بیست و یک ویژگی مدیریت و رهبری در سورۀ کهف

بیست و یک ویژگی مدیریت و رهبری در سورۀ کهف

ترجمه: عبدالرحمن عزام

قصۀ ذوالقرنین در ذیل یک صفحه در خلال سورۀ کهف در قرآن کریم آمده است و مشتمل بر بیشتر از بیست صفت از اوصاف یک رهبر موفق است؛ به شکل عجیبی میان صفات هنری و اخلاقی ای جمع نموده است که برای یک رهبر، ضرورت است؛ ویژگی های مذکور، قرار ذیل است:

ویژگی یکم؛ تمکین

نخستین ویژگی یک رهبر، توانایی اجرایی وی برای تحقق اهداف مطلوب است؛ لذا در آغاز قصۀ وی آمده است: «إِنَّا مَکَّنَّا لَهُ فِی الْأَرْضِ/ ما به او در زمین قدرت و حکومت دادیم» [کهف: ۸۴]

ویژگی دوم؛ دانش

علم و دانش وسیله ای است که با دست داشت آن، انسان به خواسته ها و اهداف خویش می رسد؛ لذا رهبران را ضرور است با صرف توان و بذل مساعی خویش در راه تحصیل علم و دانشی تلاش نمایند که ایشان را به خواسته های عملی شان می رساند؛ «وَآتَیْنَاهُ مِن کُلِّ شَیْءٍ سَبَباً/ و وسائل هر چیزی را (که برای رسیدن بدان تلاش می کرد) در اختیارش نهادیم.» [کهف: ۸۴]

ویژگی سوم؛ استفاده از اسباب علم

قرآن کریم به تعیین علم به عنوان یک صفت قیادی اکتفا ننموده بلکه در پی آن، ضرورت عمل به این علم و استفاده از اسباب آن را نیز یادآور شده است؛ «فَأَتْبَعَ سَبَباً/ او هم سبب را پیگیری کرد (و از وسائل خداداد استفاده نمود).» [کهف: ۸۵]

ویژگی چهارم؛ مرجعیت

قیادت طبق منهج واضحی بر اساس مکافات و مجازات یا نظریۀ ثواب و عقاب استوار است و مردم را با خواسته های نفسانی شان رها نمی کند؛ «قُلْنَا یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ إِمَّا أَن تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَن تَتَّخِذَ فِیهِمْ حُسْناً/ گفتیم: ای ذوالقرنین! (یکی از دو کار، درباره ایشان روا دار:) یا آنان را (در صورت ایمان نیاوردن، با کشتن) عذاب می دهی، و یا این که نسبت بدیشان خوبی می کنی (و در صورت ایمان آوردن از آنان گذشت می نمائی و به ارشاد ایشان همت می گماری).» [کهف: ۸۶]

ویژگی پنجم؛ عدالت

حکومت میان مردم بر اساس عدالت، اصلی است که موجب امنیت و آرامش و آسایش مردم و دولت مردان و… می شود، پس ظالم و ستمگر که بر غیر عدل حکم کند، از کارش بازداشته می شود تا زندگی برقرار بماند و مردم در امنیت بسر ببرند؛ «حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ… أَمَّا مَن ظَلَمَ فَسَوْفَ نُعَذِّبُهُ/ تا وقتی که به غروبگاه خورشید رسید… امّا کسانی که ستم کنند، آنان را مجازات خواهم کرد» [کهف: ۸۶، ۸۷]

ویژگی ششم؛ تشویق برای انجام نیکوی عمل

سپاسگزاری از کسی که به شکل نیکویی کارش را انجام داده است، سبب تشویق وی برای انجام بهترِ کار می شود، و همچنین گاهی ممکن است با یادآوری پاداش خوب و نیکوی عمل در دنیا یا آخرت باشد؛ «فَلَهُ جَزَاء الْحُسْنَى وَسَنَقُولُ لَهُ مِنْ أَمْرِنَا یُسْراً/ و امّا کسانی که ایمان بیاورند و کارهای شایسته انجام دهند، پاداش نیکو خواهند داشت، و ما دستور سهل و ساده ای در حق ایشان صادر می نمائیم.» [کهف: ۸۸]

ویژگی هفتم؛ تاثیر تحرک

یک رهبر موفق کسی است که از آغاز تا انتهای محدودۀ کار خویش را گردش می کند و در مقر قیادت خویش نمی نشیند که منتظر نقل و انتقال اخبار به خود باشد؛ لذا دیده می شود که ذوالقرنین در اطراف و اکناف ممکلت خویش از شرق تا غرب، به سیر و سیاحت پرداخته بود تا آنچه خداوند متعال از جانشینی در زمین بر دوش او گذاشته است، محقق گردد؛ «حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ… حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ/ تا وقتی که به غروبگاه خورشید رسید… تا وقتی که به محلّ طلوع خورشید رسید» [۸۶، ۹۰]

