وظیفه مبلّغان و داعیان دین در زمینه ترویج اخلاق

وظیفه مبلّغان و داعیان دین در زمینه ترویج اخلاق

نویسنده : یوسف قرضاوی / مترجم: عبدالصمد مرتضوی

گستره‌ی اخلاق اسلامی

اخلاق اسلامی بسیار جامع و فراگیر است و ابعاد گوناگونی را دربرمی‌گیرد. این ابعاد عبارتند از:

۱-اخلاق عملی

شامل: حیاء، فروتنی، عزت نفس، قناعت، اعتراف به خطا، دانش پژوهی به هر نحو ممکن، آزادی از قید و بند تعصب و تقلید و غیره.

۲-اخلاق فردی

شامل:  حیاء، فروتنی، عزت نفس، قناعت، وقت‌شناسی، صبر کردن در برابر حوادث ناخوشایند روزگار و رضامندی (از مقدرات پروردگار) و غیره.

۳-اخلاق خانوادگی

شامل: الفت و مهربانی میان زن و شوهر و رعایت حقوق یک‌دیگر، حفظ اسرار خانوادگی، همکاری دو جانبه در موقعیت‌های تلخ و شیرین زندگی، تحمل یکدیگر، نیکی به پدر و مادر، رعایت صله‌ی رحم، یاری رساندن خویشاوندان نیازمند و شفقت کردن نسبت به فرزندان و غیره.

۴-اخلاق اجتماعی

شامل: عدالت، نیکویی، ترحم و عطوفت نسبت به انسان‌ها و حتی حیوانات، بخشش و فداکاری، راستی و امانتداری، وفای به عهد، خوش قولی، رعایت نظم و نظافت، رعایت آداب انسانی و اجتماعی و همکاری در زمینه‌ی احسان و پرهیزگاری.

۵- اخلاق سیاسی

شامل: خیرخواهی دینی، امر به معروف و نهی از منکر، حق گویی حتی در برابر حکام ستمکار و قدرتمند، مشوره با کسانی که اهلیت دارند، حق پذیری و تسلیم شدن در برابر حقیقت، تابعیت از آرای انسان‌های شایسته که مورد اعتماد مردمند، رعایت عدالت نسبت به توده‌ی ضعیف مردم، رعایت مساوات میان آن‌ها، کسب حلال و انفاق آن به نحو احسن، حق‌طلبی و عدم تسلیم در برابر ظالم، رعایت حقوق فردی و عدم تعرض به جان و آبرو و مال مردم، رعایت حقوق انسانی افراد، احیای اندیشه‌ی جهادی برای دفاع از کرامت اسلامی و مقدسات آن، برخورد نیکو و عادلانه و در ضمن مدارا کردن با مخالفین و …

۶- اخلاق اقتصادی

شامل: آبادانی زمین، احیای زمین‌ها بایر، صدق و راستی در معاملات، پرهیز از هرگونه غل و غش در معامله، اجتناب از رباخواری و اسرافکاری، محافظت از اموال عمومی مثل بیت‌المال و اموال وقف (یا موقوفات)، صیانت از مال یتیمان، پرهیز از زراندوزی و حرام دانستن آن، عدم تجمل‌گرایی و رفاه طلبی و تلاش در زمینه‌های کشاورزی و تجاری و صنعتی در ضمن بندگی خداوند.

با توجه به مطالب فوق پی می‌بریم که اخلاق اسلامی آن قدر گسترده است که تمامی ابعاد زندگی بشر را دربرگرفته است. بنابراین نمی‌توان علم، اقتصاد، سیاست و حتی جنگهای اسلامی را خارج از موازین و چارچوب‌های اخلاقی تصور کرد زیرا تمام این ابعاد متأثر از اخلاق و تحت ضوابط آن انجام می‌پذیرد.

عمومیت اخلاق اسلامی

همان گونه که اخلاق اسلامی گسترده است، عمومیت نیز دارد و لذا محدود به مسلمین یا قومی خاص نمی‌شود. اخلاق اسلامی عموم بشریت را چه مسلمان باشند و چه غیر مسلمان دربرمی‌گیرد. بدیهی است مواردی چون عدالت، مهربانی، وفاداری و غیره چه نسبت به مسلمان، مطلوب و واجب است همان‌گونه که دروغ‌گویی، خیانت و پیمان‌شکنی حرام است و فرق نمی‌کند که این رذایل اخلاقی نسبت به چه شخصی صورت گرفته است.

