معنا و مفهوم سلفیه و اندیشه ی نوین اسلامی

معنا و مفهوم سلفیه و
اندیشه ی نوین اسلامی

دکتر محسن عبدالحمید

واژه ی سلف به
همان معنایی که در آن کاربرد یافت، پس از دوران اصحاب و تابعان ظهور یافت.هنگامی
که می گفتند سلف امت یا سلف یا سلف صالح، مقصود همان معنای
لغوی بود. هنگامی که مردم به پیروی از سلف صالح فرا خوانده می شدند، مقصود آن بود
که در ایمان، جهاد و عمل صالح از آنان پیروی کنند و شناختی که از کتاب و سنت دارند
و اجتهاد در آن کاربرد ندارد و به صورت صحیح از آنان نقل شده، پذیرفته شود.در باب
اجتهاد سلف، تمام علمای اصول بر این باورند که اجتهاد صحابی در باب تفسیر و فتوا
حجت نیست. آنان که نظری متفاوت با این دارند چنین پنداشته اند که صحابی تنها به
آنچه از پیامبر(ص) شنیده فتوا می دهد. آنان دلایل خود را بر اساس گمان استوار کرده
اند، در حالی که حجیت یک امر نیازمند دلیل قطعی است.

بر این اساس واژه ی
سلفیه یک اصطلاح محدود با کاربرد محدود است و جز در مقطعی متأخر پدید نیامده
است. هنگامی این اصطلاح در حوزه ی عقاید اسلامی کاربرد یافت که کشاکش میان
عقلگرایان اسلام و صاحبان فرهنگ های بیگانه مثل هلینی، هرمسی، اشراقی، مانوی،
اندیشه های هندی و لاهوتیان اهل کتاب، اوج گرفت.عقلگرایان عقلگرایان مسلمان ناچار
به تأویل و توجیه جزییاتی خاص در حوزه ی عقاید غیبی اسلام دست زدند، تا از تهاجم
فکری فرهنگ های بیگانه علیه عقاید اسلامی جلوگیری کنند و اجازه ندهند آن ها را از
بستر راستین برآمده از کتاب و سنت به بیراهه بکشانند.

هنگامی که محدثان
دیدند متکلمان در مقوله ی تأویل اغراق کرده اند و گاه در کاربست آن دچار کجروی می
شوند و درپی آن با همدیگر کشمکش می کنند، در برابر این جریان ایستادند و از مردم
خواستند به ظواهر نصوص متشابه قرآن بسنده کنند_ کاری که اصحاب کردند_ و کیفیت
معانی آن ها را به خداوند واگذارند، تا عقاید اسلامی از بیراهه روی و انحراف سالم
بمانند و مسلمانان به ساختن زندگی و تعامل با جهان عینی به عنوان خلیفه ی خداوند،
روی بیاورند تمدن را استوار بدارند و بر اساس داد و انصاف حکومت کنند.

عنوان سلفیه هرگز از این مفهوم خاص فراتر نرفته و به دیگر حوزه ها، که در تمام رویکردهای
زندگی از حرکت خرد مسلمان طی قرن ها پیروی می کند قدم ننهاده است.به عنوان مثال
هیچ کس فقه یا اصول را سلفیه ننامیده و عنوان سلفیه در فقه یا «سلفیه در اصول» را
به کار نبرده است.عالمان سلفی همواره این روش را ادامه دادند هیچ کدام از آنان به
تقلید و بستن باب اجتهاد فرانخواند.از روزگار افغانی اندیشه وران اسلام از دایره ی
اصطلاحات محدود فرا گذشند و به حوزه ی فراگیر بودن اسلام گام گذاردند؛ چون
رویارویی جدید تمدنی با تمدن غرب، از نوع رویارویی فراگیر بود و این دسته از
اندیشه وران را واداشت تا به ارائه ی طرح و برنامه بپردازند و با استخراج
ساختارهای مبسوط اسلام در ابعاد گوناگون زندگی نو، مشکلات تمدن نو را در حصار
بکشند.استخراج ساختارها در مطالعات نوین اسلامی در حوزه ی سیاست، اقتصاد، جامعه،
روان شناسی، تربیت و … تجسم یافته است.

