سخنی پیرامون شبیه سازی (Cloning)

سخنی پیرامون شبیه سازی (Cloning)

سید احمد هاشمی

شبیه سازی که معادل عربی آن استنساخ و لاتین
آن (Cloning) می‌باشد از جمله مسائلی است که در سالهای اخیر جاروجنجال‌ زیادی را
در جامعه جهانی بپا کرده است.

نگارنده در این مقاله سعی دارد دورنمایی از این
مسئله را مطرح نموده و آنرا از جوانب مختلف مورد بررسی قرار دهد.

اولاً: تعریف شبیه‌سازی:

شبیه‌سازی عبارت است از کشت هسته سلول غیر جنسی
انسان یا حیوان -که د ارای کروموزوم کامل می‌باشد ـ در سلول تخمک عاری از هسته جنس
ماده، و بارور کردن این تخمک بروشهای ویژه در رحم طبیعی یا مصنوعی ، بمنظور  تشکیل موجود زنده‌ای که از لحاظ شکل ظاهری دقیقاً
مانند صاحب هسته سلول اولیه باشد.

توضیحاً اینکه لقاح طبیعی در جانوران و گیاهان
با ترکیب سلول جنسی نر (اسپرم) با سلول جنسی ماده (تخمک یا اوول) اتفاق می‌افتد، تعداد
کروموزومهای سلولهای جنسی در هر جاندار، نصف تعداد کروموزومهای  سلولهای دیگر بدن آن موجود می‌باشد. مثلاً در انسان
که ۴۶ کروموزومی است سلولهای اسپرم و تخمک (سلولهای جنسی) هر کدام دارای ۲۳ کروموزوم
هستند که بر اثر لقاح و اتحاد هر دو هسته، این عدد تکمیل می‌شود، و جنینی که بوجود
می‌آید، دارای هسته ۴۶ کروموزومی است ،و این بدان معنا است که هسته تخمک و اسپرم، مشترکاً
در  تشکیل جنین دخالت دارند، اما در شبیه‌سازی،
تخمک در ساخت جنین نقش اساسی ندارد، و چون هسته‌اش برداشته شده است، تنها نقش پرورش
جنین را به عهده دارد. از طرفی با ترکیب یک هسته سلول غیرجنسی ۴۶ کروموزومی در درون
تخمک نیازی به اسپرم نیز وجود ندارد، و بزبان ساده در شبیه‌سازی،جنس مذکر نقش خود را
در تولیدمثل از طریق اسپرم، از دست می‌دهد، و عاطل و باطل می‌ماند، و تنها صاحب هسته
سلول است که در خصوصیات جنین نقش دارد، این دهنده سلول می‌تواند مرد باشد،یا زن باشد.

ثانیاً: نگاهی به سیر تاریخی آزمایش‌های شبیه
سازی:

الف)در گیاهان: همانند سازی در گیاهان پدیده‌ای
است که کشاورزان صدها سال است با آن آشنایی دارند و جای تعجبی ندارد.

ب) در جانوران: آزمایش‌های همانند سازی در حیوانات
مراحل مختلفی را طی کرده است که مهمترین آن‌ها عبارتند از:

۱- اقدام هیتلر: هیتلر که نژاد آریایی را نژاد
برتر می‌دانست در ژانویه سال ۱۹۳۴ دستور داد، دادگاهی ژنیتیکی، مرکب از تعدادی از دانشمندان
و پژوهشگران تشکیل شود، تا از نمونه‌های بشری بدریخت خلاصی یابند، این دادگاه عملا۵۰هزار
نفر را سربه نیست کرد.

۲- لای‌زینکو رئیس آکادمی علوم روسیه در زمان
استالین، علم ژنتیک جدیدی را پایه‌گذاری کرد، ولی کار او پیشرفتی نداشت، چون روسها
بعد از فوت استالین او را برکنار کردند.

۳- در سال ۱۹۵۲ روبرت بریگز و توماس کینگ، اولین
عمل همانند سازی حیوانات را در قورباغه‌ها انجام دادند.