برخی از ارزش‌های اخلاقی شامل تمامی موجودات می‌گردد. به عنوان مثال احسان، علاوه بر انسان نسبت به حیوان، گیاه و حتی زمین و آب و هوا نیز مطلوب است و اسلام از انسان‌ها خواسته است نسبت به محیط زیست خود احساس مسئولیت کنند. به این ترتیب اسلام بر آنانی که مدعی حمایت از محیط زیست هستند نیز پیشی گرفته است. خداوند متعال می‌فرماید:

«وَلَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا» «اعراف/۸۵»

(و فساد نکنید در زمین بعد اصلاح آن)

رسول خدا(ص) نیز در همین مورد می‌فرماید:

(إن الله جمیل یحب الجمال)

(همانا خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد.)

(إن الله کتب الاحسان علی کل شئ)

(همانا خداوند دستور فرموده که (ما) بر همه چیز نیکی روا داریم.)

دین مبین اسلام با این اندیشه که «هدف وسیله را توجیه می‌کند» مخالف است و می‌گوید: هم هدف و هم وسیله بایستی هر دو نیکو و موجه باشند و لذا در عقیده‌ی اسلامی جایز نیست که شخصی از طریق رباخواری، رشوه‌خواری و تجارت آکنده از غش و نیرنگ کسب درآمد کند و آن‌گاه این درآمد را صرف پروژه‌ها و امکان خیریه و یا حتی مسجد‌سازی نماید. در اندیشه‌ی اسلامی خداوند پاک است و جز پاکی مورد قبول درگاه او قرار نمی‌گیرد.

بزرگ‌ترین و وارسته‌ترین الگوی مسلمانان رسول خدا محمد مصطفی(ص) است که خداوند به بهترین نحو آداب زندگی را بدو آموخت و علمی کامل و حکمتی سرشار را به وی عنایت کرد. خداوند متعال قرآن را به عنوان برنامه‌ای دقیق برای زندگی به او ارائه داد و ضمن مصون نگه داشتن وی از گناهان و لغزش‌های مختلف او را اسوه‌ای نیکو برای مسلمین قرار داد و فرمود:

«لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ»«احزاب/۲۱»

(هر آیینه هست شما را به پیغمبر خدا پیروی نیک.)

در توصیف اخلاق وی نیز فرمود:

«‏وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ‏»«قلم/۴»

(و هر آیینه تو بر خوی بزرگی)

از ام‌المؤمنین عایشه پرسیدند؛ اخلاق پیامبر چگونه بود؟ او فرمود: (کان خلقه القرآن). یعنی آنچه از فضایل اخلاقی که در قرآن آمده است را پیامبر به کلی دارا بود و کوچکترین رذیله‌ی اخلاقی در وجود مبارک او یافت نمی‌شود.)

رسالت دعوتگران دینی

مبلّغان و داعیان دین موظفند بر کلیه‌ی جوانب اخلاقی جوامع اسلامی متمرکز شده و بسیار بدان توجه نمایند زیرا امت اسلام در این زمینه دچار نقصان شده و چه بسا این نقصان بدان آسیب رساند.

داعیان دین بایستی به مردم بیاموزند که رعایت موازین اخلاقی فریضه‌ای دینی و ضرورتی عملی است و فرد به هیچ وجه قادر نخواهد بود بدون آن به سعادت و موفقیت نایل آید. فضایل و کرامت‌های اخلاقی، شخص را نیرومند می‌کند و مانع فروپاشی و اضمحلال وی می‌گردد. یک مبلغ دینی مسئولیت دارد مردم را به بردباری، شجاعت، راستگویی، امانتداری، فداکاری و قاطعیت در اراده فراخواند تا با این ارزش‌ها سیرت آنها را تحکیم بخشد و آرمانهایشان را متحقق سازد.

