کوتاه از المُوَطَّأ قسمت یکم: جایگاه بی‌بدیل الموطأ
کوتاه از المُوَطَّأ قسمت یکم: جایگاه بی‌بدیل الموطأ
نویسنده: عدنان فلاحی
قبل التحریر:
اسلام‌شناسی یا شرق‌شناسی بدون تفحص و اعمال نظر در کتب روایی و حدیثی سنت دینی مسلمانان، پروژه‌ای ابتر و ناقص و سترون است. این کتب بستر شکل‌گیری اصول بنیادین فرهنگی و اجتماعی حیات تمدن مسلمین در قرون نخست را شکل داده و گزارش کرده‌اند. برای تقریب به ذهن مخاطبان، می‌توان گفت که جایگاه این قبیل کتب در سنت مسلمانان به مانند جایگاه کتب عهد جدید – به جز انجیل‌ها – است. یعنی مثلا همانقدر که کتب اَعمال رسولان ( Acts of the Apostles) و مکاشفات پولس و یوحنا در تکوین سنت ستبر مسیحیت و حیات مسیحیان موثر بوده و هستند، کتب روایی و حدیثی مسلمین نیز چنین نقشی دارند. فلذا ما هم اهتمام ویژه‌ای به این کتب خواهیم داشت.
برهمین اساس بود که پیش‌تر دوست فاضل بنده جناب محسن نیکخواه، مجموعه متن‌هایی کوتاه به قلم بنده – تحت عنوان “درس‌هایی مختصر از الموطأ” – را در کانال تلگرامی خود قرار داد که با استقبال برخی دوستان دیگر هم مواجه شد. با این تفاصیل تصمیم گرفتم که مجددا این متن‌های کوتاه را با ویرایش و تنقیح جدید در کانال شخصی خود، بازنشر دهم:
موطأ مالک بن اَنَس(متوفای۱۷۹) ، قدیمی‌ترین اثر جامع روایی است که اینک ـ با روایت های گوناگون ـ به دست ما رسیده است. قدمت زمانی این اثر و هم‌چنین حضور مالک در مدینه ـ مهد کبار صحابه و تابعین ـ باعث شد تا برغم تصنیف کتبی مانند صحیح بخاری (۲۵۶هـ) و صحیح مسلم (۲۶۱هـ) ، عده‌ای از بزرگان علما و محدثین، الموطأ را بر تمام کتب حدیثی ترجیح داده و آن را برتر بدانند. حافظ ابن حجر العسقلانی در همین باره می‌گوید:
«بعضی ائمه، بر اصح بودن کتاب بخاری به نسبت کتاب مالک، ایراد گرفته‌اند» (هدی الساری مقدمه فتح الباری، ص۱۰، دارالمعرفه بیروت)
نیز حافظ و محدث بزرگ مغرب اسلامی ابن عبدالبر قرطبی مالکی (۴۶۳هـ) الموطأ را کتابی بی نظیر و ارجمندترین کتب پس از قرآن کریم می‌خوانَد: «رأینا أن نجرّد تلک السنن التی جعلناها اصل هذا الکتاب و هی السنن الثابته بنقل الإمام ابی عبدالله مالک بن أنس رضی الله عنه لإختیاره لها و انتقاده إیاها و اجتهاده فیها و اعتماده علیها فی مُوَطّئِه الذی لا مِثلَ له و لاکتابَ فوقه بعد کتاب الله تعالی عزوجل» (التَّقَصّی لما فی الموطّأ من حدیث النبی/مقدمه المؤلف، ص۶ ـ وزاره الاوقاف والشؤون الاسلامیه ۲۰۱۲م)
هم‌چنین فقیه و محدث بزرگ مالکی، قاضی ابوبکر بن العربی (۵۴۳هـ) در مقدمه‌ی خود بر شرح سنن الترمذی، اصل و اساس را الموطأ می داند و کتب دیگر را در رده های بعدی قرار می دهد: «بدانید که کتاب جعفی [= بخاری] در این حوزه، مصدر دوم است و مصدر اصلی و لُباب الموطأاست» (عارضه الأحوَذی شرح صحیح الترمذی، ۱/۵ ـ دارالکتب العلمیه بیروت)
گفتنی است کبار محدثین مالکی، کتاب موطأ مالک را نسبت به سایر کتب حدیثی، صحیح‌تر و متقن‌تر می‌دانند و بعضی از حنفی‌ها نیز قائل به تساوی مرتبه‌ی الموطأ و کتاب صحیح بخاری هستند. چنان‌که د. محمد ابراهیم الحَفناوی در همین ارتباط از ابوبکر محمد التمیمی (۴۵۱هـ) نقل می‌کند: «و یروی ما بعد کتاب الله تعالی أصح من موطأ مالک و بعده مُدوّنه سَحنون. هذا و کون بعض فقهاء المذهب المالکی یضعون الموطأ هذا الموضع بعد کتاب الله تعالی» (الفتح المُبین فی حل رموز اصطلاحات الفقهاء والأصولیین، ص۶۳) [۱]
سرانجام اینکه از شافعی (۲۰۴هـ) نقل شده است که او هیچ کتابی را صائب‌تر از کتاب موطأ مالک نمی‌دانست: «ما أعلم فی الأرض کتابا فی العلم أکثر صوابا من کتاب مالک قال ومنهم من رواه بغیر هذا اللفظ یعنی بلفظ أصح من الموطأ» (هدی الساری مقدمه فتح الباری، ص۱۰)
بنابراین با وجود اینکه خودِ شافعی، محدث و فقیهی توانا و صاحب «مُسند» و کتاب حجیم «الاُم» بوده لکن اخبار و روایات المُوَطَّأ را بر آثار خود ترجیح می‌داده است. حتی اگر این سخن منسوب به شافعی، موضوع و مجعول باشد، باز هم جعل چنین سخنی در قرون میانی حاکی از تفکری است که الموطأ را بر آثار روایی شافعی و معاصرانش مرجّح می‌دانسته است.
____________
ارجاعات
[۱]. این کتاب را آقای فیض محمد بلوچ باعنوان «گنجینه‌ی اصطلاحات فقهی و اصولی» ترجمه، و انتشارات خواجه عبدالله انصاری تربت جام منتشر کرده است.
https://t.me/AdnanFallahi