روح از دیدگاه ابن تیمیه

روح از دیدگاه ابن تیمیه

نویسنده : فریون سپری

شیخ الاسلام تقی الدّین ابی العبّاس احمدبن عبدالحلیم بن عبدالسّلام، فقیه و دانشمند نیمه ی دوم قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری است. (۶۶۱- ۷۲۸ ﻫ)

او از شخصیت های مشهور عالم اسلام است که با فتواهای شگفت انگیزش مورد توجه موافقان و مخالفانش قرار گرفته است به صورتی که گروهی او را «امام» و فتاوایش را «موسوعه جدیره» می نامند و جماعتی نیز عقیده ضدّ آن را دارند. به هر صورت ما بعضی از نظرات این فقیه و عالم اسلام را در زمینه ی روح و مسائل مربوط به آن نقل می کنیم تا هم نظرات گوناگون را ارائه کرده باشیم و هم سعی نماییم که در خلال مباحث و افکار ضدّ و نقیض، حقایق روشن و مبرهن گردد.

ابن تیمیه می گوید: ۱- مذهب سلف امت و ائمه ی دین بر این است که عذاب یا پاداش نیکو برای روح و بدن میّت است و روح پس از جدایی از بدن در نعمت یا عذاب باقی می ماند و گاهی به بدن برمی گردد و بدن با روح، متنعّم یا معذّب می شود و اهل سنت نظر دیگری دارند که نعمت و عذاب برای جسم است نه روح. علمای کلام اقوالی نادر در زمینه روح دارند که عبرتی برای آن ها مترتب نیست و روح آدمی مخلوق است و ابو نصر مروزی و غیره مخلوق بودن آن را اجماع علمای امت می دانند.[۱] 2- در صحیح بخاری و مسلم ثابت شده که پیامبر (ص) فرموده است: «لقّنوا امواتکم لا اله الّا الله» (لا اله الا الله را به مردگانتان تلقین کنید.)

و تلقین کسی که در حال مرگ است سنت است و به انجام آن امر شده است.[۲]

۳- ثابت شده است که مرده مورد سؤال و آزمایش قرار می گیرد و امر شده است که برای او دعا کنند و از این جهت است که گفته شده میّت صدا را می شنود. چنانکه در صحیح آمده است که پیامبر (ص) فرمود: مرده صدای پای مشایعت کنندگان را می شنود و گفت: شما از آنان (مردگان) نسبت به آنچه می گویم شنواتر نیستید! و پیامبر به ما دستور داده است که به مردگان سلام کنیم و …

۴- هرگاه ارواح زندگان قبض شوند با ارواح مردگان ارتباط پیدا می کنند، و مردگان از روحی که بر آنان وارد شده است درباره ی اوضاع زندگان سؤال می کنند.

۵- ارواح مردگان با هم ارتباط دارند: روح برتر بر روح نازل تر فرود می آید و روح نازل تر نمی تواند به عالم روح برتر صعود کند.

۶- گاهی روح به قبر برگردانده می شود، چنانکه پیامبر (ص) فرموده است:

«ما من رجل یمرّ بقبر الرّجل یعرفه فی الدنیا، فیسلّم علیه، الّا ردّ الله علیه روحه، حتّی یردّ علیه السّلام».

۷- گاهی مرده کسی را که به زیارتش می آید می شناسد و از این جهت است که سنت است که بگویند: «السّلام علیکم اهل دار قوم مؤمنین و انّا إن شاء الله بکم لاحقون. یرحم الله المستقدمین منّا و منکم و المستأخرین».

«سلام بر شما ای اهل خانه ی گروه مؤمنان و اگر خدا بخواهد ما به شما می پیوندیم و خداوند گذشتگان و آیندگانم و ما و شما را رحمت کند».

۸- در آیه و حدیث نیامده است که مرده از دعای مردم و کار خیری که برایش انجام می دهند، سود نمی برد، بلکه ائمه ی اسلام بر بهره مند شدن میّت از آن متّفق القولند و این از مواردی است که به ضرورت از دین اسلام فهمیده می شود و در حقیقت «کتاب» و «سنت» و «اجماع» بر آن دلالت می کنند و هر کس با آن مخالفت نماید از اهل بدعت است.

۹- از سنت های متواتره که هر کس با آن ها مخالفت کند کافر است: نماز خواندن مسلمانان بر میّت و دعایشان در نماز برای مرده و همچنین شفاعت پیامبر (ص) در روز قیامت است، و احادیث در آن متواتر است و جز اهل بدعت، شفاعت آن حضرت را نسبت به کسانی که گناهان کبیره انجام داده اند، انکار نمی کنند.

