تمرین بردباری!
تمرین بردباری!
سید هاشم هدایتی
به نام او که سرچشمه مهربانی است. هر جامعه ای به فراخور فرهنگ خود راه هایی برای آموزش و تحکیم مبانی اخلاقی دلخواه دارد. اگر نخواهیم وارد جدل نسبی و مطلق بودن اخلاق بشویم ، واقعیت ها به ما می گویند: این مبانی در مواردی مشترک و در مواردی نیز متفاوت اند. صبر ورزی و بردباری و مدارا از آن دسته رفتارهای اخلاقی است که تقریبا هیچ جامعه ای نسبت به آن بی تفاوت نبوده و هریک به شیوه ای برای تعمیق و گسترش آن کوشیده و می کوشند.
شاید قابل اغماض نباشد جامعه ما در این روزها و ماه ها و سال ها دچار نوعی اضطراب ، نا بردباری و دلهره است. در حوزه فردی غالبا با خود مسئله داریم. مهربانی مان نسبت به خود کم شده است. از دیروز مان گله مند ، از امروزمان ناخوشنود و از فردای مان نا امیدیم ! از این باب بیشتر وقت ها سر خود داد می کشیم، یا آشکار یا پنهان! در حوزه خانواده نیز به همین جور. زنان تحمل ناپذیر شده اند. مردان پرخاشگر و فرزندان دل نابسته به کاشانه پدری!
از این باب جدایی ها نرخ بالا دارد و فرار فرزندان و یا فاصله گرفتن شان از خانه پدر امری عادی شده است. داستان همسایگی نیز سامانی بهتر از این ندارد . ازین رو ، می کوشیم کمترین رودر رویی را با همسایگان جدید پیدا کنیم . هرکس به راه خود و" دوری و دوستی" شعا ر بافت های جدید شهری مان شده است. عرصه سیاسی ما هم بسیار پریشان تر از عرصه های دیگر است. گویا مقرر شده است هیچکس تحمل دیگری را نداشته باشد. هرکس در پی حذف دیگری است . تاریخ به ما می گوید : به ندرت چنین وضعیتی در دیار ما حاکم بوده است. اغراق نیست اگر گفته شود اکنون نا بردباری مردمان مان از کوچک و بزرگ ، پیر و جوان ، زن و مرد ، بالادست و پائین دست ، با سواد و بی سواد در بالاترین جایگاه خود قرار دارد! برای شناخت این وضعیت ، راه دشوار نیست به دیالوگ مردم با هم بنگریم. در خانه ، در مدرسه ، در اداره ، در کارخانه ، در مطبوعات ، در رسانه ها و در میدان رقابت! در هر کوی و برزن دیالوگ نا بردباری حاکم است!
بی گمان با صاحب این سخن همراهی می کنید که جامعه ما در حال گذار است. گذار از یک فضا به فضای دیگر ، از یک دیار فکری به دیار فکری دیگر ، از یک شهر آرزوها به شهر دیگر ، از یک برداشت از زندگی به برداشت دیگر ، از یک تعریف از خدا و انسان و جهان به تعریف دیگر، از یک الگو به الگو و الگوهای دیگر . کیست نداند دوره گذار همواره حساس ترین مرحله حیات هر جامعه ای است؟ گرچه گفته می شود همواره بین نسل های هر جامعه تفاوت هایی بروز می کند ، اما گویا در عصر ما فاصله این تفاوت ها به عظمت سرعت تغییرات و تحول ها و اطلاعات و علم و تکنولوژی است! به نظر می رسد فرزندان با پدران و مادران شان ، نسل ها فاصله دارند! در چنین فضایی تجربه سوزی درد بی درمان دیار ما می شود. هر شخص می خواهد خود از نو شروع کند . نمی توانیم با هم باب گفتگوی منطقی و کارساز بگشائیم . پدر پسر نفی می کند ، مادر ، دختر ، همسایه ، همسایه و رقیب ، رقیب و… این چالش انکار ناپذیر شهر و دیار ماست! البته در گستره جهانی نیز این التهاب و نا بردباری بسی دیدنی تر است!