۴-  
در سال ۱۹۶۲ آزمایشهای همانندسازی بدست جان گوردون وارد مرحله جدیدی شد.

۵- این آزمایشها ادامه داشت تا اینکه در سال
1997 ایان ویلموت دانشمند اسکاتلندی اعلام کرد که گوسفند (دالی) از طریق کشت ژنی (همانندسازی)
تولد یافته است.ما در اینجا خلاصه‌ای از آزمایشها و اقدامات او را ذکر می‌کنیم:

ایان ویلموت ۲۷۷ سلول غیر جنسی گوسفند را در
277 تخمک تخلیه شده از هسته ، قرار داد، انگاه این تخمک‌ها در رحم گوسفندان دیگری کاشت،
نتیجه‌ای که بدست آمد این بود: ۱- از مجموع تخمک‌های کاشته شده در رحم تنها ۱۳ مورد
حاملگی حاصل شد، ۲- از میان ۱۳ مورد ۱۲ مورد سقط کردند و تنها یک مورد بطور موفقیت
آمیز مدت حاملگی را به پایان رساند و آن گوسفندی بود که ((دالی)) را بدنیا آورد و نسخه
مطابق اصل گوسفند مادر بود، ۳- نسبت موفقیت آزمایش‌های ایان ویلموت که اینهمه جاروجنجال
بپا کرد ۱ به ۲۷۷ یا ۰.۳%(سه دهم درصد) بود.جالب این است که  اخیراً اعلام شد این گوسفند به پیری زودرس دچار
شده و متعاقب آن اعلام شد که بخاطر ابتلاء به نوعی بیماری درگذشته است و یا به عبارتی
کشته شده است.

۶- در اواخر سال۲۰۰۲ شرکت کلون آید واقع در جزایر
باهاما اعلام کرد که موفق به شبیه سازی چهار نوزاد شده است و این توزادان بزودی در
آسیا، شمال اروپا و آمریکا، بدنیاخواهند آمد، این شرکت که یک خانم شیمیدان فرانسوی
بنام بریژیت بوسیله با تیمی از همکارانش آن را اداره می‌کند، رسالت علمی بمعنای کلمه
ندارد، بلکه تأسیس آن بر اساس تفکر عجیب و غریبی است که با جنبش رائیلیان در ارتباط
است، ریاست این جنبش را یک راننده مسابقه اتومبیل رانی، بنام کلودفورلیهون (فرانسوی)
بر عهده دارد، او که خود را ((رائیل)) می‌نامد ادعا می‌کند که از سال ۱۹۷۳ تا بحال،
شش بار با موجودات فضایی، در کنار آتشفشانی خاموش در فرانسه، ملاقات داشته است. وی
بعد از این ملاقاتها، دین جدیدی را تأسیس کرد که عصاره اعتقادش این بود که مخلوقات
فضایی در ۲۵ هزار سال پیش بشر را بروش همانندسازی خلق کرده‌اند.

رائیل در سایه خلاء روحی جوامع غربی، به ترویج
عقیده خرافی و جدید خود پرداخت و پیروانی را برای خود پیدا کرد. گفته می‌شود تعداد
آنها بین ۵۰ تا ۵۵ هزار نفر می‌باشد ولی یک هیئت فرانسوی متخصص در فرقه‌ها مدعی است
که تعداد آنها از ۲۰هزار نفر تجاوز نمی‌کند.

پیروان این فرقه غالباً در فرانسه ، کبک کانادا،
سوئیس و ایالات متحده یافت می‌شوند و از نظر مالی دارای پشتوانه بسیار قوی می‌باشند
زیرا که بین ۳ تا ۱۰ درصد درآمد خود را به فرقه اختصاص می‌دهند.

رائیل مؤسس این فرقه می‌گوید: ((شبیه‌سازی ،
بشر را قادر می‌سازد تا روزی بتوانند از طریق تجدید منظم ساختار جسمانی خود، به جاودانگی
دست پیدا کند.))

