ویژگیهای نفس مطمئنّه و شیوه تزکیه آن
ویژگیهای نفس مطمئنّه و شیوه تزکیه آن
نویسنده: دکتر حسین حسین شحاته/مترجم: یونس یزدان پرست
معنی نفس مطمئنّه:
نفس مطمئنّه نفسی است که صاحب آن احساس کمک و امنیّت از طرف خداوندمیکند و نفس او در نزد خداوند – تبارک و تعالی – آرام است و با ذکر خدا مطمئن می شود وبه سوی او باز می گردد و مشتاق لقاء و قرب او است ، نفسی است، شکسته و خوار در نزد خداوند – عزّ و جلّ – زاهد و پرهیزگار در زندگی فانی دنیا، وملائکه به صاحب نفس های مطمئنّه در موقع مرگ می گویند:
« یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ ** ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَهً مَّرْضِیَّهً** فَادْخُلِی فِی عِبَادِی** وَادْخُلِی جَنَّتِی»
ترجمه :
ای انسانِ آسوده خاطر ( که در پرتو یاد خدا و پرستش الله ، آرامش به هم رسانده ای و هم اینک با کوله باری از اندوخته طاعات و عبادات ، در اینجا آرمیده ای ) !** به سوی پروردگارت بازگرد ، در حالی که تو ( از کرده خود در جهان و از نعمت آخرت یزدان ) خوشنودی ، و ( خدا هم ) از تو خوشنود ( است ) .** به میان بندگانم درآی ( و همراه شایستگان و از زمره بایستگان شو ) .** و به بهشت من داخل شو ( و خوش باش ! ) .{فجر/۳۰/۲۷}
و در تفسیر این آیه آمده است که ( ای نفس به نزد خداوند – عزّ و جلّ – و به سوی ثواب الهی و رحمت او برگرد و خداوند از او راضی می گرداند و به این نفس در موقع نزدیک شدن مرگ و در روز قیامت مژده داده می شود که او از زمرۀ بندگان بندگان صالح خداست و به زودی داخل بهشت می گردد درست مانند بشارت ملائکه به انسان مؤمن در واقع نزدیک شدن مرگ و برانگیخته شدن از قبر.)(تفسیر ابن کثیر، ج ۱،ص۵۱۱)
وابن عباس ( رضی الله عنه) در بیان معنی نفس مطمئنّه می فرماید:( مطمئنّه یعنی تصدیق شده) و حضرت قتاده ( رحمه الله) می فرماید:(همانا مؤمن کسی است که نفسش به آنچه خداوند وعده داده است مطمئن است و صاحب این نفس در زمینۀ معرفت و شناخت اسماء خداوند به طور کامل از آن چه که بعد از مرگ و از این وقایع برزخ و نیز آن چه که بعد از آن هول و ترس قیامت وجود دارد، مانند این که آنها را با چشم مشاهده می کند آشناست و نیز نسبت به قضا و قدر خداوند مطمئن است و تسلیم آن می شود و به آن راضی می گردد و هیچ گونه داد و فریاد و شِکوه ای نمی کند و در ایمانش دچار شک و تردید و اضطراب نمی گردد و بر آنچه که از دست می دهد نومید نمی گردد و نیز نسبت به آنچه که به او می رسد شاد و مسرور نمی شود چرا که مصیبت وارده قبل از این که به او برسد برای او مقدّر شده) ( دقائق الأخبار فی رقاءق الأخبار ،ص۶۰)
و نفس مطمئنّه نفسی است بیدار که این بیداری باعث می شود انسان عیوب و آفتهای اعمال خویش را مشاهده کند و از جنایات و گناهانش دست بردارد و نیز او را بر بسیاری از از حقوق و واجبات ترغیب می نماید و نفسش را فروتن می ساد و باعث فروتن شدن انسان می گردد و او را متواضع می گرداند و او را در ببرابر خداوند از میان مشاهدۀ نعمتهایش و آشکار شدن و دیدن خطاها و عیب های خویش شرمنده و خجل می گرداند ودر برابر او کرنش کرده و سر خم می کند و نیز هم چنین به ارزش زمان و اهمیتش پی میبرد که آن سرمایۀ خوشبختی او است پس نسبت به آنچه که او را به پروردگارش نزدیک نمی کند، بیزار می شود و دور می کند.
همانا در نابود کردن آن، زیان و حسرت و در رشد و کمال آن سود و سعادت است، و این اثر و نتیجۀ بیداری اوست این اولین منزل از منازل نفس مطمئنّه است که سیر و تکامل به سوی خدا و روز قیامت از آن نشأت می گیرد.
