (المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ) که اشاره‌ای است به تجربه تاریخی دو اُمت پیشین. از قول پیامبر مکرّم اسلام(ص) نقل شده که فرمود: «لا صَلاه اِلاّ بِفاتِحَهِ الْکِتابَ» (هیچ نمازی نیست که در آن حمد خوانده نشود). شما بعد از خواندن سوره حمد، هر سوره‌ای را به دلخواه خود می‌توانید انتخاب نمایید، اما حمد ثابت است. چه خوب بود اگر به معنای عمیق این سوره توجّه شایسته‌تری می‌داشتیم.
در واقع این سوره چشم ما را به سه بُعد: الوهیّت، ربوبیّت و رحمانیت خدا باز می‌کند. نگاهی به آینده‌مان می‌کنیم، به این حقیقت پی می‌بریم که دنیا و آخرت‌مان در دست اوست. با خدای خودعهد می‌بندیم که فقط نسبت به او رام و تسلیم باشیم و فقط از او یاری طلب کنیم، تنها یک خواسته و حاجت داریم؛ تــو رهبر من باش و به من توفیق و همّت پیروی از خودت را بده. دعا می‌کنیم خدا به ما توفیق دهد عبادت خالصانه او را به جا آوریم، فقط از او استعانت کنیم ما را به راه پیامبران و پیروان پاکشان، شهدا و صالحین هدایت کند و به ما توفیق دهد ازگمراهی‌ها و از آنچه موجب غضب او می‌شود دور شویم.
ملاحظات آماری در سوره حمد
نکات فنی و آماری جالبی هم در این سوره وجود دارد که بسیار قابل توجه می‌باشد:
جمله: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» فقط با این سوره نازل شده است و در شمارش آیات محسوب می‌شود، درابتدای سوره‌های دیگر قرآن، البته «بسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» آمده، ولی آیه مستقل محسوب نشده است.
می‌دانید که جمله «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» ۱۹ حرف دارد (ب س م ا ل ا ه ا ل ر ح م ن ا ل ر ح ی م) و تکرار چهارکلمه این جمله نیز در قرآن نیز مضربی از عدد نوزده می‌باشد:
اسم ۱۹، «الله» ۱۴۲ x ۱۹= ۲۶۹۸، «رَّحْمنِ» ۳ x ۱۹= ۵۷ و «رَّحِیمِ» ۶ x ۱۹= ۱۰۴!! (۱)
عجیب آن که مجموع مضرب‌های فوق نیز خود مضربی است از عدد ۱۹: ۱۹ x ۸ = ۱۵۲ =۱+۱۴۲+۳+۶
قرآن نیز دارای ۶ x ۱۹=۱۱۴ سوره می‌باشد. پس، هم «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» ۱۹ حرف دارد و هم تکرار تک تک کلمات آن در قرآن و هم تعداد حروف مقطعه سوره‌های قرآن مضربی است از عدد ۱۹، این مناسبات آماری را چند دهه قبل محقّق مصری «رشاد خلیفه»(۲) کشف کرد، با دقّت در این سوره، نکات دیگری آشکار می‌گردد، از جمله:
سوره حمد از ۲۹ کلمه تشکیل شده است. ۲۹ مساوی ۱۰ (عدد تمام) به اضافه ۱۹ است. تعداد کلمات این سوره نیز ۱۶ x ۹ = ۱۴۴ حرف است! به نظر می‌رسد اعداد: ۹ و ۱۹ و ۲۹ کد‌های این سوره باشند (والله اعلم). یعنی ۹ ، ۹+۱۰ و ۹+۱۰+۱۰. عدد ۱۰ به گونه نمادین نشان دهنده عدد تمام است (وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ – اعراف۱۴۲ و قصص۲۷).
علاوه بر نکات فوق، سه آیه دیگر این سوره نیز مضربی از عدد ۱۹ می‌باشد: «الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ»، «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» و «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ».
چنین روابط عددی در مورد برخی کلمات کلیدی این سوره نیز وجود دارد. از جمله، کلمات: «صراط» و «الْحَمْد» که هر کدام ۲ x ۱۹ = ۳۸ بار در قرآن تکرار شده‌اند!! همچنین در جمله: «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ»، کلمه «هدایت» با کلمه «صراط مستقیم» درست ۱۹ بار در قرآن آمده است!! همچنین واژه «غضب» ۱۹ بار در ارتباط با خدا در قرآن تکرار شده است (و ۵ بار در ارتباط با انسان).
ممکن است گفته شود این ارتباط‌ها چه جنبه هدایتی برای ما دارند؟! آیا همین که روشن سازد کلمات قرآن (آیات تشریعی) الفاظ پیامبر نیستند، بلکه همچون پدیده‌های طبیعت (آیات تکوینی) دارای نظم وحساب و کتاب است، ما را به منشأ الهی داشتن آن مطمئن‌تر نمی‌سازد؟ آیا سخن هیچ بشری دارای چنین روابط منظم آماری بوده است؟
تمام قرآن سخن خدا با ماست، این سوره سخن ما با خدا! شاید به همین دلیل باشد که سوره حمد، هم جزئی از قرآن و هم جدای از آن است. در سوره‌های دیگر خداوند از اُمت‌ها و انبیاء، آینده و آخرت و اعمال نیک و بد سخن می‌گوید، ولی در این سوره به ما می‌آموزد چگونه با او حرف بزنیم.
ــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- تعداد نام «الله» در کل قرآن ۲۶۹۷ عدد می‌باشد که اگر آنرا با «بسم الله…» سوره حمد، که فقط یکبارنازل شده و تنها در همین سوره یک آیه به حساب آمده است، جمع کنیم، به رقم ۲۶۹۸ می‌رسیم که مضربی است از عدد ۱۹. جالب این که اگر نام «اله» (معبود) را هم در قرآن بشماریم (به صورت نکره یا با ضمائرمختلف)، بازهم مضربی از عدد ۱۹ خواهد بود: ۸ x ۱۹ =۱۵۲
نام «رحیم» ۹۵ بار (۵ x ۱۹) در قرآن آمده است که اگر آن را با ۲۰ مرتبه‌ای که این نام به صورت نکره (رحیما) آمده است جمع کنیم، به رقم ۱۱۵ می‌رسیم، که یک رقم بیش از عددی است که قابل تقسیم بر ۱۹ باشد، اما در تمامی این موارد، نام رحیم به خدا نسبت داده شده است به غیر از آیه ۱۲۸ سوره توبه، که این نام در وصف رسول مکرم اسلام(ص) آمده است. اگرخواسته باشیم فقط مواردی را که به خدا ارتباط دارد در محاسبه منظور کنیم، جمع این موارد مضربی از ۱۹ خواهد شد که مساوی تعداد سوره‌های قرآن نیز می‌باشد: ۶ x ۱۹ = ۱۱۴. شگفت آنکه تعداد سوره‌های قرآن نیز ۱۱۴ می‌باشد. پس قرآن از جانب رحمن و رحیم نازل شده است: «تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ» (فصّلت ۲)!
۲- ذکرکشفیات آماری رشاد خلیفه، الزاماً دلیل تصدیق برخی ادعاهای باطل یا برداشت‌های نادرست او از قرآن نمی‌باشد. انصاف ایجاب می‌کند اگر کسی فضیلتی دارد، آنرا کتمان نکنیم، حتی اگر با نظریاتش مخالف باشیم.