دانشمندان می‌گویند: ایدئولوژی این فرقه بسرعت
در حال گسترش است و آنان اگر چه ادعای نابودی نسل بشر را ندارند ولی از طریق بازی با
ژنهای انسانی سعی دارند نژادهای پایین تر را نابود کنند.

در سال ۱۹۷۷، رائیلیان موسسه (کلون اید) را تاسیس
کردند این موسسه اولین موسسه ای است که بریاست شیمیدان زن فرانسوی (بربژیت بواسیله)
برای همانندسازی انسان فعالیت می‌کند . این مؤسسه از طریق سایت اینترنتی خود اعلام
میدارد که: ((همانندسازی امکان رسیدن به زندگی ابدی را فراهم می کند، زیرا اشخاصی که
از طریق بشقابهای پرنده از سیارات دیگر آمده‌اند، ۲۵ هزار سال از ما جلوترند.))

این عصاره تفکری است که در پس این جاروجنجالها
نهفته است، تفکری الحادی که اعتقادی به آفریدگار بودن خداوند ندارد و یکی از دهها تفکر
و اعتقادات عجیب و غریبی است که در جهان غرب بیداد می‌کند.

از آنجا که همانندسازی در آغاز راه قرار دارد
و هنوز شکل واقعی و جدی بخود نگرفته است، شاید قضاوت نهایی درباره آن زود باشد ولی
می‌توان اشکالات زیادی را برای آن پیش‌بینی کرد از جمله:

اولاً: اشکالات علمی: 

۱- همانند سازی جنین ممکن است منجر به ایجاد
جهشهای ژنی در انسان شود که این جهشها می‌تواند منجر به اختلالات جسمی و عقلی در انسان
گردند.

۲- دخالت غیر طبیعی در ژنها ممکن است موجب فعال
شدن برخی ژنهای نهفته بدخیم  گردند که این خود
می‌تواند بیماری‌های سرطانی را ایجاد کند.

۳- از آنجا که گوناگونی نژادهای انسانی عامل
مقاومت آنها در مقابل بیماریهاست، شبیه‌سازی، 
نژاد انسانی را تضعیف می‌کند و یک بیماری فراگیر ممکن است زندگی کل بشریت را
نابود کند.

۴- شبیه‌سازی، ژنها را متلاشی می کند و شکستن
ژنها یکی از دلایل سقط مکرر جنین است.

۵- وجود تعداد زیادی از نسخه‌های مطابق اصل،
ممکن است موجب شود که جنین انسانی مانند کالا خرید و فروش شود.

ثانیاً: اشکالات شرعی:

۱- شریعت اسلامی برای حمایت از پنج چیز آمده
است که آنها را کلیات یا ضروریات  پنجگانه می‌نامند
این پنج چیز عبارتند از:دین ، عقل ، نسل، مال و نفس. شبیه سازی آنطور که دکتر نصر فرید
واصل مفتی مصر می‌گوید: چهار تا از این ضروریات را مورد تهدید قرار می‌دهد که عبارتند
از : نفس(وجود انسان) و بدنبال آن عقل و نسل و دین.

۲- شبیه‌سازی، با اصل زوجیت -که خداوند همه موجودات
را بر اساس آن آفریده است- ، تناقض دارد، زیرا همانطور که گذشت در شبیه‌سازی از جنس
مذکر بی‌نیازی حاصل می‌شود.

۳- همانند سازی، بنیان خانواده را نابود می‌کند
و مرد را از صحنه زندگی حذف می‌نماید زیرا بصورت تئوری زنان این امکان را پیدا می‌کنند
که خود، خود  را باردار کنند و همینطور روابط
نًسُبی بین پدر و فرزند ، زن و شوهر دچار بحران می‌شود زیرا فرزند همانندسازی شده نسخه
مطابق اصل یکی از پدر و مادر یا بیگانه است و بنابراین فرزند در چنین حالتی به چه کسی
نسبت داده می شود ؟

۴- همانندسازی، نابود کردن قانون گوناگونی است
که خداوند جهان آفرینش را بر اساس آن خلق کرده است، و این گوناگونی یکی از آیات خداوند
و نعمت او در حق مخلوقات است، چه اینکه اگر همه یکسان باشند یک بیماری می‌تواند نوع
بشر را از بین ببرد.