بعضی از ویژگیهای نفس مطمئنّه:
از جمله خصوصیات نفس مطمئنّه این است که آن نفس بیدار کننده و پاک کننده ی گناهان و لغزش ها در نزد خداوند است که ما را نسبت به ذکر خداوند – تبارک و تعالی – ،و کثرت توبه و طلب آمرزش و بازگشت به سوی او مطمئن می سازد و نیز ما را مشتاق به لقاء و قرب خداوند – عزّ و جلّ – می سازد و ملائکه، رضایت خداوند را به او مژده می دهند، دانشمندان و علمای صالح ویژگیهای نفس مطمئنّه را به شکل زیر بیان کرده اند:
رضایت و خشنودی به قضا و قدر خداوند – عزّ و جلّ –:
خداوند – عزّ و جلّ – انسانها ی صالح را چنین توصیف می نماید:
« الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِکَهُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمُ ادْخُلُواْ الْجَنَّهَ بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ»
ترجمه :
( پرهیزگاران ، ) همانهائی که ( به هنگام مرگ ) فرشتگان ( قبض ارواح ) جانشان را می گیرند در حالی که پاکیزه ( از کفر و معاصی ) و شادان ( از رویاروئی سرافرازانه خود با پروردگار ) هستند . ( فرشتگان بدیشان ) می گویند : درودتان باد ! ( در امان خدائید و از امروز به ناراحتی و بلائی دچار نمی آئید . و ) به خاطر کارهائی که می کرده اید به بهشت درآئید .{نحل/۳۲}
وهمانا رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – در دعا می فرمودند:
«اَلّهُمَّ أَسْأَلُکَ الرِّضَاءَ بَعْدَ الْقَضَاءِ» { رواه النسایی والحاکم}
( پروردگارا ! رضای تو را بعد از قضاءت میطلبم)
و در حدیث شریفی رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید:
« لَذَاقَ طَعمُ اِلاِیمَانِ مَن رَضِیَ بِاللهِ ربَّاً وَ بِالاِسلَامِ دِینَاً وَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم رَسُولاً»
( کسی طعم ایمان را می چشد که الله رابه عنوان پروردگار و اسلام را به عنوان دین و محمد– صلی الله علیه و آله و سلم – را به عنوان رسول خدا قبول داشته باشد و به آن راضی و خشنود باشد.)
و کسیکه در موقع شنیدن ندای أذان بگوید:
« رَضِیتُ بِاللهِ ربَّاً وَ بِالاِسلَامِ دِینَاً وَ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم رَسُولاً غُفِرَت لَهُ ذُنُوبَهُ» {روه مسلم}
( من الله را به عنوان پروردگارو اسلام را به عنوان دین و محمد– صلی الله علیه و آله و سلم – را به عنهوان فرستادۀ خدا قبول دارم و به آنها راضی و خشنود هستم ، گناهانش بخشیده می شود.)
و رضا به قضای خداوند نشانۀ محبوبیت کامل و نیز از صفات صالحان است ، خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« رَّضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِکَ لِمَنْ خَشِیَ رَبَّهُ»
خدا از ایشان راضی و ایشان هم از خدا خوشنودند ! این ( همه نعمت و خوشی ) از آنِ کسی خواهد بود که از پروردگار خویش بهراسد .{البینه/۸}
و کسی که قلبش را از رضا و خشنودی الهی پُر کند، نفسش از ناراحتی و غمگینی و گرفتاری و اندوه رهایی می یابد و نفس خود را برای غلبۀ هوی و هوس شیطان رها نمی کند، و رضا و خشنودی با یقین ، آرامش و امنیّت را برای انسان مسلمان به ارمغان دارد و در این زمینه دعایی در حدیث وارد شده :
« اَلّهُمَّ اِنِّی أَسْأَلُکَ نَفساً بِکَ مُطمَئِنّهً وَ تُؤمِنُ بِلِقَائِکَ ، وَ تَرضی بِقَضَائِکَ وَ تَقنَعُ بِعَطَائِکَ »
(پروردگارا! من از تو نفسی را می طلبم که به تو اطمینان داشته باشد و به لقاء تو ایمان و به قضای تو راضی و خشنود و به عطای تو قانع باشد.)
فروتنی و ترس از خداوند – عزّ و جلّ –:
انسان مسلمان عابد، همیشه از مرتکب شدن به معاصی ومحرّمات در خوف و ترس شدیدی به سر می برد و این دلیلی بر صحّت ایمان اوست، خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ»
پس ( از آنجا که شما به خدا ایمان دارید ، بیباک و دلیر باشید و ) از آنان مترسید و از من بترسید اگر مؤمنان ( راستین ) هستید .{ آل عمران/۱۷۵}
و نیز خداوندبندگان مؤمن اش را چنین توصیف می نماید:
« إِنَّ الَّذِینَ هُم مِّنْ خَشْیَهِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ»
ترجمه :
کسانی که از خوف خدا در هراس هستند .{ مؤمنون/۵۷}
و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید:
« إِنِّی لَأَعْلَمُکُمْ بِاللَّهِ وَأَشَدُّکُمْ لَهُ خَشْیَهً»{ رواه البخاری}
( من آگاه ترین شما نسبت به خدا هستم و نیزبیمناکترین شما نسبت به اومی باشم)
و هر مقدار که خوف و هراس از خدا بیشتر شود مکان و منزلت بنده نزد پروردگارش بالا می رود و معنی این حدیث شریف بیانگر و مؤکّد این مطلب است:
« مَنْ خَافَ أَدْلَجَ وَمَنْ أَدْلَجَ بَلَغَ الْمَنْزِلَ أَلَا إِنَّ سِلْعَهَ اللَّهِ غَالِیَهٌ أَلَا إِنَّ سِلْعَهَ اللَّهِ هِیَ الْجَنَّهُ»{رواه الترمذی}
( هر کسی که از دشمنش بترسد در شب سفر می کند و به سرزمین خود می رسد پس استراحت می کند و ایمن می یابد و مطمئن می شود وبه همین ترتیب هر کس از پروردگارش بترسد و از عذابش نیز ترس داشته باشد به انجام کار خیر می پردازد پس به رضایت الله می رسد و داخل بهشت می شود این است نهایت کالای با ارزش و منزل نام برده)
امیدواری به رحمت خداوند – عزّ و جلّ –:
خداوند ، بندگان صالحش را به داشتن خصلت و خوی امیدواری توصیف می نماید و میفرماید:
« أُوْلَئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ»
آنان رحمت خدا را چشم می دارند ، و خداوند آمرزنده و مهربان است .{بقره/۲۱۸}
و از جمله دعاهای رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – است که میفرماید:
« اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِرِضَاکَ مِنْ سَخَطِکَ وَأَعُوذُ بِمُعَافَاتِکَ مِنْ عُقُوبَتِکَ وَأَعُوذُ بِکَ مِنْکَ لَا أُحْصِی ثَنَاءً عَلَیْکَ أَنْتَ کَمَا أَثْنَیْتَ عَلَى نَفْسِکَ»{رواه/احمد و ترمذی}
(پروردگارا!من از غضب تو به رضای تو، و از عذاب تو به عفو تو، و از عذاب تو به تو پناه می برم ، حمد و ثنا بر تو حدّی ندارد حمد و ثنا به گونه ای است که خودت خویش را توصیف کرده ای) امیدواری به رحمت خداوند به نفس بشری ثابت می کند که به حقیقت ، نفس انسان احتیاج دائمی به خداوند – عزّ و جلّ – دارد، و امکان ندارد که نفس انسان از رحمت و کرم و فضل و توفیق خدا بی نیاز شود.
