حقوق و تکالیف شهروندی

حقوق و تکالیف شهروندی

حسین بشیریه

شأن شهروندی و حقوق و تکالیف مربوط بدان از مفاهیم اساسی زندگی دموکراتیک به شمار وی رود. شهروندان از حیث حقوق و تکالیف با هم برابرند. در دموکراسی های باستانی یونان و روم شأن شهروندی به معنی داشتن حقوق و تکالیف یکسان در نزد قانون و نیز مشارکت در امور سیاسی و عمومی جامعه بود. حق حکومت کردن و اطاعت از حکومتهر دو جزء شأن شهروندی بودند؛ با این حال در آتن شأن شهروندی تنها به مردهای  آزاد، محدود می شد و بردگان از شمار شهروندی  بیرون بودند. در امپراطوری روم شأن سهروندی به عامه مردم و مردمان سرزمین های مغلوب بسط داده می شد. با این حال در روم شأن شهروندی بیشتر به معنی منفی برخورداری از امنیت قانونی بودتا به معنی مثبت شرکت فعال در حیات عمومی جامعه. بعدها مفهوم شهروندی در ایتالیای عصر رنسانس احیا شد. به نظر متفکران دوره رنسانس فرد به عنوان تنها شهروند جامعه آزاد و خود مختار تحقق می باد. مفهوم شهروندی در انقلاب فرانسه به نهایت شکوفایی خود رسید و در اعلامیه حقوق انسان و شهروندی در سال ۱۷۸۹ بروز کامل یافت.

ژانژاک رسو مفهوم دقیق شهروندی را شیوه ای ایده آلیستی در ترجیح خیر و صلاح عمومی بر منافع خصوصی تعریف می کرد. شهروند واقعی کسی است که بتواند مصلحت عمومی را اراده کند، یعنی دارای "اراده عمومی" و "فضیلت مدنی" باشد. اما در قرن نوزدهم چنین رابطه ای میان مفهوم شهروندی و مصلحت عمومی از میان رفت و شهروندان به عنوان افرادی تلقی شدند که اساسا" دارای اختلاف منابع و تعقیب خیر و صلاح خویشند. بنابراین شأن شهروندی در عضر مدرن لازمه تأمین رفاه فردی تلقی شد، نه مصلحت عمومی و اجتماعی.

شأن شهروندی به مفهوم برخورداری از حقوق عمده ای چون آزادی بیان، برابری در نزد قانونف حق اجتماع و غیره بدون توجه به وضع طبقاتی، جنسی، نژادی و غیره، مفهوم رایج شهروندی در قرن نوزدهم بود،اما در قرن بیستم ظهور مفهوم "حقوق اجتماعی" مضمون شهروندی را گسترش بیشتری داد. منظور از حقوق اجتماعی برخورداری از خدمات اجتماعی، بهداشتی، آموزشی، تأمین اجتماعیو غیره است. بدین سان مفهوم شهروندی دیگر خصلت صرفا" حقوقی وسیاسی ندارد، بلکه مضمون اجتماعی و اقتصادی نیز یافته و بدین سان تعارضات سیاسی میان سرمایه داری و شأن شهروندان که اغلب مایه نگرانی طرفداران دموکراسی بوده، تا اندازه ای کاهش پیدا کرده است.

برخی نویسندگان متأخر که به عنوان " هواداران اصالت جماعت[۱]" نامیده شده اند، بر مصلت فرد گرایانه و منفعت طلبانه مفهوم شهروندی مدرن ایراداتی وارد کرده اند، زیرا به نظر آن ها چنین مفهومی به نفی اندیشه مصلحت عمومی و فضیلت مدنی به معنای رایج در اندیشه دموکراسی (مثلا" روسو) می انجامد. از دیدگاه لیبرال ها، شهروندی عبارت است از توانایی افراد در تشکیل و تعقب برداشت خودشان از مفهوم خیر و مصلحت با رعایت احترام برای برداشت دیگران از آن مفهوم. پس مفهوم خیر عمومی به معنای کلاسیک از بحث خارج است. اما از نظر طرفداران اصالت جماعت، مفهوم خیر عمومی به طور اساسی مقدم بر برداشت افراد از امیال و منافع خودشان است و شهروندی نیز اساسا" به معنی توانایی برای تشخیص و رعایت خیر همگانی است. از سوی دیگر لیبرال ها برآنند که تصور خیر و صلاح عمومی، دارای مضامین و عناصر توتالیتری است و دموکراسی به معنای کثرت گرایی، با چنین تصوری سازش ندارد. در واقع جوامع سنتی و ماقبل دموکراتیک هم مبتنی بر چنان اندیشه ای از مصلحت عمومی بودند که در قالب مفاهیمی چون هویت دینی، ظاهر می شد. پس تآکید بر ضرورت توجه شهروندان به خیر و صلاح عمومی با اندیشه آزادی تباین دارد. جامعه دموکراتیک مدرن را نمی توان بر پایه برداشت واحدی از خیر و صلاح عمومی سامان داد. چنین برداشتی با مفهوم " فرد" در اندیشه دموکراتیک اساسا" مغایرت دارد. از این رو مفهوم شهروندی به معنای کلاسیک با مفهوم فردیت در لیبرالیسم تعارض پیدا می کند.

مفهوم شهروندی مدرن  امروزه از جهات دیگر نیز مورد تعارض قرار گرفته است. تشدید هویت های قومی و ملی در درون چارچوب دولت های ملی، هویت فرد به عنوان شهروند جامعه دموکراتیک را تحت شعاع قرار می دهد. هم چنین ظهور گرایش های نئولیبرالی، با نفی عناصر اجتماعی و اقتصادی شهروندی بار دیگر آن را به مفهومی صرفا" حقوقی تقلیل می دهد. به علاوه جهانی شدن روابط اقتصادی و اجتماعی و محدودیت فزاینده دولت های ملی در حوزه های مختلف، ضرورت تجدید نظر در مفهوم رایج شهروندی به ویژه بر حسب مفهوم حقوق بشر به طور کلی را ایجاب می کند

___________________________________

منبع: آموزش دانش سیاسی ( مبانی علم سیاست نظری و تأسیسی)

مؤلف: حسین بشیریه

انتشارات: نگاه معاصر

نوبت چاپ: چاپ سوم ۱۳۸۲ تهران