۵-  
همانندسازی تعصب نژادی را در جامعه به چند صورت افزایش می‌دهد:

أ‌)   
مفهوم نژاد برتر و ضرورت حاکمیت نژاد معینی بر جهان (مفهوم نازی)

ب‌) 
مفهوم افزایش جنس مذکر ( مفهوم جاهلی) یا برعکس افزایش جنس مؤنث (گرایش فیمینیستی)

۶- شبیه‌سازی توهین آشکار به کرامت انسانی است
زیرا قرار دادن انسان در بوته آزمایش و بازی کردن با ژنهای او، بدون دلیل مشروع و توجیه  معقول، توهینی است که بالاتر از آن توهینی وجود
ندارد.

۷- شبیه‌سازی منجر به اختلاط و آمیزش نسب‌ها
می‌شود زیرا روابط خانوادگی را محترم نمی‌شمارد و براساس زندگی زناشویی نیز پایه‌گذاری
نشده است.

۸-  
شبیه‌سازی انسان را وارد دایره غرور و تکبر می‌کند.

۹- شبیه‌سازی هویت و شخصیت انسان را مورد تهدید
قرار می‌دهد، زیرا فرزند شبیه‌سازی شده، مسخ شخصیت موجود است و مردم با چنین کودکی
مانند کودک طبیعی رفتار نمی‌کنند.

ثالثاً: عکس‌العمل‌ها:

شبیه‌سازی عکس‌العمل‌های زیادی را از طرف سازمانهای
اسلامی، مسیحی ،پزشکی و حتی سیاسی داشته است از جمله:

 در قاهره
شورای انجمن پژوهشهای إسلامی تابع أزهر فتوایی را صادر کرد که در آن آمده است: ((همانندسازی
انسان حرام است و با تمام وسایل باید از آن جلوگیری کرد.)) متن این فتوا اضافه می‌کند
((شبیه‌سازی، انسانی را که خداوند او را تکریم کرده در معرض آزمایش و بیهودگی قرار
می‌دهد، و موجب بوجود آمدن أطفال ناقص الخلقه و بدریخت می‌شود.)) فتوا در ادامه می‌افزاید
((اسلام نه تنها با دانش مفید مخالفتی ندارد بلکه فراگیری آن را نیز تشویق کرده و دانشمندان
را بزرگ داشته است اما علم مضری که ضررش از نفعش بیشتر باشد اسلام آن را حرام کرده
تا بشریت را از زیانهای آن در امان نگه دارد.)) فتوی خاطرنشان می‌سازد که :(( لازم
است بین استفاده از مهندسی ژنتیک در گیاهان و حیوانات ،جهت ایجاد نژادهای بهتر و مفیدتر
و یا علاج بیماریها و درمان انسان، وبین همانندسازی فرق گذاشته شود.))

علامه دکتر یوسف قرضاوی در فتوایی که در ۱۲ دسامبر
سال ۲۰۰۲ در سایت اینترنتی‌ خود منتشر کرد إعلام داشت: ((شبیه‌سازی با قانون گوناگونی
سازگاری ندارد، زیرا خداوند متعال جهان را بر اساس گوناگونی آفریده است، در حالی که
در شبیه‌سازی نسخه‌ای مطابق اصل از موجود زنده بدست می‌آید.))

وی خاطر نشان کرد: «شبیه‌سازی با الگوی جهانی
مخلوقات که برمبنای زوجیت استوار است، تناقض دارد، زیرا در شبیه‌سازی وجود یک جنس (ماده)
برای تکثیر نسل کافی است.»

دکتر قرضاوی در عین حال می‌افزاید:(( شبیه‌سازی
اعضای معینی از بدن انسان مانند قلب و ریه‌ها برای معالجه بیماریها نه تنها مجاز می‌باشد
بلکه مطلوب هم هست زیرا اسلام پیشرفت را در هر زمینه‌ی علمی مورد تشویق قرار می‌دهد
مادامیکه با اصول و مبادی آن تعارضی نداشته باشد.)) وی شبیه‌سازی حیوانات را جایز می
شمارد بشرطی که برای بشر مفید باشد و منجر به نقض اصول اخلاقی یا شکنجه حیوان نگردد.