بنابراین، اندیشه ی
اسلامی امروزه از چارچوب سلفیه، با غایات محدود و روش مقطعی فراگذشته و به مرحله ی
ترسیم مبانی و شرح و بسط های فراگیر نگرش اسلامی، که از کتاب و سنت برجوشیده اند،
گام گذارده است.این مرحله به مثابه ی پاسخی است ژرف و فراخ به مشکلات جدید حوزه­ی
تمدن، آن هم بی هیچ پیوندی با مرحله ی زمانی پیشین، و با تکیه ی سر راست به وحی
الهی برجوشیده از کتاب و سنت.برای صاحبان منطق بدیهی است که وحی الهی فراتر از
زمان و مکان است؛ بدین معنا که حاصل زمان و مکان نیست.بنابراین، یک پژوهنده ی حقجو
برای یک جنبش گسترده ی فرهنگی_تمدنی، که برای اکنون و آینده برنامه ریزی می
کند،چگونه می تواند عنوان سلفیه را به کار برد. بدون تردید این نامگذاری به دو سبب
نادرست است:

از لحاظ زبان: چون اندیشه ی نوین اسلامی با خیزگاه قرار دادن قواعد اصولی شناخته شده نزد
علمای اسلام، در همه چیز خود را ناگزیر نمی بیند که از سلف پیروی کند؛ به ویژه در
امور مرتبط با تحولات زندگی و دگردیسی الگوهای تمدن. سلف زندگی خاص خود را داشته
است و ما نیز زندگی تمدنی خاص خود را داریم.در زندگی ما پژوهش های علمی و انسانی و
فن آوری پیشرفت کرده اند و انبوهی از مشکلات پدید آمده که برای رویارویی، نیازمند
عقلانیت منطقی جدیدی است.در غیر این صورت ما از کسانی خواهیم بود که زمان را به
ایستادن وامی­دارند، پا به پس می گذارند و اکنون و آینده را برنمی تابند.

اندیشه ی کنونی چنین
نیست. این اندیشه در پرتو اسلام جز برای وحی، قایل برای عصمت نیست. کاملا”
نیز درک می کند که روزگاران پیشین از عصمت برخوردار نیستند، بلکه چارچوب هایی برای
کسب تجربه و رهیافت اسلامی و محدود به اوضاع زمانی مشخصی بوده اند؛ ما آن ها را
باز می نگریم و از آن ها بهره مند می شویم. پدیده هایی را که در آن روزگاران رخ
داده، در پرتو مبانی اسلام، قواعد مصلحت، منطق خرد و رهیافت های کنونی انسانی،
ارزیابی می کنیم، برخی را می پذیریم و برخی دیگر را به دور می اندازیم، تا مبادا
نمادهای منفی، راهگشایی های مقطعی و اندیشه های نادرست آن، ما را از گام برداشتن و
پیش رفتن برای ساختن یک زندگی مدرن اسلامی در جهانی متمدن و مدرن با رنج­ها، دغدغه
ها و پندارهای ویژه ی خود، باز دارد.

از لحاظ اصطلاح:همان گونه که پیش از این یادآور شدیم، سلفیه اصطلاحی محدود بوده که برای مقطع
زمانی ویژه ای به کار رفته است، تا پاسخی باشد به چالش انحرافات و بدعت گذاری
ها.امروزه آن نیاز برای کاربست این اصطلاح منتفی شده است؛ چون مقوله های اختلاف
برانگیز در جزییات امور غیبی، در زندگی ما پابرجا نمانده اند. کشاکش ما با تمدن
غرب به حوزه های دیگر انتقال یافته که هیچ پیوندی با جزییات جهان غیب دارد و به
کلیات عقاید اسلامی راه یافته است. فلسفه های دیالکتیک و غیر دیالکتیک، امروزه با
انکار ذات خداوند و انکار دین و برشمردن دین به مثابه ی نوعی آگاهی واپس مانده ی
تاریخی، که روزگار جدید- به خیال آنان- ناگزیر بایستی از آن فرا بگذرد، ما را به
چالش فرا خوانده اند. پس کلام اندیشه وران کنونی مسلمان در اثبات عقاید اسلامی، بر
برهان قرآنی و گستراندن مصداق های آن با منطق نوین عقلی و فراورده های علمی در
تمام زمینه های زندگی، استوار خواهد بود.