کوتاهی و سهل انگاری در امید به خدا جایز است ،و نیز مداومت کردن بر گناه و نافرمانی به امید رحمت خداوند مذموم و نکوهیده است، پس رجآء و اُمید صحیح و پسندیده آن است که امیدواری و رجآء به رحمت خداوند همراه عمل صالح برای خدا باشد، که این مصداقی از فرمودۀ خداوند – عزّ و جلّ – است که میفرماید:
« فَمَن کَانَ یَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحاً وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَهِ رَبِّهِ أَحَداً»
پس هرکس که خواهان دیدار خدای خویش است ، باید که کار شایسته کند ، و در پرستش پروردگارش کسی را شریک نسازد .{کهف/۱۱۰}
و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – این مطلب را تأکید کرده و میفرماید:
« لَیسَ الإیمَانُ بِالتَّمَنَّی وَ لکِن مَا وَقَرَ بِالقَلبِ وَ صَدَقَهُ العَمَلُ.»{متفق علیه}
( ایمان فقط با خواهش و تمنا نیست و بلکه ایمان این است که در قاب رسوخ کند و با عمل تصدیق شود) پس اُمید به رحمت خدا جز با عمل درست نیست.
کثرت استغفار و توبه و بازگشت به راه حق و حقیقت:
صاحب نفس مطمئنّه خطاها و گناهان صغیره و کوچک خویش را بزرگ می شمارد و از آنها به سوی خداوند – عزّ و جلّ – رو می آورد و با طلب آمرزش و بخشش به او پناهنده می شود و با طلب غفران و پشیمانی بر آنچه که انجام داده ، تصمیم بر اینکه هرگز به انجام معاصی و نافرمانی بازنگردد و با افزایش طاعات و عبادات سر به درگاه الهی خم کرده و توبه می کند و از او پیروی می نماید . و خداوند – عزّ و جلّ – بندگانش را به استغفار و توبه امر می کند و میفرماید:
« وَأَنِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُم مَّتَاعاً حَسَناً إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى»
و این که از پروردگارتان طلب آمرزش کنید و به سوی او برگردید که خداوند ( به سبب استغفار صادقانه و توبه مخلصانه ) شما را تا دم مرگ به طرز نیکوئی ( از مواهب زندگی این جهان ) بهره مند می سازد{هود/ ۳}
و هم چنین خداوند به ما امر کرده که توبه باید صادق و حقیقی و خالص برای او باشد ، پس خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَهً نَّصُوحاً عَسَى رَبُّکُمْ أَن یُکَفِّرَ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ یَوْمَ لَا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعَى بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَبِأَیْمَانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنَا أَتْمِمْ لَنَا نُورَنَا وَاغْفِرْ لَنَا إِنَّکَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»
ترجمه :
ای مؤمنان ! به درگاه خدا برگردید و توبه خالصانه ای بکنید ، شاید پروردگارتان گناهانتان را محو نماید و بزداید ، و شما را به باغهای بهشتی داخل گرداند که از زیر ( کاخها و درختان ) آن رودبارها روان است . این کار در روزی خواهد بود که خداوند پیغمبر و کسانی را خوار و سبک نمی دارد که با او ایمان آورده اند . ( بلکه ایشان را والا می گرداند و به درجات بالا می رساند ) . نور ( ایمان و عمل صالح ) ایشان ، پیشاپیش و سوی راستشان ( رو به جانب بهشت ) در حرکت است . ( وقتی که خاموش شدن نور منافقان را می بینند ، رو به درگاه خدا می کنند و ) می گویند : پروردگارا ! نور ما را کامل گردان ( تا در پرتو آن به بهشت برسیم ) و ما را ببخشای ، چرا که تو بر هر چیزی بس توانائی .{تحریم /۸}
و خداوند توبه کنندگان را دوست دارد و میفرماید:
« إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ »
بی گمان خداوند توبه کاران و پاکان را دوست می دارد .{بقره /۲۲۲}
پشیمانی از جمله وصیتهای رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – نسبت به بندگان صالح خداوند است که میفرماید:
« یَا أَیُّهَا النَّاسُ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ فَوَ اللَّهِ إِنِّی لأَتُوبُ فِی الْیَوْمِ إِلَیْهِ أَکثَرَ مِن سَبعِینَ مَرَّهٍ » {رواه مسلم و بخاری }
( ای مردم! بسوی خداوند برگردید و توبه کنید کهقسم به خدا من در روز بیشتر از هفتاد بار توبه می کنم) و نیز میفرماید:
« لَلَّهُ أَشَدُّ فَرَحًا بِتَوْبَهِ عَبْدِهِ الْمُؤْمِنِ مِنْ رَجُلٍ فِی أَرْضٍ دَوِّیَّهٍ مَهْلِکَهٍ مَعَهُ رَاحِلَتُهُ عَلَیْهَا طَعَامُهُ وَشَرَابُهُ فَنَامَ فَاسْتَیْقَظَ وَقَدْ ذَهَبَتْ فَطَلَبَهَا حَتَّى أَدْرَکَهُ الْعَطَشُ ثُمَّ قَالَ أَرْجِعُ إِلَى مَکَانِیَ الَّذِی کُنْتُ فِیهِ فَأَنَامُ حَتَّى أَمُوتَ فَوَضَعَ رَأْسَهُ عَلَى سَاعِدِهِ لِیَمُوتَ فَاسْتَیْقَظَ وَعِنْدَهُ رَاحِلَتُهُ وَعَلَیْهَا زَادُهُ وَطَعَامُهُ وَشَرَابُهُ فَاللَّهُ أَشَدُّ فَرَحًا بِتَوْبَهِ الْعَبْدِ الْمُؤْمِنِ مِنْ هَذَا بِرَاحِلَتِهِ» {رواه البخاری و مسلم}