دکتر محمد رأفت عثمان رئیس دانشکده شریعت و حقوق
جامعه الأزهر در این باره  اظهار داشت : ((شبیه‌سازی
در انسان چهار حالت دارد: ۱- هسته سلول از شوهر زن صاحب تخمک گرفته شود، ۲- هسته سلول
از یک مرد بیگانه گرفته شود، ۳- هسته سلول از خود زن گرفته شود، ۴- هسته سلول از زن
بیگانه گرفته شود و هر کدام از این حالات حکم خاص بخود را دارد.)) وی سپس می افزاید:((دلیل
فقهی وجود ندار دکه شبیه سازی از طریق کشت هسته شوهر در تخمک همسرش را تحریم نماید
زیرا مقصود از شبیه سازی عبارت است از تخلیه تخمک از هسته ، و کاشتن هسته سلول دیگری
در آن، خواه این هسته از خود جنس ماده باشد یا از شخص دیگر، سپس بکمک جریان الکتریسته،
لقاح صورت می‌گیرد، و سلول بارور شده به دو، چهار،هشت و … تقسیم می‌شود و بدین ترتیب
جنین شکل می‌گیرد، بدون اینکه به اسپرم مرد نیازی باشد.))

وی برای تجویز حالت اول شبیه‌سازی سه شرط را
تعیین می کند:

۱-  
زن و شوهر از راه طبیعی به هیچ وجه قادر به بچه‌دار شدن نباشند.

۲- باید اطمینان حاصل شود ، فرزندی که از طریق
شبیه‌سازی بدنیا می آید، از لحاظ جسمی، عقلی و رفتاری، انسانی طبیعی خواهد بود و در
معرض بیماری‌های خطرناک قرار نمی گیرد.

۳- باید مطالعات حقوقی و اجتماعی تایید نمایند
که وجود دو إنسان کاملاً شبیه به هم، هیچ ضرری به فرد و جامعه وارد نمی‌کند.

در جهان مسیحیت نیز، بیانیه واتیکان با بیانیه
أزهر همسویی داشت ، سخنگوی واتیکان در یک بیانیه رسمی اعلام کرد: ((پندارهای شبیه‌سازی
انسان، حکایت از بینش افسار گسیخته‌ای دارد که عاری از تمام ضوابط و معیارهای اخلاقی
و انسانی است.))

اما در عرصه علمی و آکادمی، انستیتوی روزلین
در ادنبره( اسکاتلند)- زادگاه گوسفند دالی ـ از خطرات شبیه سازی انسان هشدار داد، دکتر
هری گریفین سخنگوی انستیتو گفت:(( من احساس می‌کنم که این مسئله را باید محکوم کرد.))

این پژوهشگر افزود : ((همه گروههایی که بر روی
شبیه‌سازی گاو ، گوسفند، خوک، موش و بز کار کرده‌اند به درصد بالای سقط جنین ، مرگ
پس از تولد و مشکلات این حیوانات در زندگی اشاره کرده‌اند.))

در کویت دکتر عبدالرحمن عوضی (اوزی) رئیس سازمان
اسلامی علوم پزشکی گفت:(( از زمان شبیه‌سازی جنین انسان در سال ۱۹۹۳ تا اعلام شبیه‌سازی
گوسفند دالی در سال ۱۹۹۷ در اسکاتلند، یکبار دیگر این مسئله بطور جدی و فوری در صحنه
جهانی مطرح می‌شود متعاقب آن در دانشگاه آراگون اعلام شد که دو بوزینه به روش شبیه‌سازی
تولد یافته‌اند و سپس یک گروه آمریکایی در زمینه تحقیقات شبیه‌سازی اعلام کرد که اولین
نوزاد دختر شبیه‌سازی شده بنام حوا تولد یافته است.))