بنابراین،امروزه حوزه
ی چالش های اندیشه نوین اسلامی، حوزه ی نگره ی فراگیر اسلامی خواهد بود، نه حوزه ی
صفات الهی و تأویل های نحله های کلامی. اگر کسیی ایراد بگیرد و بگوید:از روزنه ی
چه روشی با بدعت گذاری ها و آن دسته از نمادهای انحرافی که ممکن است برخی از
مسلمانان در هر زمان در دامن آن فرو افتند،مبارزه کنیم؟در پاسخ می گوییم: این کار
را از روزنه ی کتاب و سنت انجام می دهیم،بی آنکه هیچ پیوندی با اصطلاحات گذشته، که
زاییده ی شرایط زمانی خود هستند، برقرار کنیم.به ویژه آنکه کاربست این اصطلاحات
پدید آمده در تاریخ امت، مثل سلفیه، صوفیه و … برای اسلام و آینده ی آن تهدیدی
آشکار به شمار می روند؛ چون آنان که در این دایره های تنگ می زیند، در درونه ی
اندیشه ی کنونی اسلامی، برای خویشتن پرچین هایی بسته و جدا از دیگران می سازند.به
جای آنکه هر کدام از صاحبان این پرچین ها با سلاح فکری خویش دشمنان را آماج قرار
دهند، همدیگر را هدف می گیرند. این قضیه حاصل چند دستگی و اختلافی است که آن
اصطلاحات پدید آمده در زندگانی امت، به ویژه در روزگار ناآگاهی و به فراموشی سپرده
شدن خاستگاه های حقیقی پیدایی این اصطلاحات، ایجاد کرده اند.

آنان که امروزه خود را
نخبگان تحصیل کرده می نامند برای کوبیدن اسلام و اندیشه ی مسلمانان، از مقوله ی
سلفیه برای مقاصد غیر علمی، بسیار سوء استفاده کرده اند.آنان برای بازداشتن نسل
تحصیل کرده از پذیرش اندیشه ی اسلامی، واژه ی سلفیه را خاستگاه کوشش های خویش قرار
می دهند؛ چون این واژه به ظاهر این توهم را پدید می آورد که بایستی به گذشته
وابسته بود، به واپسگرایی تن داد و زمان را در گذشته نگاه داشت. همین است که منجر
به نفی اکنون و آینده می شود.

نویسندگان کمونیست،
مارکسیست، ملی گرا، دمکرات، سکولار و صاحبان فلسفه های دیگر در نوشته ها و پژوهش
های جدید خود، هنگامی که از جریان اسلامی سخن می گویند، هرگز آن را جریان اسلامی
نمی نامند؛ چون به درستی می دانند که کاربرد عریان عنوان اسلامی، آنان را در جبهه
ی کافران بدخواه اسلام قرار می دهد. آنان نمی خواهند خود را چنین نشان دهند؛ چون
می دانند که فعالیت های آنان در جامعه ی اسلامی است؛ خود را علیه جریان اسلامی
نشان دادن، پایگاه فعالیت را از آنان خواهد ستاند و جامعه ی مسلمان را علیه مبانی
و اندیشه هایشان خواهد شوراند. این است که آنان این رویکرد را رویکرد سلفی می
نامند تا به راحتی بگویند ما نیز مسلمانیم. آخر برخی از مسلمان، مسلمان سلفی، برخی
مسلمان کمونیست یا مارکسیست و برخی مسلمان سکولار و … هستند!

دلیل آنکه مقصود آنان
از رویکرد سلفی همان رویکرد اسلامی است، این است که آنان در نوشته های خود از دو رویکرد، یعنی رویکرد سلفی و رویکرد
ناب اسلامی سخن نمی گویند، بلکه همواره رویکرد سلفی را در مقابل دیگر رویکردها
قرار می دهند.از خلال اصطلاح سلفیه به اعتقاد، شریعت و تمدن اسلام یورش می برند
و با تهی ساختن اسلام از تمام اصول و ثوابت، به کلی اسلام را رد می کنند. آنان از
ابهامی که در اذهان مسلمانان در مورد سلفیه از لحاظ زبانی و اصطلاحی پدید آمده،
بهره برداری می کنند.

