ویژگیهای اصحاب و همراهان پیامبر در قرآن
ویژگیهای اصحاب و همراهان پیامبر در قرآن
نویسنده: منصور سلیمی
همراهان (خیر و نیکی) پیامبر (ص) و ویژگی های آنان (الذین معه)
همراه و الذین معه:
۱- پیشروان و پیشگامان در ایمان آوری و جهاد
۲- مهاجرین و انصار
۳- عامه مسلمین
بنابر استعدادها و ویژگی های گوناگون بشری، مخاطبان دعوت الهی نیز گونه گون بودند و حتی باورمندان رسالت پیامبران نیز همه در یک مقام و جایگاه قرار نمی گیرند. طبیعی است مخاطبان آشنای دعوت اسلامی در صدر اسلام نیز، دارای یک رتبه و درجه نبوده؛ بلکه فراخور ظرفیت های ذهنی و شخصیتی و موقعیت های گوناگون در مدارج مختلفی قرار می گرفتند.
با توجه به آیات الهی قرآن کریم این پویندگان طریق حق و پذیرفتگان دعوت الهی به سه گروه مختلف تقسیم می شوند.
۱- پیشروان و یا پیشگامان در ایمان:
﴿ وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ﴾ (توبه/ ۱۰۰)
« پیشگامان نخستین مهاجران و انصار ، و کسانی که به نیکی روش آنان را در پیش گرفتند و راه ایشان را به خوبی پیمودند ، خداوند از آنان خوشنود است و ایشان هم از خدا خوشنودند ، و خداوند برای آنان بهشت را آماده ساخته است که در زیر ( درختان و کاخهای ) آن رودخانه‌ها جاری است و جاودانه در آنجا می‌مانند . این است پیروزی بزرگ و رستگاری سترگ . »
﴿ وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ ۞ أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ ۞ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ ﴾ (واقعه/ ۱۲- ۱۰)
« و پیشتازانِ پیشگام ! آنان ، مقرّبان ( درگاه یزدان ) هستند . در میان باغهای پرنعمت بهشت جای دارند . »
پیشتازان در ایمان همان گروه اندک مجاهد، صابر و سنگ بنیادین جمع مؤمنانی هستند که در سخت ترین شرایط آغاز دعوت الهی، لبیک جان و مال را سر دادند و مشتاقانه و با انتخابی کاملاً آگاهانه لباس دین جدید را به تن کردند.
قرب و نزدیکی آنان در وهله ی نخست به خداست، در مرتبه ی دوم نزدیک ترین کسان به پیامبر خدا می باشند. آنان که از سرزنش هیچ سرزنش گری نهراسیدند و در برابر امواج پرتلاطم قبیله پرستی و توتمهای جاهلی، همچون کوه های استوار، ایستادگی کردند تا به مقام مقربین درگاه الهی نایل شدند.
۲- مهاجرین و انصار:
گروه دوم از همراهان خیر و نیکی، مهاجرین و انصارند؛ یعنی همان دو گروهی که دو بازوی قدرتمند مؤمنان به دین خدا را در صدر اسلام تشکیل دادند. آنان با انسجام و اتحاد خود تنه ی درخت تناور دین را استوار و پابرجا ساختند.
مهاجران، آن هجرت گزیدگانی هستند که خانه و کاشانه ی خود را تنها و تنها به خاطر خدا و جلب رضایت حق ترک کردند و تمام تعلقات مادی و جغرافیایی و … را کنار نهاده و عملاً شهر مکه را به قصد نصرت دین خدا و نجات از شر و گمراهی ترک گفتند.