( توبۀ بندۀ مؤمن در نزد خداخوشایندتر از مردی است که در سرزمین خشک و مرگباری سفر می کند که همراهش شتری است که برد آن طعام و نوشیدنی است، ومی خوابد، و هنگامی که بیدار می شود مشاهده می کند که شترش رفته است پس به دنبال آن می رود تا این که تشنگی او را فرا می گیرد، به خود می گوید: به مکانی که در آن بودم برگردم و بخوابم تا این که بمیرم، سرش را بر بازوهایش قرار می دهد تا این که مرگش فرا رسد، وقتی که بیدار می شود، شترش را نزد خویش می یابد که بر آن توشه و طعام و نوشیدنی است، پس خدا بیشتر از این شخص که به یافتن شترش خوشحال می شود از توبۀ مؤمنش شاد و مسرور می گردد.)
یکی از شرایط و ضروریات توبه این است که دوام و استمرار داشته باشد چرا که انسان از ارتکاب به گناهانی که آشکار باشند، چه آنهایی که در خفی باشند، چه آنهایی که بزرگ باشند و چه آنهایی که کوچک باشند خالی نیست . و در حدیث شریفی رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید:
«لَا صَغِیرَهَ مَعَ الإصرَارِ وَ لَا کَبِیرَهَ مَعَ الإستِغفَارِ » {رواه الدیلمی عن ابن عباس ( رضی الله عنه) }
( هیچ گناه صغیره ای با اصرار کوچک نمی ماند و هیچ گناه کبیره ای با استغفار بزرگ نمی ماند.)
تمسک به خداوند – عزّ و جلّ – و حرکت به سوی او
و تسلیم کامل به نتایج و قضای وی و اطمینان کامل به آنچه خداوند – تبارک و تعالی – تقدثر کرده است و ایمان به این که آنها نکو و خیر هستند و طلب حمایت و کمک و یاری خداوند و پافشاری بر آن، و خداوند – عزّ و جلّ – در آیات بسیاری ما را آن امر فرموده و میفرماید:
« وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ»
به خدا چنگ زنید {حج/۷۹}
و نیز خداوند در وصف انسانهای مؤمن و صالح در قرآن کریم میفرماید:
« إِنَّ اللَّهَ یُدَافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا»
خداوند دفاع می کند از مؤمنان ( و به سبب ایمانشان پیروزشان می گرداند ) .{حج/۳۸}
و خداوند – تبارک و تعالی – کسانی که به او تمسک می جویند و از او طلب یاری می کنند، آنها را وعدۀ رحمت و هدایت به سوی راه راست می دهد و خداوند – تبارک و تعالی – میفرماید:
« فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ بِاللّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَیُدْخِلُهُمْ فِی رَحْمَهٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَیَهْدِیهِمْ إِلَیْهِ صِرَاطاً مُّسْتَقِیماً»
ترجمه :
کسانی که به خدا ایمان بیاورند و بدان ( کتاب او ، یعنی قرآن ) چنگ زنند ، ایشان را به رحمت و فضل عظیم ( خود که بهشت است ) وارد خواهد ساخت ، و در راه راستی به سوی خود رهنمودشان خواهد کرد .{نساء/۱۷۵}
و نیز خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« وَمَن یَعْتَصِم بِاللّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»
و هرکس به خدا تمسّک جوید ، بیگمان به راه راست و درست ( رستگاری ) رهنمود شده است .{آل عمران/۱۰۱}
و هر چه انسان به خداوند نزدیک تر شود خداوند به تناسب نزدیکی اش از او حمایت می کند و بلا ها و گناهان را از او دفع می نماید و او را در انجام اعمال نیک یاری می دهد که فرمودۀ خداوند مؤیّد این مطلب است که:
« وَمَا تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبْدِی بِمِثل مَاافْتَرَضْتُهُ عَلَیْهِ وَ لَا یَزَالُ عَبْدِی یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّوَافِلِ حَتَّى أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ کُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی سَمَعُهُ بِهِ وَبَصَرَهُ الَّذِی یُبْصِرُ بِهِ وَیَدَهُ الَّتِی یَبْطِشُ بِهَا وَ کُنْتُ رِجْلَهُ الَّتِی یَمْشِی بِهَا وَإِنْ سَأَلَنِی لَأُعْطِیَنَّهُ وَلَئِنْ اسْتَعَاذَنِی لَأُعِیذَنَّهُ »
( بنده ام به من تقرب نمی جوید با عملی بهتر از آنچه که من بر او فرض کردم و نیز همیشه بندۀ من به سبب نوافل بسوی من تقرب می جوید تا این که او را دوست می دارم پس زمانی که من ، او را دوست بدارم من گوشش می شوم که با آن می شنود و چشمش می شوم که او با آن می بیند و دستش میشوم که او با آن می تازد و اعمالش را با آن انجام می دهد و پایش می گردم که بر آن راه می رود و زمانی که از من چیزی را بخواهد ، به او می دهد و زمانی که به من پناه برد، او را پناه می دهد و هر گاه کاری انجام دهدعین اراده و فعل من است)