امروزه چاره ای جز آن
نیست که مفاهیم اصطلاحات پدید آمده در زندگی امت را مورد بازنگری قرار دهیم، تا بین پیامدهای مثبت و منفی آن ها موازنه برقرار کنیم و از زندگی خویش،
اصطلاحاتی را که وظیفه ی مقطعی خود را انجام داده اند، بیرون کنیم و به مشروعیت
فراگیرندگی اسلام بازگردیم؛ چون بدین سان می توانیم پرچین های کوچک و از هم گسیخته
ی اسلام را در چارچوب اندشه ی نوین اسلامی، با هم پیوند دهیم، معنا و مفهوم «امت
یکپارچه و متعادل در عقاید»، بازگردد و امت در راستای تحقق غایات انبوه خود در
بازسازی شخصیت کمال یافته ی اسلامی خیز بردارد و به برنامه ریزی برای رشد و توسعه
ای فرانگر بپردازد. این برنامه بایستی گره های کور زندگی کنونی را بگشاید و
اصطلاحات تنگ و خشک و مجادلات جانبی در باب مسایلی را که در مقاطع زمانی گذشته
برانگیخته شده اند، در نوردد؛ چون بازآفرینی آن ها و وارد مجادلات بی فایده
پیرامون آن ها شدن، به سود امت نیست؛ برای آنکه این مجادلات هیچ گونه جنبه ی عملی
ندارند، بلکه تبدیل به آبگذرهایی نهان می شوند و با ساز و کارهای ماندن و اقتدار،
از هم گسستگی فکری و اجتماعی را به ارمغان می آورند، آن هم در زمانی که در چارچوب
رویارویی یک تنه و ذوب کامل در اسلام جاودان، سخت نیازمند فرایند پیوستن گذشته با
اکنون و آینده هستیم.

شاید کسی که به سخنم
به ژرفی ننگریسته باشد بگوید: آیا این نوعی گسستن از سلف صالح نیست، همانان که این
دین برایمان و پیکارشان استوار شده و با چنان امانتی به ما انتقال یافته که در
تاریخ ملت ها و ادیان هیچ نظیری ندارد؟

در پاسخ می گویم: پناه
بر خدا اگر آهنگ چنین امری داشته باشم الگوپذیری از ایمان، فداکاری، قهرمانی و فهم
درست سلف صالح از اصول اسلام، امری بایسته و گریزناپذیر است. بسنده کردن به آنچه
آنان در فهم جزییات باورهای اسلامی بسنده کرده اند، ارجح است و بین مجددان اسلام
در تمام سرزمین ها مقوله ای است مورد اتفاق.

مقصود آن است که پیروی
از سلف صالح در تمام موارد پیش گفته در درون چارچوب فراگیرندگی اندیشه ی نوین
اسلامی و بخشی از مقوله های بی شمار آن باشد و مبادا به اصطلاحی خاص تبدیل شود و
پس از چندی به شکل جریانی تنگ و خشک درآید؛هوادار ان تنها در چارچوبی جزیی گام
بردارد و مقوله ی بزرگ اسلام را در این روزگار به فراموشی بسپارد؛نبردهای فکری از
پایگاه کشاکش با دشمنان اسلام به پایگاه های بسته ی درونی تبدیل شود؛ سر در لاک
خود فرو برد و به داشته های خود بسنده کند و نه تنها از جنبش نوین اسلامی، با
عقاید، قانونگذاری و تمدن فراگیرش، فاصله گیرد بلکه گاه به دشمنی با آن برخیزد،
حرکت و نفوذ آن را در بین توده های مسلمان باز دارد و در جدالی بی هدف با آن فرو
رود.

بنابراین، پیوند
سرنوشت ساز بین سلف و خلف به عنوان امتی واحد و مداوم تا روز بازپسین، یک مقوله
است و فرایند اصلاح اصطلاحاتی که پیامد چالش های فکری گذشته بوده، مقوله ای دیگر
است.برای گنجاندن این جزییات در آن مقوله ی کلی، که مقوله ی بزرگ اسلام است، با
رویارویی همه جانبه با تمام اشکال تاراج و چپاول مادی و لاییکی نو، ناگزیر بایستی
به تصفیه ی آن بپردازیم.بدین سان می توانیم برای ساختن شخصیت اصیل، عصری، کمال
یافته و متعادل اسلامی در چارچوب امت واحد، بستر سازی کنیم. امت واحد بایستی به
گونه ای باشد که گرایش های تعصبی نتواند پاره پاره اش کنند و گروه های محدود با
برنامه های مقطعی، نتوانند انسجام و یکپارچگی اش را در هم شکنند.برنامه های مقطعی
مذکور دیگر از لحاظ اسلامی و تمدنی برای ساختن تدن جدید اسلامی و دور کردن
تهدیدهای داخلی و خارجی، متناسب نیستند.

————————————————————-

منبع:بازسازی اندیشه
اسلامی

مؤلف:دکتر محسن
عبدالحمید

مترجم:داوود ناروئی

انتشارات: نشر
احسان۱۳۸۶