انفاق و صدقه در دیدگاه اسلام
انفاق و صدقه در دیدگاه اسلام
نویسنده: ادریس قیصری
دادن انفاق و صدقه از صفات ایمانداران و متقین و مومنان واقعی است .
« وَسَارِعُواْ إِلَى مَغْفِرَهٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَجَنَّهٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ ؛ الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء» آل عمران/۱۳۳] و ( با انجام اعمال شایسته و بایسته ) به سوی آمرزش پروردگارتان ، و بهشتی بشتابید و بر همدیگر پیشی گیرید که بهای آن ( برای مثال ، همچون بهای ) آسمانها و زمین است ؛ ( و چنین چیز با ارزشی ) برای پرهیزگاران تهیّه دیده شده است . آن کسانی که در حال خوشی و ناخوشی و ثروتمندی و تنگدستی ، به احسان و بذل و بخشش دست می‌یازند ،
خداوند انفاق دهندگان را مدح می کند و انفاق آنان را پرورش می کند تا در روز قیامت بسیار شود.
« الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرّاً وَعَلاَنِیَهً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ »[بقره/۲۷۴] کسانی که دارائی خود را در شب و روز ( و در همه اوضاع و احوال ) و به گونه پنهان و آشکار می‌بخشند ، مزدشان نزد پروردگارشان ( محفوظ ) است و نه ترسی بر آنان است و نه ایشان اندوهگین خواهند شد .
عبارت لاخوف علیهم ولا هم یحزنون پنج بار در قرآن آمده یک برای برای اولیا و بار دوم برای صلحا و سه بار دیگر برای زکات دهندگان و انفاق کنندگان وارد شده است.
« إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاهَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرّاً وَعَلَانِیَهً یَرْجُونَ تِجَارَهً لَّن تَبُورَ ؛ لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَیَزِیدَهُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ » [فاطر/۲۹ و۳۰] کسانی که کتاب خدا ( قرآن را ) می‌خوانند ، و نماز را پا برجای می‌دارند ، و از چیرهائی که بدیشان داده‌ایم ، پنهان و آشکار ، بذل و بخشش می‌نمایند ، آنان چشم امید به تجارتی دوخته‌اند که هرگز بی‌رونق نمی‌گردد و از میان نمی‌رود . ( آنان قرآن را تلاوت می‌کنند ، و نماز را می‌خوانند ، و بذل و بخشش می‌کنند ) تا خداوند اجرشان را به تمام و کمال بدهد ، و از فضل خود بر پاداششان بیفزاید . چرا که خدا آمرزگار و سپاسگزار است ( و بدیهایشان را می‌بخشاید ، و از خوبیهایشان سپاسگزاری می‌فرماید ، و مواهبی بدیشان عطاء می‌نماید که به اندیشه و تصوّر در نمی‌آید ) .
پیامبر-صلی الله علیه وسلم – فرموده اند:« مَنْ تَصَدَّقَ بِعَدْلِ تَمْرَهٍ مِنْ کَسْبٍ طَیِّبٍ وَلَا یَقْبَلُ اللَّهُ إِلَّا الطَّیِّبَ وَإِنَّ اللَّهَ یَتَقَبَّلُهَا بِیَمِینِهِ ثُمَّ یُرَبِّیهَا لِصَاحِبِهِ کَمَا یُرَبِّی أَحَدُکُمْ فَلُوَّهُ حَتَّى تَکُونَ مِثْلَ الْجَبَلِ» صحیح بخاری
یعنی هر کس نص خرمایی صدقه بدهد به شرطی که از کسب پاک باشد – چون خداوند فقط پاک را می پذیرد- خداوند متعال آن را از دست آن شخص می گیرد و پرورش می دهد -چنانچه هر یک از شما بچه ی شیرده خود را پرورش می دهد – تا به اندازه ی کوهی تبدیل شود .
توجه کنید که در روز قیامت انفاق صدقه ی شما را برای بررسی بیاورند که به اندازه ی کوهی است تعجب می کنید و می گوید که من فقط نصف خرمایی را صدقه داده ام چطور این قدر بزرگ شد . خداوند نیز بگوید که من نصف خرمای شما را پرورش دادم تا به اندازه ی این کوه شد.
خداوند انفاق ندهندگان و بخیلان را ذم می کند:
« الَّذِینَ یَبْخَلُونَ وَیَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَیَکْتُمُونَ مَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ وَأَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ عَذَاباً مُّهِیناً » [نساء/۳۷] ( آنان ) کسانیند که خود بخل می‌ورزند و مردمان را نیز به بخل می‌خوانند ، و نعمتی را که خداوند بدیشان داده است پنهان می‌دارند و ( نه خودشان از آن استفاده می‌کنند و نه دیگران را از آن بهره‌مند می‌سازند ، و پیوسته سعی در کفران نعمت مادی و معنوی دارند ، اینان بدانند که ) ما برای کسانی که ( همچون ایشان ) کفران نعمت می‌کنند ، عذاب خوارکننده‌ای آماده کرده‌ایم .