ویژگی هشتم؛ ارتباط و استماع شکایت

رهبر موفق می بایست پل های ارتباطی میان خود و ملتش را همیشه بر پا نگه دارد، و در هر مقام و منصب و درجه ای که قرار داشته باشند، حرف و گفت و شکایت شان را بشنود؛ و این ارتباط، به شکل مستقیم باشد؛ «قَالُوا یَا ذَا الْقَرْنَیْنِ/ گفتند: ای ذوالقرنین!» [کهف: ۹۴] «قَالَ مَا مَکَّنِّی فِیهِ رَبِّی خَیْرٌ/ گفت: آنچه پروردگارم از ثروت و قدرت در اختیار من نهاده است بهتر است.» [کهف: ۹۵]

سپس موقفی می آید که بسیاری از آن سرسری می گذرند؛ اما این موقف بجای خود، مجموعه ای از صفات اخلاقی را در قائد نهفته دارد، هنگامی که رعیت برای انجام عمل، برای وی مزد دنیوی عرضه می کنند، او این امر را رد می کند و ثواب و پاداش الهی را بهتر و برتر می داند؛ «فَهَلْ نَجْعَلُ لَکَ خَرْجاً عَلَى أَن تَجْعَلَ بَیْنَنَا وَبَیْنَهُمْ سَدّاً/ آیا برای تو هزینه ای معیّن داریم که میان ما و ایشان سدّ بزرگ و محکمی بسازی؟» [کهف: ۹۴] اما او در جواب می گوید: «قَالَ مَا مَکَّنِّی فِیهِ رَبِّی خَیْرٌ/ گفت: آنچه پروردگارم از ثروت و قدرت در اختیار من نهاده است بهتر است.» [کهف: ۹۵]

ویژگی نهم؛ بستن دروازۀ کسب نامشروع

رهبر را نسزد بر عملی که به انجام آن مکلف گردیده است، جز از کسی که او را مکلف نموده است، از دیگران پاداش بگیرد؛ لذا هدیه و تحفۀ دیگران را به سبب منصب و قدرت خدادادی اش نمی پذیرد.

ویژگی دهم؛ احساس مسؤولیت

هنگامی که رهبر در قبال زیردستان خویش احساس مسؤولیت نمود، این امر او را انگیزه می دهد تا مصالح شان را محقق سازد و در قبال آن هم چیزی نگیرد.

ویژگی یازدهم؛ عفت و پاک دستی

رهبر درستین از نیاز رعیت خویش سوء استفاده نمی کند؛ طوری که به بهانۀ انجام کارها و پیشبرد امور و تحقق مصالح شان، ثروت و مالِ رعیت را چپاول نمایند.

ویژگی دوازدهم؛ یاری ستمدیده

یاری انسان مظلوم واجب است و نیاز به پاداشی برای این عمل، نیست؛ و این امر برای ذوالقرنین واضح گردیده بود.

ویژگی سیزدهم؛ فعالیت اجتماعی

تایید نظریه فعالیت جمعی از این قسمت آیه دانسته می شود: «فَأَعِینُونِی/ پس مرا یاری کنید» [کهف: ۹۵]

ویژگی چهاردهم؛ بکارگیری درست از توانایی های بشری

ذوالقرنین از توان مردم در عرصه ای که می توانستند، و آن هم زمینۀ همکاری نیرو، و نه مال و علم، کار گرفت.

ویژگی پانزدهم؛ وضاحت در آموزه ها و دساتیر صادره

ذوالقرنین آنچه از ایشان می خواست، به شکل واضح و دقیق و درست بیان می داشت؛ چنانچه گفت: «آتُونِی… انفُخُوا…/ برای من بیاورید… بدان بدمید» [کهف: ۹۶]

ویژگی شانزدهم؛ استفاده از دست داشته ها

او برای تحقق خواستۀ مردم، از مواد موجود نزد شان همچون آهن و مس و… کار گرفت.

ویژگی هفدهم؛ توجیه و تعلیم

ذوالقرنین کیفیت بنای سد را برای شان آموزانید!

ویژگی هجدهم؛ تعلیم و آموزش عملی

ذوالقرنین مردم را نیز در کار عملی بنای سد، با خود همکار نمود؛ تا فهم روش ساختنِ سد را به شکل عملی و واقعی فراگیرند.

ویژگی نوزدهم؛ بهره گیری از نیرو در تعمیر و اصلاح

ویژگی بیستم؛ برآورده نمودنِ خواسته به آسان‏ترین روش و با پرداخت کمترین خسارت ممکن

ذوالقرنین می توانست با یأموج و مأجوج بجنگد؛ اما او عزل و دور نمودن و دفع شان را به آسان‏ترین روش، برگزید.

ویژگی بیست و یکم؛ تواضع و نسبت دادنِ فضل به الله متعال

توفیق از جانب الله متعال است و بر هر قائد و رهبر ضرور است بداند اگر توفیق الله متعال رفیق راه شان نباشد، هرگز به کامیابی نخواهند رسید؛ برای همین بود که ذوالقرنین فرمود: «هَذَا رَحْمَهٌ مِّن رَّبِّی/ گفت: این از مرحمت پروردگار من است»