توکل نکو انجام دادن بر خدا در هر شرایطی بعد از تمسّک به اسباب و وسایل
حق و وفا نمودن به شرایط ایمان و یقین داشتن به این که هدایت و توفیق و ایمان از طرف خداوند – عزّ و جلّ – است واین نشانۀ ایمان کامل است و در آیات قرآن کریم آمده است که کسانی که بر خدا توکّل می کنند از اهل ایمان هستند ، و خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« وَعَلَى اللّهِ فَتَوَکَّلُواْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ»
اگر مؤمن هستید ، بر خدا توکّل کنید .{مائده /۲۳}
و نیز خداوند – تبارک و تعالی – میفرماید:
« وَعَلَى اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»
و مؤمنان باید تنها بر خدا توکّل کنند و بس .{ آل عمران /۱۲۲}
وهر کس به حقیقت و صادقانه و به یقین بر خدا توکّل نماید خداوند او را هدایت می کند و خدا برای او کافی است ، و در این زمینه خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّکَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبِینِ»
پس بر خدا توکّل کن ( و کار و بار خود را بدو بسپار و بدان که با وجود این که کافران از دعوت تو رویگردانند ) تو قطعاً بر ( راستای جاده حقیقت و طریقه ) حق آشکار هستی ( و با دین راستینی که داری بر کفّار پیروز می گردی ) .{نمل/۷۹}
و هم چنین خداوند – تبارک و تعالی – میفرماید:
« وَمَن یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْراً»
هر کس بر خداوند توکّل کند ( و کار و بار خود را بدو واگذارد ) خدا او را بسنده است . خداوند فرمان خویش را به انجام می رساند و هر چه را بخواهد بدان دسترسی پیدا می کند . خدا برای هر چیزی زمان و اندازه ای را قرار داده است .{طلاق/۳}
و در حدیثی شریف امده است که هفتاد هزار نفر بدن حساب وارد بهشت می شوند ،و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید:
« هُمْ الَّذِینَ لَا یَسْتَرْقُونَ وَلَا یَتَطَیَّرُونَ وَلَا یَکْتَوُونَ وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ»{رواه مسلم و بخاری}
(این ها کسانی هستند که دزدی نمیکنند و بلند پروازی نمی کنند و خود را ستایش نمی کنند و بر پرودگارشان توکل می کنند) و در حدیث آمده است که رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – در دعا می فرمودند:
«اَلّلهُمَّ إِنِّی أَسئَلُکَ صِدقَ التَّوَکُّلِ وَحُسنَ الظَّنِّ بِکَ»
(پروردگارا ! من از تو راستی توکل بر تو را و نیکویی گمان نسبت به تو را می جویم ) و انسان مسلمان هنگام خروج از خانه دعا می کند:
« بِسْمِ اللَّهِ تَوَکَّلْتُ عَلَى اللَّهِ لَا حَوْلَ وَلَا قُوَّهَ إِلَّا بِاللَّهِ»
( به نام خدا ، من بر خدا توکل می کنم و هیچ دگرگونی و نیروئی جز از طرف خدا نیست ) و به او گفته می شود:
« هُدِیتَ کُفِیتَ وَوُقِیتَ وَتَنَحَّى عَنْهُ الشَّیْطَانُ»{ رواه الترمذی و أبو داوود}
( هدایت شدی و تحت کفایت واقع شدی و پرهیزگارشدی و در این حال ظیطان از او دوری می جوید)
و توکل بر خدا نشانۀ اخلاص کامل نسبت به خدا و حُسن ظن و تسلیم او شدن است، و واگذاری انجام امور به خداوند به طور کامل نشانۀ رضایت و خشنودی به قدر خداوند است و نیز توکل بر خداوند انسان را به نفس مطمئنّه می رساند و از وسوسه های شیطان ، مانند:اگر اینطور بود ـنطور می شد، و می گوید: هر چیزی را که خدا تقدیر کرده و آنچه که دوست دارد ، انجام می دهد.
از ثمرات ترس از خداوند – تبارک و تعالی – خشوع و فروتنی و تواضع و تذلّل و هول و هراس در برابر اوست ، خداوند کسانی را که دارای چنین خصلتهایی هستند، در قلبهایشان تقوا ایجاد می کند، که تمام وجودشان را فرا میگیرد و خداوند – تبارک و تعالی –در وصف چنین اشخاصی میفرماید:
« الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالْغَیْبِ وَهُم مِّنَ السَّاعَهِ مُشْفِقُونَ»
همان کسانی که از پروردگارشان در غیب و نهان می ترسند {انبیاء/۴۹}
و نیز آنها در نماز شان خاشع و متواضع هستند و فرمودۀ خداوندمؤیّد این مطلب است که میفرماید:
« قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ** الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»
مسلّماً مؤمنان پیروز و رستگارند . کسانیند که در نمازشان خشوع و خضوع دارند .{مؤمنون/۱/۲}
و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید:
« وَمَا تَوَاضَعَ أَحَدٌ لِلَّهِ إِلَّا رَفَعَهُ اللَّهُ» {رواه مسلم}
( کسی برای خدا تواضع نکرده مگر اینکه خدا مقام اش را بالا برده است) جایگاه و محلّ خشوعریال قلب است و ثمرۀ آن تأثیر براعضاء و اندام انسان است.
رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – هنگامی که مردی را دید که در نمازش با ریشش بازی می کند به او فرمود:
«لَو خَشَعَ قَلبُ هَذا لَخَشَعَت جَوَارِحُهُ »
اگر قلب این مرد از خدا خاشع بود اعضایش هم خاشع می بودند)
زهد و پارسایی در زندگی دنیای فانی
بدون هیچ گونه تعلّق به آنچه که در دنیا از مال و متاع و لهو و لعب و زینت و تفاخر و مقام است . بلکه همۀ اینها وسیله ای برای نفع رساندن به انسان در قیامت و تقرّب به سوی خداوند – تبارک و تعالی – است صاحب نفس مطمئنّه به این فرمودۀ خداوند – تبارک و تعالی –ایمان دارد که میفرماید:
« قُلْ مَتَاعُ الدَّنْیَا قَلِیلٌ وَالآخِرَهُ خَیْرٌ لِّمَنِ اتَّقَى»[
. بگو : کالای دنیا اندک است و آخرت برای کسی که پرهیزگار باشد بهتر است{نساء/۷۷}
و نیز خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« مَا عِندَکُمْ یَنفَدُ وَمَا عِندَ اللّهِ بَاقٍ»
آنچه نزد شما ( مردمان از نعمت جهان ) است ناپایدار و فانی است ، و آنچه نزد خدا است ماندگار و باقی است{نحل :۹۶}
و در این زمینه رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – دنیا را این چنین ترسیم کرده که میفرماید:
« إِنَّ الدُّنْیَا حُلْوَهٌ خَضِرَهٌ وَإِنَّ اللَّهَ مُسْتَخْلِفُکُمْ فِیهَا فَیَنْظُرُ کَیْفَ تَعْمَلُونَ فَاتَّقُوا الدُّنْیَا وَاتَّقُوا النِّسَاءَ» {رواه المسلم}
( دنیا شیرین و سبز و خرم است و خداوند شما را در آن قرار داده است ، پس بنگرید که چگونه عمل می کنید و از فتنه و ظاهر فریبنده دنیا و از هوس و فریبندگی زنان بپرهیزید.)
صاحب نفس مطمئنّه و راضیه به دنیا و به دید فتنه و بلا و امتحان می نگرد ، که بر او دوری از آن و عدم تکیه و دل بستن به آن واجب است و خداوند متعال این مطلب را با فرمودۀ خویش آشکار می سازد که :
« إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّکُمُ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا وَلَا یَغُرَّنَّکُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ»
. وعده خدا ( به فرا رسیدن قیامت ) حق است . پس زندگانی دنیا شما را گول نزند و ( مال و مقام و نفس امّاره و اهریمن ) فریبکار شما را درباره خدا نفریبد .{لقمان:۳۳}
و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – زندگانی دنیا را نسبت به قیامت به این تشبیه می کند که یکی از ما انگشتش را در دریا قرار دهد، میفرماید:
« مَا الدُّنْیَا فِی الْآخِرَهِ إِلَّا مِثْلُ مَا یَجْعَلُ أَحَدُکُمْ إِصْبَعَهُ فِی الْیَمِّ فَلْیَنْظُرْ بِمَ تَرْجِعُ» { رواه مسلم}
( دنیا نسبت به آخرت چیزی جز بمانند آنچه که یکی از شماها انگشتش را در دریا قرار می دهد ، نیست سپس بنگرد چه چیزی عاید او می گردد) و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – به ما سفارش می کند و میفرماید:
« یَا عَبْدَ اللَّهِ کُنْ فِی الدُّنْیَا کَأَنَّکَ غَرِیبٌ أَوْ کَأَنَّکَ عَابِرُ سَبِیلٍ وَعُدَّ نَفْسَکَ مِنْ أَهْلِ الْقُبُورِ» { ابن ماجه}
( ای بندۀ خدا در دنیا مثل این که تو در آن غریب یا مسافر هستی و خودت را از جملۀ اهل قبور بشمار) و برای این که زهد و پارسایی در نفس انسان ایجاد شود و بر انسان واجب است که از شبهات دوری و پرهیز نماید و اصحاب کرام ( رضی الله عنهما) از ثمزات زهد و پارسایی، که قلب و بدن انسان راضی و خشنود می شود، هفتاد در از حلال را بر خود مبستند از ترس این که به حرامی گرفتار نشوند و منظور از زهد و پارسایی دوری از نعمتهای خدا که برای بندگانش آفریده و پرهیز از رق و روزی طیب و حلال نیست ، بلکه منظور از آن توجّه و عنایت به عبادت خدا و تقرّب به سوی اوست و جایگاه مال و متاع دنیا در قلب انسان مؤمن نیست بلکه در دستانش است، نعمت های نکو و پسندیده در دست انسان صالح است، و خداوند دوست دارد که اثر نعمتهایش را در بندگانش مشاهده کند و بندگانش از نعمت های پاک و طیّب او به طور صحیح استفاده کنند»
تزکیه نفس مطمئنّه
صاحبان نفس مطمئنّه برای این که ایمان خویش را ارتقاء دهند احتیاج به توشه و زاد دارند تا این که بوسیلۀ آن حبّ و دوستی خداوند و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – را افزایش دهند، و این هدف نهایی از زندگی است .
و زمانی که آنها به این درجه و مقام رسیدند ، حلاوت و شیرینی ایمان را در دلشان احساس می کنند و برای رسیدن به لقاء الله و دیدار خداوند کریم مشتاق و آرزومند می گردند.
