چشم‌انداز فصل جدید سیاست خارجی ترکیه

چشم‌انداز فصل جدید سیاست خارجی ترکیه

امید و انتظارات حامیان دموکراسی که در زمان بهار عربی افزایش یافته بود، به دلیل وجود مؤلفه‌هایی؛ مانند «نفوذ قدرت‌های خارجی» و «عدم توازن متعارف و حساب شده قدرت‌های داخلی» کاملا رنگ باخته و بحرانی شده است.

دکتر حقی اویغور، معاون رئیس مرکز مطالعات ایران در آنکارا طی یک گزارشی تحلیلی درباره دوره جدید سیاست خارجی ترکیه نوشت: امید و انتظارات حامیان دموکراسی که در زمان بهار عربی در خاورمیانه افزایش یافته بود، به دلیل مؤلفه هایی چون «نفوذ قدرت های خارجی» و «عدم توازن متعارف و حساب شده قدرت های داخلی» کاملا رنگ باخته و بحرانی شده است.

به این ترتیب تنش محدودی که در منطقه وجود داشت، به گونه ای افزایش یافت که احتمال درگیری مسلحانه قدرت های مخالف و رقیب را در سطحی وسیع؛ از بوسنی گرفته تا شبه قاره هند و دریای چین به وجود آورده است. اوضاع منطقه ای که ترکیه نیز در آن قرار دارد، به جای کاهش تنش ها، پیچیده تر شده است.

این موضوع را می توان از روی مناسبات پرفراز و نشیب ایالات متحده آمریکا و روسیه که مدت هاست در سوریه دارای رابطه ای تأمل برانگیز هستند، مشاهده کرد. اعلام پایان گفتگوهای بین این دو کشور در محور سوریه از سوی وزارت خارجه آمریکا در سوم اکتبر، بحران هفته های اخیر را وارد مرحله جدیدی کرده است.

همانطور که دیدیم به رغم توافق واشنگتن و مسکو برای برقراری آتش بس جامع و دسته بندی نیروهای مخالف رژیم اسد در ۹ سپتامبر، حملات این رژیم به حلب ادامه یافت. در ادامه جنگنده های ائتلاف بین المللی به رهبری آمریکا «به اشتباه» نیروهای رژیم اسد را در منطقه دیرالزور هدف قرار داده و حدود ۱۰۰ نیروی رژیم را کشتند. حمله روسیه به کاروان کمک های بشردوستانه در منطقه تحت کنترل سازمان ملل متحد، درست دو روز پس از حمله نیروهای ائتلاف، نه تنها موجب افزایش تنش میان دو کشور شد، بلکه توازن موجود در سوریه را نیز تحت تأثیر قرار داد.

– علائم تغییر سیاست خارجی آمریکا

موضع آمریکا پس از اعلام پایان مذاکرات سوریه نسبت به ارسال کمک تسلیحاتی به مخالفان رژیم اسد نرم تر و بلافاصله اخباری مبنی بر دستیابی مخالفان اسد به سلاح های پیشرفته از جمله موشک های زمین به زمین «گراد» منتشر شد. برخی از منابع غربی معتقدند که هر لحظه ممکن است این مخالفان به سلاح های ضدهوایی انفرادی برای سرنگون کردن جنگنده و بالگردها نیز دسترسی پیدا کنند.

از سوی دیگر، همزمان روسیه نیز نشان داده که در مقابل اقدامات واشنگتن عقب نشینی نخواهد کرد. در همین چارچوب، مسکو نخست قرارداد سال ۲۰۰۰ خود با آمریکا در مورد امحای پلوتونیوم با آمریکا را معلق و اقدام به تقویت سیستم های ضد هوایی خود در سوریه کرد.

بنا به اعلام دولت آمریکا، روسیه سامانه دفاعی پیشرفته «گلادیاتور ۲۳-SA» را از بندر طرطوس وارد سوریه کرده است. به گفته مقامات واشنگتن از آن جایی که گروه تروریستی داعش و مخالفان رژیم اسد دارای تسلیحات هوایی (نظیر جنگنده، بالگرد و…) نیستند، این سامانه صرفا برای پیشگری و بازدارندگی انجام حملات هوایی این کشور بر ضد رژیم اسد مستقر شده است.

