ذکر عبادتی که در همه حال فرض و به کثرت آن امر شده است

ذکر عبادتی که در همه حال فرض و به کثرت آن امر شده است

نویسنده : علامه مفتی محمد شفیع عثمانی دیوبندی/ مترجم: مولانا محمد یوسف حسین پور

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً) حضرت ابن عباس فرموده است که الله تعالی بر بندگان خود غیر از ذکر هیچ فریضه‌ای را مقرر ننموده که در آن حد خاصی مقرر نباشد، نماز در پنج وقت و باز تعداد رکعات هر یکی از آن‌ها مقرر است. روزه در ماه رمضان مشخص و مقرر است، حج هم عبارت از انجام اعمال بخصوصی است که در اماکن بخصوصی انجام می‌پذیرد، زکات هم در سال یک بار فرض می‌باشد، ولی ذکر الله چنان عبادتی است که نه برای آن حد و مقداری معین است و نه برای آن هیأت و شکل خاصی مقرر که در حال قیام باشد یا حال قعود و نه برای آن طهارت و با وضو بودن شرط است، بلکه دستور رسیده است که در هر حال و همیشه ذکر الله به کثرت انجام پذیرد، چه در سفر باشد و چه در حضر، چه حال بیماری باشد و چه به هنگام تندرستی، و چه در دریا باشد و چه در خشکی، چه به شب باشد یا به روز، در همه حال امر به ذکر الله شده است.

لذا در ترک کردن آن از انسان عذری پذیرفته نمی‌شود، به جز در صورتی که عقل و حواس را از دست داده باشد و بیهوش گردد، علاوه بر این در عبادات دیگر در حال مرض و مجبوری انسان معذور می‌گردد، ولی برای ذکر الله خداوند هیچ شرطی مقرر ننموده است، لذا در ترک آن در هیچ حالی هیچ گونه عذری پذیرفته نیست، و فضایل و برکات آن هم بی شمار هستند.

امام احمد از حضرت ابوالدرداء روایت کرده است که رسول خدا (ص) به صحابه‌ی کرام خطاب نمود: آیا من آنچنان چیزی به شما نشان ندهم که از همه‌ی اعمال شما بهتر و در نزد پروردگارتان مقبول باشد و درجات شما را بلندی می‌بخشد و از صدقات طلا و نقره شما هم بهتر باشد و از این هم بهتر باشد که شما در راه خدا برای جهاد بیرون آیید و با دشمنی رویارو قرار گرفته، و گردن هم دیگر را بزنید؟

صحابه عرض کردند: یا رسول الله آن چه چیزی و چه عملی است؟ رسول خدا(ص) فرمود: « ذکر الله عزوجل» یعنی یاد خدا.

نیز امام احمد و ترمذی روایت کرده‌اند که حضرت ابو هریره فرمود: من از رسول خدا دعایی شنیده‌ام که هیچگاه آن را رها نمی‌سازم و آن این است:

«اللهم اجعلنی اعظم شکرک و اتبع نصیحتک و اکثر ذکرک و احفظ وصیتک»

خدایا مرا به گونه‌ای قرار ده که تو را زیاد سپاس بگویم و پیرو نصیحت تو باشم و ذکر تو را به کثرت بگویم و وصیت تو را حفظ بکنم.

در اینجا رسول الله (ص) از خدا خواسته که به کثرت ذکر الله توفیق یابد.

اعرابی در خدمت رسول خدا(ص) عرض کرد: اعمال و فرایض و واجبات زیاد هستند شما چنان کار مختصری به من نشان دهید که من آن را محکم بگیرم. رسول خدا (ص) فرمود:

«لا یزال لسانک رطبا بذکر الله تعالی» یعنی زبان تو همیشه باید با ذکر خدا تر و تازه باشد.

و از حضرت ابوسعید خدری روایت است که رسول خدا(ص) فرمود: «اذکروا الله حتی یقولوا مجنون» یعنی شما به حدی خدا را یاد کنید که بینندگان شما را دیوانه بگویند.