۱۰- در حدیث آمده است: «إذا مات ابن آدم انقطع عمله إلّا من ثلاث: صدقه جاریه، أو علم ینتفع به، أو ولد صالح یدعو له»

«هرگاه فرزند آدم بمیرد، عملش قطع می گردد مگر در سه مورد: استمرار کار نیک، یا دانشی که از آن بهره مند شود، یا فرزند نیکوکاری که برایش دعا کند.» و این حدیث با آیه ی (‏ وَأَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى ‏)[۳] «‏ و این که برای انسان پاداش و بهره‌ای نیست جز آنچه خود کرده است و برای آن تلاش نموده است.‏» منافات ندارد.

۱۱- به اتفاق مسلمانان، میّت از صدقه سود می برد و احادیث صحیحی از پیامبر (ص) در این باره آمده است، مانند قول سعد: «یا رسول الله! إنّ امّی افتلتت نفسها، و أراها لو تکلّمت تصدّقت، فهل ینفعها أن أتصدّق عنها؟ فقال: «نعم» ای پیامبر خدا! مادرم ناگهان مرد! و می بینم اگر سخن می گفت بخشش می کرد، آیا برایش صدقه بدهم از آن بهره مند می شود؟ فرمود: «آری». و همچنین است اگر برایش حج و قربانی کنند و بنده را آزاد سازند و نزد ائمه (اربعه)[۴] در دعا و طلب آمرزش برای میت اختلافی نیست.

اما نزد علما در روزه گرفتن و نماز فرض خواندن و قرائت قرآن برای مرده دو قول است: در مذهب احمد حنبل و ابو حنیفه و بعضی از اصحاب شافعی و غیره مرده از آن سود می برد و در مذهب مالک و شافعی میّت از آن بهره مند نمی گردد.

و هر کس که بگوید: مرده از شنیدن قرآن منتفع و مأجور می شود اشتباه کرده است زیرا پیامبر فرموده است: « إذا مات ابن آدم انقطع عمله إلّا من ثلاث: صدقه جاریه، أو علم ینتفع به، أو ولد صالح یدعو له» هرگاه فرزند آدم بمیرد، عملش قطع می گردد مگر در سه مورد: استمرار کار نیک، یا دانشی که از آن بهره مند شود، یا فرزند نیکوکاری که برایش دعا کند.

مرده پس از مرگ از شنیدن و غیر آن پاداش نمی برد و هر چند صدای پاهای مشایعت کنندگان را بشنود و سلام کسی را که به او سلام می کند، استماع نماید و جز آن را گوش دهد ولی عملی جز آنچه که مستثنی شده است، برایش باقی نمی ماند.

۱۲- ساختن مسجد در گورستان درست نیست و همه ائمه از آن نهی می کنند زیرا در صحیحین (بخاری- مسلم) آمده است که پیامبر (ص) فرموده است: «لعن الله الیهود و النّصاری إتّخذوا قبور انبیائهم مساجد».

۱۳- زیارت بدعیه یعنی زیارت اهل شرک از نوع زیارت نصاری است که از میّت می خواهند برایشان دعا کند و از او کمک می طلبند و استغاثه می کنند و از او برآوردن نیازها را می خواهند و کنار قبرش نماز می خوانند و او را وسیله ی قبول دعا قرار می دهند. هیچ یک از صحابه این نوع کارها را انجام نداده اند و پیامبر خدا (ص) به آن ها امر نکرده است و احدی از سلف صالح امت و ائمه آن ها را مستحب ندانسته اند.

۱۴- مرده دیده می شود و از عایشه (رضی الله تعالی عنها) و دیگران در این باره روایت شده است.

۱۵- کسی که در میان این امت به کشف و شهودی می رسد واجب است که آن را با کتاب و سنت بسنجد، اگر با آن ها تطبیق کرد آن را بپذیرد و اگر مطابقت نکرد به آن توجه نکند.

چنانکه عمر (رض) که بهترین مکاشفان معنوی است هرگاه خاطری به قلبش می رسید که مخالف سنت نبوی بود آن را قبول نمی کرد زیرا معصوم نیست و عصمت از آن نبوت است.

—————————————————————————–

منبع: پژوهشی درباره ی روح و شبه از دیدگاه علما، فلاسفه، عرفا، شعرا و دانشمندان روحی / مؤلف: فریون سپری / انتشارات: نشر احسان ۱۳۷۷

[۱] – الفتاوی الکبری المجلّد الخامس/۳۶۴- ۳۶۵.

[۲] – موضوع تلقین کسی که در حال مرگ است با تلقین مرده، فرق دارد.

[۳] – نجم: ۳۹

[۴] – ائمه اربعه عبارتند از: ابوحنیفه، شافعی، مالک، حنبل (رضی الله تعالی عنهم)