نقد اجتماعی فقه و فقاهت از منظر امام محمد غزالی ، با نگاهی به کتاب «جواهر القرآن »

نقد اجتماعی فقه و فقاهت از منظر امام محمد غزالی ، با نگاهی به کتاب «جواهر القرآن »
نویسنده: سید محمود نجاتی حسینی

?امام ابوحامد محمد غزالی توسی خراسانی( سده ۵ هجری / ۱۱ میلادی ) از اندیشمندان بزرگ جهان اسلام در حوزه  «دین پژوهی انتقادی اصلاحی راهبردی » و «روشن گری دینی » و «شکاکیت گرایی انتقادی معرفتی-  عقیدتی » است .

غزالی استاد بی بدیل دانش پژوهی کلاسیک و‌اصیل اسلامی در حوزه های مهمی نظیر:‌ «الاهیات ، کلام ، فقه ، فلسفه ، عرفان، دانش تفسیر قرآن و معارف اسلامی »است .

تجربه زیسته او در «ازمودن  توانایی حقیقت  معارف اسلامی » و «در افتادن او با  سیاست » و« عزلت گزینی چندین ساله او از قدرت و ثروت و حشمت و پناه بردن به فضای معنوی اخلاقی مکه و مدینه و بیت المقدس»  و« توبه فکری و اعتراف عقیدتی»  او که «سراغ هیچ سلطانی و هیچ مناظره ای نرود »  در نزد  کم تر اندیشمند جهان اسلام عصر سنت می توان سراغ گرفت .

غزالی را فقط از حیث  شان علمی فلسفی الاهیاتی می توان  هم تراز سنت اگوستین (  سده  ۳ میلادی)  عالم بزرگ  قرون وسطایی در الاهیات کلیسایی جهان مسیحیت و نیز هم شان دکارت فیلسوف اروپایی شناخت انتقادی شک گرا( سده ۱۷ میلادی ) و حتی کانت  و هگل (  فیلسوفان اروپایی صاحب دستگاه فکری منظم  در  الاهیات و شناخت و فلسفه علم – سده ۱۸ میلادی )دانست .

غزالی به این جهت کم نظیر و پر تاثیر در جهان غرب و  پر مخاطب  در شرق و غرب و متاسفانه کم پیرو در جهان اسلام است ( در ایران – عبدالکریم سروش متاثر از روشن گری انتقادی راهبردی غزالی است ) .

? یکی از ایده های ماندگار غزالی تزهای انتقادی او‌در باب «شان دنیوی فقه و‌فقاهت » و «نقد جایگاه دنیوی فقها از حیث نسبت با قدرت و‌ثروت و پرستیژ و‌عوام الناس  » و نیز نقد « عدم رابطه مناسب و ضروری  فقها با آخرت و اخلاق » است .

زین سبب ، غزالی را می توان ازین جهت آغاز گر «مطالعه اجتماعی فقه» دانست .در چند فقره زیر که منقول از کتاب معروف وی جواهر القرآن است شواهدی دال بر این مدعا می توان یافت .

✏️ اهمیت دنیوی دانش فقه

[…قسم سوم علم ، علم به حدود و قوانینی است که برای در اختیار گرفتن اموال و زنان جهت بهره گیری در مساله بقای نفس و نسل وضع شده و* فقیهان* متولیان بحث ازین دانش هستند…

✏️نیاز عقیدتی به فقه

[ ….نیاز به فقه عمومیت دارد به جهت ان که هم به  صلاح دنیا و هم صلاح آخرت است …]

✏️اعتبار اجتماعی فقه

[…از این رو است که صاحب علم فقه صاحب شهرت و حشمت افزون تری است و بر دیگر عالمان از وعاظ و‌قصه گویان و متکلمان مقدم داشته می شود]

✏️مشکل معرفتی فقه
[ …به جهت توجهی که به فقه می شود ،نصیب این علم بحث های طولانی زاید بر نیاز ان شده است تا جایی که تالیفات در ان به ویژه در امور اختلافی بسیار زیاد شده است …]

✏️مشکل اجتماعی فقه
[ …اما واقعیت این است که چون در فقاهت ،*قدرت و حشمت *فراوان است انگیزه های زیاده روی در بررسی جزییات و شاخ و برگ های ان بالا گرفته  است ]

✏️ جایگاه استراتژیک فقیه
[ …نیاز به فقیه به جهت حفظ و  بیان احکام و بهره وری های دنیا چون زن و خوراک عمومی تر و به نسبت متکلمان شدیدتر است ….فقیهان مانند ابادگران کاروان سراها و براورنده نیاز های حاجیان در راه مکه اند …]

✏️نقد استراتژیک فقه و فقیه از حیث عدم نسبت مناسب با اخلاق و‌معنویت و‌الاهیات و آخرت و  قرآن

[ ..اما این عالمان اگر بر دانش شان،  «سلوک در راه خدا از طریق گذر از گردنه های نفس اماره بیفزایند ، و از دنیا برکنده شوند ، و به سوی خداوند متعال روی کنند ، برتری شان بر دیگران مانند برتری خورشید بر ماه می گردد » و « اگر به دانش خود بسنده کنند ، به راستی که مرتبه ای بسیار نازل خواهند داشت ».

  ( صفحات ۳۱- ۳۸ *جواهر القرآن* / فصل ۴ : *در بیان چگونگی انشعاب کلیه علوم دینی از اقسام ده گانه مذکور*)

? فقه شناسی توصیفی هنجاری انتقادی راهبردی غزالی به شرح موصوف در بالا هم چنان برای زمینه تاریخی  و زمانه اجتماعی و این جا و اکنون اجتماعی ما قابل تامل و تدبیر است .

امید است «دین پژوهان و‌ فقه  پژوهان  و سیاست گذاران فقهی دانشگاهی و‌حوزوی  حکو‌متی و اکادمیک و‌حوزوی  » در تزهای غزالی ان گونه که شایسته است تامل و تدبر کنند  تا برای  چالش های بحرانی فقهی کنونی  رخ داده در مواجهه با «جهان  مدرن و دین گرایی مدرن » برون رفتی منطقی فکری عقیدتی یافت شود.

?واقعیت اجتماعی مهم  این است که‌ زیستن در جهان مدرن و مدیریت جهان و  جامعه و فرهنگ و اقتصاد و‌سیاست و حقوق مدرن  بیش از هر دانش کلاسیک فلسفی کلامی فقهی الاهیاتی به علوم اجتماعی مدرن ( اقتصاد و‌حقوق و سیاست و تاریخ و جامعه شناسی و‌انسان شناسی ) وابسته است.

[ سید محمود نجاتی حسینی ( خراسانی ) ] (۴ مرداد ۱۳۹۹)
@smnejatihosseini