آنان که با او بیعت (عقبه اولی و ثانی) پیمان خون داده بودند، در مدینه چه فداکاری ها و از خودگذشتگی ها که در حق دین خدا و مؤمنان مهاجر نکردند. خدای بزرگ اینان را در آیات متعدد می ستاید و به آن ها در همین جهان وعده ورود به بهشت و رضایت خود را می دهد. این هم بخشی از آیاتی که در شأن مهاجران و انصار در قرآن کریم آمده است:
﴿ إِنَّ الَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُوْلَئِکَ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَلَمْ یُهَاجِرُواْ مَا لَکُم مِّن وَلاَیَتِهِم مِّن شَیْءٍ حَتَّى یُهَاجِرُواْ وَإِنِ اسْتَنصَرُوکُمْ فِی الدِّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ إِلاَّ عَلَى قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُم مِّیثَاقٌ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ﴾ (آنفال / ۷۲)
« بیگمان کسانی که ایمان آورده‌اند و ( از خانه و کاشانه خویش ) مهاجرت کرده‌اند و با جان و مال خود در راه خدا ( به تلاش ایستاده‌اند و ) جهاد نموده‌اند ( و لقب مهاجرین را برازنده خود گردانده‌اند ) ، و کسانی که ( مهاجرین را در منزل و مأوای خود ) پناه داده‌اند و ( ایشان را با جان و مال ) یاری نموده‌اند ( و از سوی خدا و پیغمبر لقب انصار دریافت داشته‌اند ، ) برخی از آنان یاران برخی دیگرند ( و مسؤول و متعهّد در برابر یکدیگرند ) و امّا کسانی که ایمان آورده‌اند ولیکن مهاجرت ننموده‌اند ( و با وجود توانائی به جامعه نوین شما در مدینه نپیوسته‌اند ، هیچ گونه تعهّد و مسؤولیّت و ) ولایتی در برابر آنان ندارید تا آن گاه که مهاجرت می‌کنند . اگر ( چنین مؤمنان غیرمهاجری از دست ظلم و جور دیگران ) به سبب دینشان از شما کمک و یاری خواستند ، کمک و یاری بر شما واجب است ، مگر زمانی که مخالفان آنان گروهی باشند که میان شما و ایشان پیمان ( ترک مخاصمه ) باشد . ( در این صورت رعایت عهد و پیمان ، از رعایت حال چنین مؤمنان بی‌حالی لازم‌تر است . به هر حال ) خداوند می‌بیند آنچه را که می‌کنید ( پس مواظب حال همدیگر و حفظ حدود و عهود باشید ) . »
﴿ وَالَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ آوَواْ وَّنَصَرُواْ أُولَئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقّاً لَّهُم مَّغْفِرَهٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ ﴾ (انفال / ۷۴)
« بیگمان کسانی که ایمان آورده‌اند و مهاجرت کرده‌اند و در راه خدا جهاد نموده‌اند ، و همچنین کسانی که پناه داده‌اند و یاری کرده‌اند ، ( هر دو گروه ) آنان حقیقه مؤمن و باایمانند ( و شایسته واژه مهاجر و انصارند و تار و پود جاودانه پرچم اسلامند و ) برای آنان آمرزش ( گناهان از سوی یزدان منان ) و روزی شایسته ( در بهشت جاویدان ) است . »
﴿ وَالَّذِینَ آمَنُواْ مِن بَعْدُ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ مَعَکُمْ فَأُوْلَئِکَ مِنکُمْ وَأُوْلُواْ الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ﴾ (انفال / ۷۵)
« و کسانی که پس از ( نزول این آیات ) ایمان آورده‌اند و مهاجرت کرده‌اند و با شما ( ای مهاجران و انصار ) جهاد نموده‌اند ، آنان از زمره شما هستند و ( از حقوق و مدد و یاری شما برخوردار می‌گردند . این ولایت ایمانی بود ، و امّا ولایت خویشاوندی علاوه بر این میان افرادی موجود است و ) کسانی که با یکدیگر خویشاوندند برخی برای برخی دیگر سزاوارترند ( و حقوق آنان ) در کتاب خدا ( بیان شده است و حکم خدا بر آن رفته است و ) بیگمان خداوند آگاه از هر چیزی است . »
﴿ وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً ذَلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ﴾(توبه/ ۱۰۰)