در چنین اوضاع و احوالی شاید بهترین و کارساز ترین توصیه ، بردباری باشد. ما باید نسبت به خود ، به خانواده ، به همسایه ، به همشهری ، به همکار و حتی رقیبان مان صبور باشیم. اگر در محدوده شخصی با کاستی های خود منطقی نباشیم خود را می بازیم وعزت نفس مان از دست می رود . اگر در عرصه خانواده با ظرفیت های شریک مان و فرزندان مان واقع بینانه برخورد نکنیم کاشانه مان از هم می پاشد. اگر در عرصه تجارت ، فرمول بازار را نشناسیم و خود را با آن تطبیق ندهیم ، بازنده خواهیم بود. اگر در عرصه کار و خدمت و حکومت داری تساهل و تسامح و درک متقابل را آویزه گوش نکنیم بنیان حکومت مان فرو خواهد ریخت. اگر در عرصه سیاست ، قواعد بازی را نشناسیم و به آن اعتنا نکنیم ، رقابت مان به میدان جنگ مبدل می شود و…اگر در پی گیری آرزوهای مان ، واقع بین نباشیم و برداشتن گام های برخاسته از شناخت خود و محیط را با عجله و راه میانبر تاق بزنیم ، جز نا امیدی یا سر به سنگ خوردن چیزی عاید مان نمی شود !
تجربه ملت های جهان به ما می گوید پیروزی و بهروزی ازآن ملت های صبور و مقاوم است. زندگی های شخصی نیز چنین است . غالبا مردان و زنانی گوی سبقت از همگنان ربوده اند که با بردباری ناملایمات را پشت سر گذاشته اند. به فضای سیاسی جامعه بنگرید . مردم فرانسه ، قرن ها کوشیدند و صبر پیشه کردند تا فرانسه امروز شدند. مردمان ژاپن چه نا ملایماتی را با سختکوشی و صبر از ریشه کندند و ژاپن نوین را پایه گذاری کردند. مردمان پیشتاز امروزی در جهان در هر جای: چه در امریکا ، اروپا یا آسیا جلو افتادن شان از ما نبوده است ، مگر به واسطه صبر و بردباری و سختکوشی شان. ما همه خوبی های دنیا را می خواهیم . همین الان وبا عجله می خواهیم. آزادی می خواهیم : یک شبه! دموکراسی می خواهیم: یک شبه! تحقق جامعه مدنی می خواهیم: یک شبه! توسعه و پیشرفت و آبادانی می خواهیم : یک شبه ! لذا پیگیری و استمرار و تداوم را به فراموشی می سپاریم !
همین است که عقلای وطن می گویند سیکل تحولات اجتماعی در جامعه ما معیوب و بیمار است. چرا؟ زیرا بیشتر هیجانی و کمتر عقلانی است. ما باید یاد بگیریم که دستیابی به هر موقعیتی ، مراحلی دارد . می توان مراحل را سریعتر پیمود اما هیچ مرحله ای را نمی توان حذف کرد یا نادیده گرفت. و کیست انکار کند ساختن ظرفیت های فرهنگی برای هر تحولی در جامعه یکی از مهمترین مراحل پیشرفت آن جامعه است؟
اما به راستی صبر چیست؟ آیا این هم خود به ناگهان به دست می آید؟آیا صبر تزریق شدنی است؟ آیا می توان شب خوابید و دعا کرد و صبح ، صبور از خواب بیدار شد! یا نه ! صبر خصلتی است اخلاقی که جز با تمرین و ممارست به دست نمی آید! اگر ما بخواهیم نهضت صبرورزی در کشورمان را راه بیندازیم از کجا باید آغاز کنیم و چگونه؟! لابد هر دیاری روش خاص خود دارد. بزرگانی که در عصر جدید به تعریف فرهنگ همت گماشته اند، آن را مجموعه ای از الگوهایی می دانند که مردمان یک دیار برای حل مسائل شان در طول تاریخ ساخته اند. اگر بپذیریم که یکی از نقاط ضعف و حتی تهدیدهای دیارمان نابردباری است، پس لابد درمبانی فرهنگ مان راه حلی برای آن پیشنهاد شده است. کما اینکه اگر همین پرسش را از مردم سوئد یا چین و مالزی بپرسند ، پاسخی در فرهنگ شان یافت می شود. لذا چاره ای نیست جز اینکه بپذیریم ما فکرمان ، دستانمان و پاهای مان در چنبره فرهنگ مان اسیر است. هر ملتی چنین است. شاید باشند در میان ما کسانی