کوتاه از المُوَطَّأ ، قسمت دوم: قلّت بدیهیات و کثرت ظنیّات

کوتاه از المُوَطَّأ ، قسمت دوم: قلّت بدیهیات و کثرت ظنیّات

نویسنده: عدنان فلاحی

شافعی به مناسبتی در باب مفهوم اجماع می گوید: “نه من و نه اَحدی از اهل علم نمی گوییم فلان حکم مورد اجماع است؛ مگر در مورد حکمی که هر عالِمی را پیدا کنی همان حکم را برای تو بگوید و ایضاً همان حکم را از پیشینیان نقل نماید مانند: چهار رکعت بودن نماز ظهر، حرمت خَمر و چیزهایی شبیه به این” (الرساله، ص۵۳۴، مکتبه الحلبی مصر)

ش
با نگاهی به مُفاد کتاب الموطأ، می توان حدس زد که شاید مرحوم امام شافعی این درک خویش از قلت بدیهات و کثرت ظنیات را وامدار استاد مدنی اش یعنی امام دار الهجره ـ مالک بن انس ـ باشد. موطأ مالک به روایت یحیی بن یحیی اللَّیثی (۲۳۴هـ) سرشار از تعلیقات فقهی مالک بر اخبار مرفوع و موقوف و مقطوع است که غالباً با عبارت “الامر عندنا…” (به نظر ما چنین است که…) آغاز می شود. [۱]

مالک ـ و یا راویان و ناسخان الموطأ در قرون بعدی ـ در بسیاری از این موارد از عبارت “الامر عند الاسلام” یا “الامر عند الله” (رای اسلام یا خدا چنین است که…) پرهیز کرده و ترجیح داده اند از عبارت متواضعانه تر “الامر عندنا” استفاده کنند. این عبارت نشان می دهد که ممکن است همان قضیه ی محل تعلیق و بحث، نزد دیگران تفسیر و تبیین دیگری بیابد فلذا مفهوم “الامر عندنا” مجوزی برای تثبیت “الامر عند فُلان…” یا “الامر عند الآخَر” یا “الامر عند الآخرین” را پیش می کشد چنان که ابن عبد البر حافظ مغرب نیز در تعلیق خود بر یکی از این “الامر عندنا” های الموطأ می نویسد: “همانا درباره ی این موضوع [که مالک گفته الامر عندنا، حتی] در خود مدینه هم اختلاف وجود داشته است” (ابن عبد البر، الاستذکار، ۱/۱۵۶)

موطأ مالک به روایت یحیی اللیثی، مقبول ترین روایت این دانشنامه ی فقهی فقهای مدنی در اواخر قرن دوم است که ذیل تقریباً ۶۰ فصل تبویب شده است و در این ۶۰ فصل، بیش از ۱۲۰ بار با عبارت “الامر عندنا” مواجه می شویم که ظاهراً فقط گزارش اختلافات فقهای مدنی ـ و نه لزوماً کل فقهای شبه جزیره و حجاز ـ است (و روشن است که اگر گزارش اختلافات به محدوده ی اختلافات فقهای خارج از مدینه و حجاز ـ مثل فقهای عراق یا مصر یا … ـ می رسید شاید حجم کتاب چند برابر می شد) .

به فرضِ حتی جعلی بودن انتساب این حجم از “الامر عندنا”ها به خود مالک بن انس، دستکم درک یحیی ین یحیی اللیثی و یا ناسخان و راویان بعدی الموطأ و شارحان بزرگ مالکی مذهب این کتاب، بر دو قضیه ی موازی ـ در فضای این قدیمی ترین و اوثق ترین کتب روایی/فقهی ـ صحه می گذارد:
– اول: قلت بدیهیات و کثرت ظنیات
– دوم: به رسمیت شناختن تفکیک فهم دینی از دین در بسیاری از همین ظنیات (الامر عندنا…)

____________
ارجاعات:
[۱] . گفتنی است که الموطأ به روایت محمد بن حسن الشیبانی (۱۹۷هـ) از الموطأ ـ برخلاف نسخه‌ی روایت اللیثی ـ این عبارت فقط یکبار به کار رفته است. نتیجتاً مخاطب حق دارد وجود این حجم از اختلاف را مایه ی شک در انتساب این لفظ به مالک بداند. لیکن به فرض مجعول بودن این انتساب، امضای اللیثی و استفاده ی مکرر وی از این اصطلاح بدین معناست که دستکم یکی از مهم ترین شاگردان مالک چنین درکی از ماهیت اصولی درس های استاد خویش داشته و یا خود وی این درک را داخل در درس های استادش کرده است. در هر صورت این درک در قرون نخست “وجود داشته” و به تأیید و امضای ناسخان و راویان الموطأ رسیده است.

✍️عدنان فلّاحی

https://t.me/AdnanFallahi