روابط نا متوازن این دو بازیگر اصلی در مورد سوریه، موضع کشورهای منطقه را نیز تحت تأثیر قرار داده است. بیانات بنعلی یلدریم، نخست وزیر ترکیه مبنی بر اینکه «در دوره انتقال قدرت در سوریه می شود با اسد رابطه برقرار کرد»، توسط رجب طیب اردوغان در جمع خبرنگاران پیش از سفر به نیویورک در ۲۰ سپتامبر پاسخ داده شد. رئیس جمهور ترکیه در آن روز تاکید کرد: اسد هیچ جایگاهی در اداره سوریه حتی در دوره انتقالی ندارد. این امر به خاطر اختلاف میان مقامات ارشد ترکیه نبود، بلکه دلیل آن بروز تحولات لحظه ای است که تعیین محور سیاست را دشوار کرده است.

افزایش مخالفت و تهدیدات دوجانبه بین روسیه و آمریکا، موجب شد که ترکیه در موضع خود بازنگری کند. در همین حال الکسی مشکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه با بیان این که مخالفت ما با ترکیه در مورد سوریه پنهان نیست، گفت: “ما بیشتر مایل به شنیدن نظرات ترکیه در مورد برقراری آتش بس و ارسال کمک های بشردوستانه هستیم”. از این جملات می توان فهمید که آنکارا تنها پایتختی نیست که در سیاست خود بازنگری کرده است.

با وجود تحلیل های بسیاری در مور چرایی تغییر نسبی مواضع و جدی تر شدن آمریکا در قبال سوریه، موردی که بیشتر کارشناسان در مورد اشتراک نظر دارند، نزدیک شدن زمان انتخابات ریاست جمهوری این کشور و تلاش باراک اوباما برای تقویت جایگاه هیلاری کلینتون است. هشدارهای اخیر مقامات روسیه در مورد این که در صورت هدف قرارگرفتن مواضع رژیم اسد، فاجعه بزرگی در سوریه رخ خواهد داد، نیز نشانگر جدی بودن دولت اوباما برای دخالت بیشتر در سوریه است. هرچند او گفته “در صورتی که مجبور نشود به سوریه نیروی نظامی اعزام نخواهد کرد”، اما این سخنان را نیز می توان نوعی خط و نشان کشیدن تلقی کرد.

در مسئله منبج نیز مشخص شد که آمریکا در حال حاضر نیز هرچند اندک، ولی درهرحال دارای نیروی نظامی در سوریه است. این را هم می دانیم که برای تغییر اوضاع میدانی در سوریه، نه تنها به اعزام نیروی نظامی، بلکه به بمباران هوایی آمریکا هم نیاز نیست. با توجه به ابعاد جغرافیایی و دموگرافیکی جنگ سوریه و دادن تسلیحات موثر به مخالفین رژیم، به نظر می رسد که می توان طی مدت کوتاهی روسیه را وادار به ترک سوریه کرد.

در واقع این نقشه آمریکا طرحی میان مدت بود، ولی نزدیک شدن زمان انتخابات ریاست جمهوری این کشور تا حدودی باعث تسریع آن از سوی اوباما شد. وگرنه هیچ کس باور نمی کند که آمریکا بخواهد سوریه و یا بخش اصلی تجزیه شده این کشور را تسلیم روسیه کند.

– ترکیه مخالف تبدیل شدن موصل به یک حلب دیگر است

هرچند موضوع اصلی این روزها در خاورمیانه، سوریه است اما با نزدیک شدن زمان آغاز عملیات موصل، عراق در حال تبدیل شدن به مهم ترین مسئله منطقه است. پیش از این نیز حساسیت ترکیه به موضوع موصل مشخص بود، ولی پس از سخنرانی اردوغان در اول اکتبر و تاکید وی بر مساله لوزان در مراسم آغازین سال جدید قانون گذاری مجلس، این موضوع را بارزتر کرد و وارد فاز جدیدی ساخت.