« پیشگامان نخستین مهاجران و انصار ، و کسانی که به نیکی روش آنان را در پیش گرفتند و راه ایشان را به خوبی پیمودند ، خداوند از آنان خوشنود است و ایشان هم از خدا خوشنودند ، و خداوند برای آنان بهشت را آماده ساخته است که در زیر ( درختان و کاخهای ) آن رودخانه‌ها جاری است و جاودانه در آنجا می‌مانند . این است پیروزی بزرگ و رستگاری سترگ . »
﴿ لَقَد تَّابَ الله عَلَى النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی سَاعَهِ الْعُسْرَهِ مِن بَعْدِ مَا کَادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِّنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ ﴾ (توبه/ ۱۱۷)
« خداوند توبه پیغمبر ( از اجازه‌دادن منافقان به عدم شرکت در جهاد ) و توبه مهاجرین و انصار ( از لغزشهای جنگ تبوک ، مثل کُندی و سستی اراده و اندیشه بد به دل راه دادن و آهنگ بازگشت از نیمه راه جهاد ) را پذیرفت . مهاجرین و انصاری که در روزگار سختی ( با وجود گرمای زیاد ، کمی وسیله سواری و زاد ، فصل درو و چیدن محصول خود ) از پیغمبر پیروی کردند ( و همراه او رهسپار جنگ تبوک شدند ) بعد از آن که دلهای دسته‌ای از آنان اندکی مانده بود که ( از حق به سوی باطل ) منحرف شود . ( در این حال ) باز هم خداوند توبه آنان را پذیرفت . چرا که او بسیار رؤوف و مهربان است . »
﴿ الَّذِینَ آمَنُواْ وَهَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَهً عِندَ اللّهِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ ﴾ (توبه/ ۲۰)
« کسانی که ایمان آورده‌اند و به مهاجرت پرداخته‌اند و در راه خدا با جان و مال ( کوشیده‌اند و ) جهاد نموده‌اند ، دارای منزلت والاتر و بزرگتری در پیشگاه خدایند ، و آنان رستگاران و به مقصودرسندگان ( و سعادتمندان دنیا و آخرت ) می‌باشند . »
با برداشت کلی از چند نمونه آیات ذکر شده، می توان دریافت که مصداق مؤمنان واقعی از نظر قرآن، مهاجران و انصارند. خداوند آنان را یار و یاور پیامبر و دین خود می داند. و آنان همان همراهان واقعی اند که ارج و ارزش و مقامشان به صراحت در آیات متعدد بیان شده است. قرآن این دو گروه را در زمره ی بهترین همراهان و رهروان راستین پیامبر خدا قرار داده است.
۳- عامه ی مسلمانان (تابعین)
گروه سوم از همراهان خیر و نیکی که یاوران پیامبر خدا (ص) بوده و با اطاعت و پیروی از آیین تابناک اسلام، پس از مهاجران و انصار قرار دارند، عامه ی مسلمین هستند. اینان همان گروه بی نام و نشانی هستند که نشان ایمان را در سینه خود دارند و با این عنوان شناخته شده اند. اما توفیق پیشگامی یا هجرت و نصرت را پیدا نکرده اند، ولی ایمان آنان در مسیری قرار دارد که از نظر تابعیت و پیروی از رسول خدا (ص) چیزی از دیگران کم نداشتند و ندارند. عامه ی مسلمانان تحت عنوان (تابعین) یا رهروان راه مسلمانان صدر اسلام و سابقون و مهاجران و انصار شهره اند. چنان که قرآن در این باره می فرماید: ﴿وَالَّذِینَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ … ﴾
یادآوری این نکته ضروری است که طبقه بندی همراهان خیر و نیکی به این معنی نیست که عموم مؤمنین از ویژگی های ایمان و جهاد و … برخوردار نبوده یا کم کاری و اهمال در حیاتشان دیده شده است؛ بلکه بنا به شرایط خاص زمانی، جغرافیایی، فرد و … در یکی از مدارج مؤمنان و همراهان طبقه بندی شده اند. توجه شما مخاطب عزیز را به نمونه ای از آیاتی که در ارتباط با عامه مؤمنین است جلب می نماییم که همه ی آن مؤمنان نیز در شمار همراهان نیک پیامبر خدا (ص) بوده و در مسیر بندگی و عبودیت الهی قرار دارند.