خداوند – عزّ و جلّ – در مورد آنان میفرماید:
« یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُم»
خداوند دوستشان می دارد و آنان هم خدا را دوست می دارند{مائده/۵۴}
« اللّهِ وَالَّذِینَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبّاً»
و کسانی که ایمان آورده اند خدا را سخت دوست می دارند ( و بالاتر از هر چیز بدو عشق می ورزند ){بقره:۱۶۵}
خصوصیات توشۀ لازم برای تزکیه نفس مطمئنّه
مواظبت و احتیاط و مراقبت شدید و عدم غرور، و حرص و طمع بر جبران گذشته در مابقی عمر و تصمیم برافزایش طاعات و عبادات و دوام بر محاسبه نفس نسبت به آنچه که در برابر خداوندکوتاهی و سهل انگاری نموده است، خداوند – عزّ و جلّ – میفرماید:
« وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ»
و هر کسی باید بنگرد که چه چیزی را برای فردا ( ی قیامت خود ) پیشاپیش فرستاده است .{حشر/۱۸}
واز جمله سفارشات رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – است که میفرماید:
« الْکَیِّسُ مَنْ دَانَ نَفْسَهُ وَعَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ»{رواه أحمد}
( انسان زرنگ کسی است که نفس خویش را پست شمارد وبرای بعد از مرگ عمل نماید).
بزرگ شمردن گناهان صغیره:
رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید:
««لَا صَغِیرَهَ مَعَ الإصرَارِ وَ لَا کَبِیرَهَ مَعَ الإستِغفَارِ » {رواه الدیلمی }
( هیچ گناه صغیره ای با اصرار کوچک نمی ماند {و به گناه کبیره تبدیل می شود}و هیچ گناه کبیره ای با استغفار بزرگ نمی ماند.{حتماًخداوند آن را میبخشد)
ابن مسعود( رضی الله عنه) میفرماید:
(انسان مؤمن گناهش را مانند پایه های کوهی می بیند که از افتادن کوه بر سرش ترسناک است.) { رواه البخاری و المسلم} و انسان مؤمن باید استغفار و پشیمانی از انجام معاصی و گناهان را افزایش دهد که خداوند – تبارک و تعالی –میفرماید:
«وَإِنِّی لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَى»
من قطعاً ( با غفران عظیمی که دارم ) می آمرزم کسی را که ( از کفر و گناه خود ) برگردد و ( به بهترین وجه ) ایمان بیاورد و کارهای شایسته بکند و سپس راهیاب بشود ( و این راه را تا آخر زندگی ادامه دهد ) .{طه:۸۲}
دوام و پایداری بر ترس از خدا بخاطر معرفت و ایمان
بخصوص ترس از سوء خاتمه هنگام مرگ، و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – در داع می فرمودندک
«اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ یَتَخَبَّطَنِی الشَّیْطَانُ عِنْدَ الْمَوْتِ»{ اخرجه أبو داود و النسائی }
( پروردگارا! من به تو از اینکه شیطان مرا هنگام مرگ دیوانه گرداند و فریب دهد و از راه حق دور نماید پناه می برم) و هم چنین رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید:
«مَنْ خَافَ أَدْلَجَ وَمَنْ أَدْلَجَ بَلَغَ الْمَنْزِلَ أَلَا إِنَّ سِلْعَهَ اللَّهِ غَالِیَهٌ أَلَا إِنَّ سِلْعَهَ اللَّهِ الْجَنَّهُ»{رواه الترمذی}
« کسی که از ترس خطر در شب راه بپیماید و سفر کند به مقصد خواهد رسید،آگاه باشید ! که کالای خداوند با ارزش است، که کالای خداوند بهشت است)
مداومت تفکّر در قدرت و خلقت خداوند
خداوند – تبارک و تعالی –در وصف کسانی که خدا را یاد می کنند میفرماید:
«وَیَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذا بَاطِلاً سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»
و درباره آفرینش ( شگفت انگیز و دلهره انگیز و اسرارآمیز ) آسمانها و زمین می اندیشند ( و نقشه دلربا و ساختار حیرتزای آن ، شور و غوغائی در آنان برمی انگیزد ، و به زبان حال و قال می گویند : ) پروردگارا ! این ( دستگاه شگفت کائنات ) را بیهوده و عبث نیافریده ای ؛ تو منزّه و پاکی ( از دست یازیدن به کار باطل ! ) ، پس ما را ( با توفیق بر انجام کارهای شایسته و بایسته ) از عذاب آتش ( دوزخ ) محفوظ دار .{آل عمران/ ۱۹۱}
و رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید:
«تَفَکَّرُوا فِی آلاءِ اللَّهِ ، وَلا تَتَفَکَّرُوا فِی ذَاتِ اللَّهِ » {أخرجه الطبرانی و البیهقی}
( در خلقت آفریدههای خداوندتفکّر کنید و در ذات خداوند تفکّر نکنید.)
مداومت ذکر موت و آن چه که بعد از مرگ اتفاق می افتد و آنچه که به آن تعلق دارد:
خداوند – عزّ و جلّ –میفرماید:
«کُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَهُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ»
هر کسی مزه مرگ را می چشد ، و بیگمان به شما پاداش و پادافره خودتان به تمام و کمال در روز رستاخیز داده می شود{آل عمران/۱۸۵}
رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – میفرماید:
«أَکثِروا ذِکری هادِمِ الَّلذَّاتِ: اَلمَوت» { رواه الترمذی}
(زیاد کنید ذکری را که از بین برندۀ لذتهاست:که آن مرگ است.)