از حضرت عبدالله بن عمر روایت است که رسول الله (ص) فرمود: کسانی که در مجلسی بنشینند که در آن ذکر الله نیاید در قیامت این مجلس برای آن ها موجب حسرت قرار می‌گیرد.

(وَسَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَأَصِیلاً) یعنی خدا را در صبح و شام به پاکی یاد کنید.

مراد از صبح و شام تمام اوقات می‌باشد، یا تخصیص صبح و شام به این خاطر است که در این وقت تأکید ذکر الله و برکت آن بیشتر است وگرنه ذکر الله به هیچ زمانی مختص و محدود نیست.

(هُوَ الَّذِی یُصَلِّی عَلَیْکُمْ وَمَلَائِکَتُهُ) یعنی هرگاه شما به کثرت ذکر الله عادت کنید و در صبح و شام تسبیح او را بخوانید، پس اعزاز و اکرام او در نزد خدا این است که الله تعالی بر شما رحمت نازل می‌نماید و فرشتگان در حق شما دعا می کنند.

در آیه‌ی پیش گفته لفظ «صلوه» برای الله تعالی و نیز فرشتگان به کار رفته است ولی مصداق صلوه هر یکی جداست، «صلوه» خدا این است که رحمت نازل می‌نماید و «صلوه» فرشتگان این است که به بارگاه خداوندی دعا کنند تا که رحمت نازل نماید.

و حضرت ابن عباس فرموده است: که «صلوه» از جانب خدا رحمت و از طرف فرشتگان استغفار است یعنی دعای مغفرت و از طرف همدیگر دعا است.

و لفظ دعا شامل هر سه معنی است. کسانی که قایل به جواز عموم مشترک هستند، نزد آن ها این لفظ در معنی مشترک است و هر سه معنی از آن مراد می‌باشند، و کسانی که به عموم مشترک طبق قواعد عربی قایل نیستند آن را به صورت عموم مجاز بر هر سه معنی اطلاق می‌کنند.

(تَحِیَّتُهُمْ یَوْمَ یَلْقَوْنَهُ سَلَامٌ) این توضیح تفسیر آن صلواتی است که از طرف خدا بر بندگان مؤمن نازل می شود یعنی روزی که ایشان با خدا ملاقات می کنند. پس از طرف او برای آن ها خطاب اعزازی با لفظ سلام خواهد بود، یعنی به آنها گفته می شود «السلام علیکم».

روز ملاقات با خدا کدام روزی است، امام راغب و غیره فرموده اند: مراد از آن روز قیامت است و بعضی ائمه ی تفسیر نوشته‌اند که مراد از آن، وقت ورود به بهشت است که در آن روز از طرف خدا به آنها سلام می رسد و همه ی فرشتگان هم سلام می‌گویند، و بعضی از مفسرین روز ملاقات روز مرگ را قرار داده است که آن روز همه جهان قطع شده تنها به خدا می‌رسد. هم چنان که از حضرت عبدالله ابن مسعود روایت است که هرگاه ملک الموت برای قبض روح مؤمن بیاید، اول این پیام را به او می‌رساند که پروردگارت تو را سلام گفت و لفظ لقاء بر هر سه حالت صادق می‌آید، لذا در این اقوال هیچ گونه تضاد و تعارضی نیست که این سلام از طرف خدا در هر سه حالت باشد.

از این آیه این ثابت شد که تحیت مسلمانان با همدیگر باید به «السلام علیکم» باشد چه بزرگی با کوچکتر از خویش یا برعکس آن ملاقات کنند با همدیگر سلام بگویند.

——————————————–

منبع : تفسیر معارف القرآن/ مؤلف: علامه مفتی محمد شفیع عثمانی دیوبندی/ مترجم: مولانا محمد یوسف حسین پور / جلد یازدهم/ انتشارات شیخ الاسلام احمد جام