احمد شوقی می‌گوید:

صلاح امرک للاخلاق مرجعه                فقوم النفس بالاخلاق تستقم

و النفس من خیرها فی خیر عافیه        و النفس من شرها فی مرتع وخم

(سرچشمه‌ی صلاح و رستگاری تو اخلاق است. پس خویشتن را بدان تجهیز کن که نفس انسانی بااخلاق به تکامل می‌رسد. هر کس که از فضایل اخلاقی برخوردار باشد ره عافیت پیموده و آن که رذایل اخلاقی او را دربرگرفته در وادی ناموافقی گرفتار آمده (که آن را فرجامی نیست))

امت اسلامی به هیچ وجه قادر نخواهد بود از هویت و کیان خویش حفاظت نماید و رسالت خویش را به انجام رساند مگر این که به کرامت‌های اخلاقی مزین گشته و موازین اخلاقی را رعایت نماید. اخلاق همچون قلعه‌ای است که امت را دربرگرفته و اگر گوشه‌ای از این قلعه فروپاشد امت را خطری بزرگ تهدید خواهد کرد.

و إذا أصب القوم فی اخلاقهم                   فأقم علیهم ماتما و عویلا!

(برای قومی که دچار بیماری اخلاقی شده (و رذایل اخلاقی به آنها هجوم آورده است) باید به ماتم نشست و زار زار گریست.)

بدون تردید قوانین وضع شده به تنهایی نمی‌تواند مانع انحراف و تباهی امت اسلامی گردد بلکه ضروری است وجدانی بیدار در هر شخص از این قوانین حمایت نماید.

کسانی که نماز می‌خوانند، روزه می‌گیرند و به حج و عمره نیز می‌روند. اما عاری از کرامتهای اخلاقی‌اند و به موازین اخلاقی عمل نمی‌کنند در واقع هیچ ثمره‌ای از عبادات عایدشان نمی‌گردد زیرا خداوند کریم فرموده است:

«‏أَرَأَیْتَ الَّذِی یُکَذِّبُ بِالدِّینِ‏*‏فَذَلِکَ الَّذِی یَدُعُّ الْیَتِیمَ‏* ‏وَلَا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ‏* ‏فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ‏* ‏الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ‏* ‏الَّذِینَ هُمْ *‏وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُونَ‏»« ماعون/۱-۷»

(کسانی که به دین و آئین ، و سزا و جزا ( در پیشگاه خدا ) ایمان ندارند ، می‌فهمی که چگونه کسانیند؟ آنان کسانیند که یتیم را سخت از پیش خود می‌رانند. و به خوراک دادن مستمندان تشویق و ترغیب نمی‌نمایند. واویلا به حال نمازگزاران ! همان کسانی که نماز خود را به دست فراموشی می‌سپارند. ‏ همان کسانی که ریا و خودنمائی می‌کنند . ‏ و از دادن وسائل کمکی ناچیز ( منزل که معمولاً همسایگان به یکدیگر به عاریه و امانت می‌دهند ) خودداری می‌کنند و ( از یاری و کمک به مردمان ) دریغ می‌ورزند . )

خداوند متعال در این سوره اعلام می‌کند کسانی که بر یتیمان ظلم روا داشته و در قبال مساکین و تهیدستان کوتاهی می‌کنند خلاف شئونات اسلامی گام برداشته‌اند و همان کاری را انجام می‌دهند که تکذیب کنندگان دین به انجام می‌رسانند. در ادامه نیز آن دسته از نمازگزارانی را که در نمازهای خویش کوتاهی کرده و با مشغول شدن به کارهای روزمره آن را به فراموشی می‌سپارند تهدید و توبیخ می‌نماید و در وصف آن‌ها می‌فرماید: آنها کسانی هستند که ریاکارند و به خاطر بخل‌ورزی آنها کوچک‌ترین خبری از آنان به دیگران و حتی همسایه‌های آنان نمی‌رسد.

زمانی یک داعی یا مبلغ دینی موفق خواهد بود که ضمن آن که حریصانه به اقامه‌ی شعایر عبادی – که حقوق خداوند بر انسانهاست و هیچگونه سهل‌انگاری در آن پذیرفته نیست – می‌پردازد بر دعوت به مکارم اخلاقی که خود دلیلی بر صدق ایمان و پذیرش بندگی خداوند است نیز تأکید کند.

——————————————

منبع: گفتمان دینی در عصر ارتباطات / مؤلف: یوسف قرضاوی / مترجم: عبدالصمد مرتضوی / نشر احسان