مداومت بر زیارت قبور به خاطر لطیف نمودن دلها،
خداوند ما را نسبت به آن امر می کند و میفرماید:
«أَلْهَاکُمُ التَّکَاثُرُ**حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ»
مسابقه افزون طلبی و نازش ( به مال و منال و خدم و حشم و ثروت و قدرت ) شما را به خود مشغول و سرگرم می دارد .** تا بدان گاه که ( می میرید و ) به گورستانها می روید ( و کار از کار می گذرد ) .{ تکاثر:۲/۱}
هم چنین رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – نیز ما را یارت قبور سفارش کرده اند و میفرمایند:
« کُنْتُ نُهَیْتُکُمْ عَنْ زِیَارَهِ الْقُبُورِ،فَزُورُوهَا فَإنَّهَا تُذَکِّرُکُم بِا لاخِرَهِ»
من شما را از زیارت قبور نهی کرده بودم ، پس آنها را زیارت کنید که زیارت قبور آخرت را به یاد شما می آورد
کوتاه نمودن آرزو
هر اندازه که آرزو کمتر باشد، عمل برای آخرت و امده شدن برای مرگ زیادتر می شود . خداوند – تبارک و تعالی –میفرماید:
«وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ مَّاذَا تَکْسِبُ غَداً وَمَا تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ»
و هیچ کسی نمی داند فردا چه چیز فراچنگ می آورد ، و هیچ کسی نمی داند که در کدام سرزمینی می میرد . قطعاً خدا آگاه و باخبر ( از موارد مذکور ) است .{لقمان/۳۴}
و از سفارشات رسول خدا – صلی الله علیه و آله و سلم – است که ابن عمر ( رضی الله عنه) روایت کرده است که :
«کُنْ فِی الدُّنْیَا کَأَنَّکَ غَرِیبٌ أَوْ عَابِرُ سَبِیلٍ» {صحیح بخاری}
( در دنیا مانند غریب یا مسافر باش)
و هم چنین ابن عمر ( رضی الله عنه) می گوید:
«إِذَا أَمْسَیْتَ فَلَا تَنْتَظِرْ الصَّبَاحَ وَإِذَا أَصْبَحْتَ فَلَا تَنْتَظِرْ الْمَسَاءَ وَخُذْ مِنْ صِحَّتِکَ لِمَرَضِکَ وَمِنْ حَیَاتِکَ لِمَوْتِکَ»{ بخاری}
( زمانی که به شب رسیدی، در انتظار صبح مباش و زمانی که به صبح رسیدی در انتظار شب مباش و سلامتی را تا موقع بیماری ات را تا موقع فرا رسیدن مرگت غنیمت شمار)
همنشینی با بهترین انسانها، کسانی که خواستار قرب خداونداند و پویندۀ راهش می باشند:
یعنی همنشینی با انسانهای صالح که خداوند در مورد آنها میفرماید:
«وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاهِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَیْنَاکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَهَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِکْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَکَانَ أَمْرُهُ فُرُطاً »
با کسانی باش که صبحگاهان و شامگاهان خدای خود را می پرستند و به فریاد می خوانند ، ( و تنها رضای ) ذات او را می طلبند ، و چشمانت از ایشان ( به سوی ثروتمندان و قدرتمندان مستکبر ) برای جستن زینت حیات دنیوی برنگردد ، و از کسی فرمان مبر که ( به خاطر دنیا دوستی و آرزو پرستی ) دل او را از یاد خود غافل ساخته ایم ، و او به دنبال آرزوی خود روان گشته است ( و پیوسته فرمان یزدان را ترک گفته است ) و کار و بارش ( همه ) افراط و تفریط بوده است .{کهف/۲۸}
و نیز گوشه گیری و فاصله از انسانهای ظالم ، گمراه و جاهل بخاطر اطاعت از امر خداوند، پسندیده میباشد و خداوند میفرماید:
« فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ»
پس از به خاطر آوردن ( و یاد کردن فرمان ، از پیش ایشان برخیز و ) با قوم ستمکار منشین .{انعام/۶۸}
دوام و پایداری بر مجاهده برای هدایت بسوی راه راست و ثبات بر آن
و در این زمینه خداوند – تبارک و تعالی – میفرماید:
« وَالَّذِینَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْواهُمْ»
کسانی که راهیاب شده اند ، خداوند بر راهیابی ایشان می افزاید و تقوای لازم را بدیشان عطاء می نماید .{محمد/ ۱۷}
و از جمله راههای مجاهده ، دوام و پایداری بر سرزنش نفس بخاطر کوتاهی در اجرای اوامر خداوند – عزّ و جلّ – زیاد نمودن تکالیف از عبادات و بخصوص ذکر و دعا می باشد.
و هر یک از وسیله هایی که برای تزکیۀ نفس ذکر گردید به یکدیگر مرتبط هستند، و انسان مؤمن باید در این راه تلاش کند و نفسش را باا مراقبت و مواظبت بر اجرای آنها از گمراهی مصون دارد، تا این که راه قاصدان و پویندگان راه عشق و حقیقت را طی کند و باید در این راه از مدارج سالکین و پویندگان پیرویکند و نفس خویش را از شرّ انسانهای گمراه با توکل بر الله پروردگار جهانیان ، نجات دهد.
—————————-
منبع:محاسبه نفس /مؤلف : دکتر حسین حسین شحاته/مترجم: یونس یزدان پرست /انتشارات: نشر احسان /چاپ:اول ۱۳۷۹
· ویژگیهای نفس اماره بالسوء و شیوه اصلاح و تزکیه آن
· خصوصیات نفس لوامه و شیوه تزکیه آن