این آیه اگر چه در مورد قومی از یهود نازل شده ولی طبق قاعده ی العبره یعموم اللفظ لا بخصوص السبب تمامی انسانها را در بر می گیرد.
« وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ وَلِلّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ »[آل عمران/۱۸۰] آنان که نسبت بدانچه خداوند از فضل و نعمت خود بدیشان عطاء کرده است بخل می‌ورزند ( و زکات مال بدرنمی‌کنند و در راه مصالح جامعه به بذل و بخشش دست نمی‌یازند ) گمان نکنند که این کار برای آنان خوب است و به سود ایشان است ، بلکه این کار برای آنان بد است و به زیان ایشان تمام می‌شود . در روز قیامت همان چیزی که بدان بخل ورزیده‌اند ( و سخت بدان دل بسته‌اند و برابر قانون خدا در راه خدمت به اجتماع به کار نبرده‌اند ، وبال آنان می‌گردد و عذاب آن ) طوق ( سنگین اسارت بر گردن ) ایشان می‌گردد . ( و این اموال چه در راه خدا و بندگان او انفاق شود یا نشود ، بالاخره از صاحبان آن جدا خواهد شد ) و همه آنچه در آسمانها و زمین است از آن خدا است و سرانجام هم همه را به ارث خواهد برد ، ( چه : در حقیقت مالک اصلی خدا است ، و این امانت چند روزی پیش ما است ) و خداوند از آنچه می‌کنید آگاه است .
« وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّهَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ؛ یَوْمَ یُحْمَى عَلَیْهَا فِی نَارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا کَنَزْتُمْ لأَنفُسِکُمْ فَذُوقُواْ مَا کُنتُمْ تَکْنِزُونَ » [توبه/۳۴ و۳۵] و کسانی که طلا و نقره را اندوخته می‌کنند و آن را در راه خدا خرج نمی‌نمایند ، آنان را به عذاب بس بزرگ و بسیار دردناکی مژده بده . روزی ( فرا خواهد رسید که ) این سکّه‌ها در آتش دوزخ ، تافته می‌شود و پیشانیها و پهلوها و پشتهای ایشان با آنها داغ می‌گردد ( و برای توبیخ ) بدیشان گفته می‌شود : این همان چیزی است که برای خویشتن اندوخته می‌کردید ، پس اینک بچشید مزه چیزی را که می‌اندوختید .
پیامبر از بخل و ندادن انفاق و صدقه نهی فرموده است:
چنانچه در حدیثی از پیامبر-صلی الله علیه وسلم- روایت شده که می فرماید:«ان الله تعالی یبغض ثلاثه : الشیخ الزانی؛ والبخیل المنان، والمقل المختال» خداوند از سه کس خشم دارد پیر زناکار، بخیل منت گذار ، و گوینده ی متکبر.(این حدیث را خرائطی در مساوی الأخلاق آورده و آن را صحیح و اسناد آن حسن دانسته است .
« إن الله لم یخلق بیده إلا ثلاثه أشیاء وقال لسائر الأشیاء کن فکان خلق الله القلم وآدم والفردوس بیده وقال لها وعزتى وجلالى لا یجاورنى فیک بخیل ولا یشم ریحک دیوث » جمع الجوامع او جامع الکبیر)
خداوند سه چیز را با دستان خود خلق کرد و به سایر اشیا فرمود که درست شو آنها نیز درست شدند ، خداوند قلم و آدم و بهشت را با دستان خود خلق کرد و به بهشت فرمود قسم به عزت و جلالم کسی که بخیل باشد در تو همسایه ی من نخواهد شد و شخص دیوث بوی تو را استشمام نمی کند.(این حدیث در جمع الجوامع یا جامع الکبیر و معجم الأوسط و کبیر طبرانی نیز به شیوه های دیگری روایت شده است.)
پیامبر صلی الله علیه وسلم فرموده اند:: لا یجتمع غبار فی سبیل الله و دخان جهنم فی جوف عبد أبدا و لا یجتمع شح و إیمان فی قلب عبد أبدا» (المستدرک علی الصحیحین)
یعنی غبار در راه خدا و دود جهنم در درون یک عبد ، و ایمان و بخل نیز هر گز در قلب شخصی جمع نمی شود.