و گروه هایی که در آرزوی فرهنگی دیگر باشند اما باید بپذیرند فعلا آنگونه می اندیشند و عمل می کنند که در فرهنگ شان به آنان آموخته شده است. گرچه بازسازی و نوسازی فرهنگی نه تنها کاری شدنی بلکه ضروری است و این سخت نیازمند زایش مستمر فرهنگی است اما در هر حال و در هر زمان ، فرهنگ هر مردمی آن چیزی است که رفتارهایشان را می سازد. و ما در این عصر مردمانی هستیم با فرهنگ ویژه خود . اگر در پی راه چاره ایم منطقا باید آن را در دل همین فرهنگ بجوئیم. البته اگر در آینده زایش و پالایش و بازسازی و نوسازی فرهنگی مان الگوهای پذیرفته شده دیگری آفرید ، بحث آن را به آینده حوالت می دهیم. فعلا به قول قدیمی ها: " نان آن نان است که در خوان است! " و انکار نکنیم فرهنگ ما نیز همانند فرهنگ های دیگر دارای قوت ها و کاستی های خود است . مردمان عاقل را شایسته چنین است که بر قوت ها افزوده و از کاستی ها بکاهند. در دیار ما تا آن زمان که همه چیزمان، از جمله باورهای پاک مان و خصلت های نیک مان در بازار مکاره تجارت ، چوب حراج نخورده بود به درستی مسئله های مان را راه های نیک می نمایاندیم. اما افسوس و صد افسوس امروزه عرصه سیاست اساسی ترین خصلت های اخلاق مان را نیز به یغما برده است. و درد ناک تر از همه باورهای دینی مان که همیشه آلام بخش دردهای پیدا وپنهان مان بوده است آنچنان زیر غبار سیاست ساخته گان تار و کم رنگ شده است که اگر به خودمان بیائیم و بگوئیم روزه یکی از بهترین و کارآمدترین کارخانه بردباری سازی است شاید گوش های اندکی دل به شنیدنش بسپارند.اگر به ما نخندند!
اما تجربه به ما می گوید : روزه سالانه ای که به ما توصیه شده است می توانست و می تواند ، فرد فرد ما را برای مواجهه با ناملایمات بردبار ، بار بیاورد .روزه در میان همه عبادات به فرموده عزیزخدا ، عبادتی است که خدا منحصرا آن را از آن خود دانسته است. چرا که جای هیچ ریا و زهد فروشی در آن نیست. روزه با این سیکل بسیار معنا دار گردش سالانه و در قالب ماه های قمری ، که به همه فصل ها سرک می کشد، بزرگترین کلاس آموزش صبر ورزی است. اندکی تامل در ساز و کارهای روزه ، به ما می نمایاند که روزه گرچه خودبرای اثبات عبدیت بندگان در برابر خدای مهربان است اما نتایج و آثار آن، هرچه هست درس صبوری و متانت و آرامش و بردباری و تحمل سختی ها و مداومت کار تا حصول نتیجه است. آنچه از نوک قلم نگارنده این سطور جاری می شود ، نه از سر موعظه است ، که واعظ نیست و نه از سر بیان احکام است، که نه مفتی است و نه مجتهد ، آنچه می گوید فقط یک تجربه شخصی است ، تجربه ای که هریک از ما به نحوی از آن برخورداریم. از همان دوران کودکی که سحر را نه با غذاهای متنوع که با گرده نان محلی و یک کاسه دوغ با پدر و مادر و خواهران و برادران ، در نیمه های شب در آغوش می گرفتیم، آنچه از روزه آموختم درس صبر بود و صبر و صبر! صبری آمیخته با تامل و تدبر و نه تربیت سرسپرد گان! به گمانم مدرسه رمضان در شرایط کنونی می تواند و باید فرزندان حقجوی آزادی خواه عدالت پیشه مان را برای پیمودن راه دراز و پر پیچ و خم مسیر سخت آینده آماده سازد. ما باید از روزه بیاموزیم که هر کار زمانی دارد . تا وقت افطار نیامده نمی توان افطار کرد و …. سحر را ، سحر را فراموش نکنیم . در سحر راز و رمز هایی است که بی تردید بدون آن روزه کامل نمی شود و… دست به دعا برداریم :
خدایا چنان کن سرانجام کار تو خشنود باشی و ما رستگار