دکتر عوضی افزود: (( این سازمان قبلاً ضرورت
وضع ضوابطی شرعی، قانونی و اخلاقی، برای این نوع آزمایشها را خواستار شده بود زیرا
از زمانی که این آزمایشها به مرحله اجرا درآمده، خطرات و اشکالات جدی را در بر داشته
است که مهمترین آنها تجاوز به هویت فردی انسان و عدم تشخیص جنین انسانی در بین همسانانش
می‌باشد، گذشته از این شبیه‌سازی موجب اختلال و آشفتگی در ساختار اجتماعی پایدار و
نابودی بنیان خویشاوندیها، اصل نسب، صله رحم و ساختار خانوادگی معمول در طول تاریخ
انسانی خواهد شد. وی خاطر نشان کرد: اسلام قید و بندی را بر آزادی تحقیقات علمی نمی‌نهد،
ولی از طرفی نیز بدون شرایط و ضوابط، میدان را برای ورود اجرای نتایج پژوهشهای علمی
به صحنه‌های عمومی، بدون گذر از صافی دین مبین اسلام، بازنمی گذارد.

وی از فرجام نادیده انگاشتن این مسئله و رها
کردن آن بدون ضوابط هشدار داد.

اما در عرصه سیاست جورج دبلیو بوش رئیس جمهوری
آمریکا نگرانی شدید خود را از این قضیه اعلام کرد، اسکات ماکلیلان سخنگوی کاخ سفید
گفت: « رئیس جمهور مانند بسیاری از آمریکائیان معتقد است که شبیه‌سازی انسان مسئله
بسیار نگران کننده ای است، و از قانونی که تمام پژوهشهای شبیه‌سازی را ممنوع سازد بشدت
حمایت می‌کند.»

در پاریس ژاک شیراک رئیس جمهور فرانسه بیانیه‌ای
صادر کرد که در آن آمده است:

((صرف نظر از اینکه این پندارها حقیقت داشته
باشد یا نه، پریزیدنت شیراک این مناسبت را غنیمت شمرده تا انزجار شدید خود را نسبت
به تمام پژوهشهایی که برای شبیه‌سازی بشر انجام می‌گیرد تکرار نماید و مجدداً خاطرنشان
سازد که این عمل در فرانسه جرم بحساب می‌آید.))

با این وجود ، نگرانی‌های زیادی در این باره
وجود دارد و پرسشهای مبهم و شاید بی‌پاسخی، که ذهن اندیشمندان و خیرخواهان بشریت را
بخود مشغول کرده است از جمله:

•        آیا
ممکن است از انسان شبیه‌سازی شده بعنوان قطعات یدکی برای پیوند اعضاء استفاده شود؟

•        انسان
شبیه‌سازی شده به چه کسی نسبت داده می‌شود زیرا همانطور که گفته شد در این عمل نیازی
به جنس نر نیست.

•        آیا
ممکن است بعضی کشورها از این سلاح ژنتیکی برای تکثیر یک نژاد و نابودی نژادهای دیگر
استفاده کنند.

•        آیا
ممکن است انسان را بدون اراده و اطلاعش شبیه سازی کرد.

•        چه
تغییری در رابطه پدران و فرزندان و زنان و شوهران در نتیجه شبیه‌سازی بوجود می‌آید.

•        آیا
با اطفال شبیه‌سازی شده نیازی به ازدواج نیز پیش می‌آید.

•        در
صورت وفات شخص شبیه‌سازی شده قوانین حقوقی مانند میراث و غیره چگونه درباره او اجرا
می‌شود.

و اینها برخی از سوالاتی است که بشر باید برای
آن جواب قانع کننده ای پیدا کند، و گرنه به باتلاقی فرو خواهد رفت که بیرون آمدن از
آن آسان نخواهد بود.

سید احمد هاشمی خوری

استاد دانشکده علوم إسلامی عالی اوز و  خنج فارس

منابع:

•        مجله
المجتمع کویتی 

•        مقاله
استنساخ نوشته د. عصام احمد البشیر از علماء برجسته و وزیر ارشاد و اوقاف کشور سودان