و باز رسول خدا فرمودند:«مَنْ آتَاهُ اللَّهُ مَالًا فَلَمْ یُؤَدِّ زَکَاتَهُ مُثِّلَ لَهُ مَالُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ شُجَاعًا أَقْرَعَ لَهُ زَبِیبَتَانِ یُطَوَّقُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ ثُمَّ یَأْخُذُ بِلِهْزِمَتَیْهِ یَعْنِی بِشِدْقَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ أَنَا مَالُکَ أَنَا کَنْزُکَ ثُمَّ تَلَا» (صحیح بخاری)
یعنی هر کس خداوند مالی به او عطا کند و او زکات مالش را پرداخت نکند آن مال در روز قیا مت به مار شاخدار و گزنده ای تبدیل می شود و به گردن صاحب مال آویزان می شود و او را نیش می زند و می گوید من مال تو و من گنج تو هستم سپس این آیه را تلاوت کردند:« وَلاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَّهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ» [ آل عمران /۱۸۰] آنان که نسبت بدانچه خداوند از فضل و نعمت خود بدیشان عطاء کرده است بخل می‌ورزند ( و زکات مال بدرنمی‌کنند و در راه مصالح جامعه به بذل و بخشش دست نمی‌یازند ) گمان نکنند که این کار برای آنان خوب است و به سود ایشان است ، بلکه این کار برای آنان بد است و به زیان ایشان تمام می‌شود . در روز قیامت همان چیزی که بدان بخل ورزیده‌اند ( و سخت بدان دل بسته‌اند و برابر قانون خدا در راه خدمت به اجتماع به کار نبرده‌اند ، وبال آنان می‌گردد و عذاب آن ) طوق ( سنگین اسارت بر گردن ) ایشان می‌گردد . ( و این اموال چه در راه خدا و بندگان او انفاق شود یا نشود ، بالاخره از صاحبان آن جدا خواهد شد .
انفاق با مرگ ارتباط دارد
چنانچه خداوند متعال می فرماید: وَأَنفِقُوا مِن مَّا رَزَقْنَاکُم مِّن قَبْلِ أَن یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِی إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُن مِّنَ الصَّالِحِینَ »[منافقون/۱۰] از چیزهائی که به شما داده‌ایم بذل و بخشش و صدقه و احسان کنید ، پیش از آن که مرگ یکی از شما در رسد و بگوید : پروردگارا ! چه می‌شود اگر مدّت کمی مرا به تأخیر اندازی و زنده‌ام بگذاری تا احسان و صدقه بدهم و در نتیجه از زمره صالحان و خوبان شوم ؟ !
در این آیه انفاق با مرگ ربط داده شده است چرا که دانشمندان می گویند این ایه بر این دلالت می کند که انسان در وقت مرگ بیشتر از هر چیزی بر انفاق نکردنش پشیمان می شود . چون بیشترین چیزی که انسان در وقت جان کندن به یاد می اورد ثروتی است که پس از خود به جا می گذارد ، چون عمری به خاطر این ثروت که برای فرزندان می گذارد زحمت کشیده است ولی در زمان مرگ می گوید چرا مال و ثروت از خود به جایی گذارم؟ و در این لحظات خود را بر فرزندانش ترجیح می دهد و پشیمانی شروع می شود چرا از این ثروت صدقه ندادم ؟ کاش صدقه می دادم ! کاش می توانستم باز گردم و تا صدقه بدهم «فَیَقُولَ رَبِّ لَوْلَا أَخَّرْتَنِی إِلَى أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ» و از صالحان شوم.
عبودیت انسان در دو مطلب خلاصه می شود: ۱-نماز ۲- انفاق:
چنانچه خداوند متعال فرموده اند:« یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ»
اقامه صلاه برای ارتباط با خداوند و تأمین روح برای قالبها، و انفاق مما رزق الله برای ارتباط با تعمت ها و با همنوعان. اکنون چه عملی می ماند که خارج از اینها باشد؟ بقیه ی اعمال همه یا فروع اینها هستند یا در خدمت اینها.
اگر این موضوع را به تصویر بکشیم می توانیم بگویم که عبودیت حرکتی است که گام اولش اقامه ی صلاه و گام دومش انفاق مما رزق الله است . همانطور که یک نفر وقتی پیمودن مسیری را شروع می کند ، دو گام بر می دارد یک گام با پای راست و دیگری با پای چپ و گامهای بعدی همه تکرار این دو گام هستند . گام اول عبودیت : اقامه ی صلاه و گام دوم : انفاق مما رزق الله است . اگر ملاحظه کنیم شاید در قرآن جایی نباشد که یکی از اینها به شیوه ای ذکر شده و دیگری ذکر نشده باشد ، مثلا در سوره ی کوثر « فصل لربک وانحر» نحر به معنی سر بریدن شتر است . و شتر از مهمترین ثروتهای مخاطبان اولیه ی قرآن بود پس وقتی که می قرماید «وانحر» یعنی قیمتی ترین و ارزنده ترین ثوت را در راه خدا انفاق کن .(بررسی کلی نماز و تفسیر سوره فاتحه/استاد ناصر سبحانی)
منابع:
قرآن کریم
صحیح بخاری
المستدرک علی صحیحین
جمع الجوامع او جامع الکبیر
معجم کبیر و اوسط طبرانی