﴿ آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَیْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلآئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ ﴾ (بقره/ ۲۸۵)
« فرستاده ( خدا ، محمّد ) معتقد است بدانچه از سوی پروردگارش بر او نازل شده است ( و شکّی در رسالت آسمانی خود ندارد ) و مؤمنان ( نیز ) بدان باور دارند . همگی به خدا و فرشتگان او و کتابهای وی و پیغمبرانش ایمان داشته ( و می‌گویند : ) میان هیچ یک از پیغمبران او فرق نمی‌گذاریم ( و سرچشمه رسالت ایشان را یکی می‌دانیم ) . و می‌گویند : ( اوامر و نواهی ربّانی را توسّط محمّد ) شنیدیم و اطاعت کردیم . پروردگارا ! آمرزش تو را خواهانیم ، و بازگشت به سوی تو است . »
﴿ لَکِنِ الرَّسُولُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ مَعَهُ جَاهَدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ وَأُوْلَئِکَ لَهُمُ الْخَیْرَاتُ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴾ (توبه/ ۸۸)
« ولی پیغمبر و مؤمنانی که با او هستند ، با مال و جان خود به جهاد می‌پردازند ( تا خدا را از خود خوشنود سازند و دین خدا را بالا برند ) . همه خوبیها و نیکیها ( از قبیل : پیروزی و غنیمت دنیا ، و بهشت و کرامت آخرت ) از آن ایشان است ، و آنان بیگمان رستگارانند . »
﴿ وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاهِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَیْنَاکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَهَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِکْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَکَانَ أَمْرُهُ فُرُطاً ﴾ (کهف/ ۲۸)
« با کسانی باش که صبحگاهان و شامگاهان خدای خود را می‌پرستند و به فریاد می‌خوانند ، ( و تنها رضای ) ذات او را می‌طلبند ، و چشمانت از ایشان ( به سوی ثروتمندان و قدرتمندان مستکبر ) برای جستن زینت حیات دنیوی برنگردد ، و از کسی فرمان مبر که ( به خاطر دنیا دوستی و آرزو پرستی ) دل او را از یاد خود غافل ساخته‌ایم ، و او به دنبال آرزوی خود روان گشته است ( و پیوسته فرمان یزدان را ترک گفته است ) و کار و بارش ( همه ) افراط و تفریط بوده است . »
﴿ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَهً نَّصُوحاً عَسَى رَبُّکُمْ أَن یُکَفِّرَ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ یَوْمَ لَا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعَى بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمَانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴾ (تحریم/ ۸)
« ای مؤمنان ! به درگاه خدا برگردید و توبه خالصانه‌ای بکنید ، شاید پروردگارتان گناهانتان را محو نماید و بزداید ، و شما را به باغهای بهشتی داخل گرداند که از زیر ( کاخها و درختان ) آن رودبارها روان است . این کار در روزی خواهد بود که خداوند پیغمبر و کسانی را خوار و سبک نمی‌دارد که با او ایمان آورده‌اند . ( بلکه ایشان را والا می‌گرداند و به درجات بالا می‌رساند ) . نور ( ایمان و عمل صالح ) ایشان ، پیشاپیش و سوی راستشان ( رو به جانب بهشت ) در حرکت است . ( وقتی که خاموش شدن نور منافقان را می‌بینند ، رو به درگاه خدا می‌کنند و ) می‌گویند : پروردگارا ! نور ما را کامل گردان ( تا در پرتو آن به بهشت برسیم ) و ما را ببخشای ، چرا که تو بر هر چیزی بس توانائی . »
برآیند این بردارها سه گانه که از «والذین معه» (همراهان خیر و نیکی) به دست دادیم، آن است که هر سه طیف در یک راستا و در یک مرکز ثقل به هم می رسند و گرد هم آمده اند و آن پیروی از پیامبر خدا و داشتن ایمان راستین و عمل خالصانه است. همه چون سربازان لشکری خدایی به سوی هدفی واحد در حرکت اند با این تفاوت که مراتب و درجات این سپاهیان نور و خیر متفاوت است، ولی مجموعاً هر سه گروه یک «نسل قرآنی بی نمونه» بودند که یاران و همراهان پیامبر قلمداد می شوند.
——————————————————————————-
منبع:همراهان و یاروان در قرآن / مؤلف:منصور سلیمی / انتشارات: نشر احسان ۱۳۸۶
سلام.خواستم بابت وبسایت خوبتون ازتون تشکر کنم و امیدوارم باعث
ایجاد انگیزه براتون بشه