از سوی دیگر اظهارات دولت مرکزی بغداد و شبه‌نظامیان وابسته به ایران در مورد این که “ترکیه به هیچ وجه نباید در عملیات موصل شرکت کند”، نیز نشان دهنده این مسئله است. اگر واکنش شدید مجلس عراق و فراخوانده شدن سفیر ترکیه به وزارت امور خارجه عراق را نیز به این شواهد اضافه کنیم، آن وقت ناراحتی شدید دولت مرکزی بغداد و سیاست پشت پرده آن از مواضع جدید ترکیه در منطقه قابل فهم تر خواهد بود.

با این وجود، عملیات سپر فرات در جرابلس آشکار کرد که ترکیه حاضر است در موضوعاتی مرتبط با سرنوشت کشور، در چارچوب منافع ملی البته با احترام گذاشتن به نظر دیگر دولت ها، وارد درگیری نظامی نیز بشود، زیرا ترکیه دریافته است که همانند روند اشغال عراق و پس از آن جنگ داخلی سوریه چنانچه نسبت به گسترش گروه های تروریستی در منطقه و تحولات بی تفاوت باشد، نه تنها منافعش به خطر می افتد بلکه همانند حملات تروریستی ماه های اخیر و کودتای نافرجام، شاهد تبعات تلخ آن در درون مرزهای خود نیز خواهد بود.

– آیا هدف جدید ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی است؟

با ورود فعال تر ترکیه به تحولات سوریه و عراق، و نظر به روابط و دیدگاه های نزدیک عربستان سعودی با آنکارا سیاست های ریاض نیز اهمیت بیشتری می یابد. دیدارهای فزاینده مقامات دو کشور را می توان نشانه کاهش اختلاف دیدگاه های دوطرف در مورد مسائل منطقه دانست.

عربستان سعودی نیز اکنون دچار شوک ناشی از تصویب طرح امکان شکایت آمریکایی های آسیب دیده از تروریسم در این کشور برای دریافت غرامت است. به نظر می رسد این طرح که در گذشته علیه ایران بود و تاکنون به خصوص برخی اسرائیلی ها مبالغ کلانی از دارایی های بلوکه شده ایران را تحت عنوان غرامت از آمریکا دریافت کرده اند، این بار قرار است علیه عربستان سعودی به کار برده شود. این مسئله نیز به نوبه خود روابط سرد ریاض و واشنگتن را وارد مرحله بحران کرده است.

تصویب این طرح از سوی کنگره آمریکا، در دیدار رئیس جمهور ترکیه با محمد بن نایف، وزیر کشور و ولیعهد عربستان سعودی در آنکارا نیز مورد بررسی قرار گرفت. رجب طیب اردوغان در سخنرانی خود به مناسبت آغاز سال جدید قانون گذاری ایراد کرد، به این موضوع اشاره و اعلام کرد که روابط نزدیک کشورش با عربستان سعودی در دوره پیش رو نیز ادامه خواهد داشت.

همچنین تاکید اردوغان بر ادامه و گسترش روابط دوجانبه با تهران نیز نشانگر این است که آنکارا در دوره پیش رو به توزیع وزن قدرت سیاسی منطقه ای خود به لایه ها و سطوح مختلف ادامه خواهد داد. علاوه بر این، باید این نکته را در نظر گرفت که ترکیه مایل به شرکت فعال در عملیات آزادسازی موصل است و در صورت درگیری میان نیروهای ترکیه و شبه نظامیان شیعه عراقی در عملیات مذکور، این احتمال وجود دارد که روابط دوجانبه آنکارا با تهران آسیب ببیند.

………………………………………………………………………………………

[دکتر حقی اویغور، معاون رئیس مرکز مطالعات ایران است]

[۱] https://www.washingtonpost.com/news/global-opinions/wp/2016/09/28/putin-is-making-a-mistake-in-syria-and-russia-will-pay-the-price/?utm_term=.c19caa21fe3e

[۲] http://www.dunyabulteni.net/haberler/379328/abd-iddiasi-rusyadan-suriyeye-fuze-sistemi

[۳] http://www.bloomberght.com/haberler/haber/1923751-obama-suriyeye-asker-gondermek-onceligimiz-degil