ایثار و تضحیه در فرهنگ قرآنی و اسلامی
ایثار و تضحیه در فرهنگ قرآنی و اسلامی
تدوین: عزیز صادقی
ایثار یعنی چه؟
ایثار: از خودگذشتگى و مقدّم داشتن دیگران بر خود
واژه ایثار بر وزن اِفعال از ریشه «ا ـ ث ـ ر» و به معناى مقدّم داشتن دیگرى بر خود است
اما گاه در معنایى وسیع‌تر به هرگونه ترجیح بین دو طرف گفته مى‌شود. (یوسف/۹۱)
قَالُواْ تَاللّهِ لَقَدْ آثَرَکَ اللّهُ عَلَیْنَا وَإِن کُنَّا لَخَاطِئِینَ
ترجمه : گفتند : به خدا سوگند ! خداوند تو را ( به سبب پرهیزگاری و شکیبائی و نیکوکاری ) بر ما برگزیده و برتری داده است ، و ما بی‌گمان ( در کاری که در حق تو و برادرت روا داشته‌ایم ) خطاکار بوده‌ایم
این مفهوم در اصطلاح به معناى مقدم شمردن دیگرى بر خود در کسب سود و منفعتى یا پرهیز از ضرر و زیانى است که نهایت برادرى و دوستى بین دو نفر را نشان مى‌دهد.
نقطه مقابل این خصلت انسانى را بخل دانسته‌اند که به معناى پرهیز از رساندن هرگونه سودى به دیگران است
گرچه مساوات به معناى قرار دادن خویش در مرتبه‌اى همسان دیگران نیز مفهومى مقابل بخل به شمار مى‌رود که البته در مقایسه با ایثار در رتبه‌اى پایین‌تر از آن قرار داشته و در نقطه وسط میان بخل و ایثار قرار دارد.
منطق تضحیه فنا شدن فرد است در راه بقای آرمان. لذا لزوماً احتیاجی به عوامل مادی ندارد. از این‌روست که در تضحیه فرد خود را فدا می‌کند تا راه و آرامانش باقی بماند.
در تضحیه فرد و گروه از بین می‌روند اما ممکن است راهشان قر‌ن‌ها بعد نیز ادامه یابد
تضحیه معنای قربانی و فداکاری کردن
ایثار از ویژگی‌های انسان با ایمان است
برترین درجه عشق آنست که انسان نسبت به همنوعانش ایثار کند. یعنی چیزی را به او ببخشد و در اختیار او بگذارد که خودش به آن نیازمند است. خود گرسنه بماند تا همنوعش سیر گردد. رنج بکشد تا دیگران راحت باشند، بی‌خوابی بکشد تا دیگران بخوابند.
ایثار در قرآن:
واژه ایثار در قرآن نیامده؛ اما همخانواده‌هاى آن از همین باب، ۵ بار در قرآن به‌کار رفته است. (یوسف/۱۲،۹۱؛ طه/۲۰،۷۲؛ حشر/۵۹،۹؛ نازعات/۷۹،۳۸؛ اعلى/۸۷،۱۶) ایثار در آیه نخست در مورد برگزیده شدن یوسف از میان برادرانش و در آیه دوم درباره بى‌توجهى ساحران به فرعون در برابر آیات الهى و در سومین آیه در مورد انصار که مهاجران را در نیازمندیها بر خود مقدم مى‌شمرند و در آیات چهارم و پنجم درباره مذمت ترجیح دنیا بر آخرت آمده است. کاربردهاى گوناگون این واژه نشان مى‌دهد که چنین اصطلاحى در عصر نزول شکل نگرفته بود و در قرآن تنها معناى لغوى آن به‌کار رفته، گرچه در آیه ۹ حشر/۵۹ معناى لغوى مطابق با معناى اصطلاحى در آمده است، برای بررسی مفهوم ایثار در قرآن باید به دنبال واژه‌هایی باشیم که از نظر مفهوم با آن در ارتباط باشند، مانند «برّ»، «احسان»، «انفاق» و… در نمونه‌ای از این آیات از ایثار جانی با وصف تجارت با خداوند که بهای آن کسب رضایت الهی است یاد شده است
*******
مهم‌ترین آیه ایثار که به صراحت از آن یاد شده، درباه میزبانى صمیمانه انصار از مهاجران پس از مهاجرت مسلمانان مکّه به مدینه است: «والَّذینَ تَبَوَّءُو الدّارَ والایمـنَ مِن قَبلِهِم یُحِبّونَ مَن هاجَرَ اِلَیهِم ولا یَجِدونَ فى صُدورِهِم حاجَهً مِمّا اوتوا و یُؤثِرونَ عَلى اَنفُسِهِم ولَو کانَ بِهِم خَصاصَهٌ» . (حشر/۵۹،۹) در این آیه از خصلت مهمان دوستى و جود و بخشش خالصانه مسلمانان مدینه نسبت به مهاجران مکّه یاد شده و ایثار آنان به رغم نیاز شدید خویش ستایش شده است. سپس با گذر از این ماجراى تاریخى به بیان این گزاره اخلاقى عام پرداخته شده که هرکس بتواند با پرهیز از بخل، صفت خویشتن دوستى افراطى خود را مهار کند همو رستگار شده است: «و مَن یوقَ شُحَّ نَفسِهِ فَاُولـئِکَ هُمُ المُفلِحون» [۸۰].
در آیه قبل از این آیه نیز خداوند از مهاجران یاد مى‌کند که براى یارى خداوند و پیامبرش از ثروت و وطن خویش چشم پوشیده، در پى فضل الهى هجرت گزیدند: «لِلفُقَراءِ المُهـجِرینَ الَّذینَ اُخرِجوا مِن دیـرِهِم واَمولِهِم یَبتَغونَ فَضلاً مِنَ اللّهِ و رِضونـًا‌ویَنصُرونَ اللّهَ ورَسولَهُ اُولـئِکَ هُمُ الصّـدِقون» . (حشر/۵۹،۸) همنشینى این دو گروه با تکیه بر وجود خصلت مشترکى میانشان ما را به عنصر اساسى مفهوم ایثار رهنمون مى‌سازد. این دو گروه هر دو با گذر از خویشتن به آرمانى والاتر اندیشیده، در مسیر آن از هرگونه گذشتى دریغ نکردند. با مبنا قرار دادن این مؤلفه معنایى به آیات دیگرى دست مى‌یابیم که از جانبازى مؤمنان در راه دین جدید یاد مى‌کند.
انواع ایثار در قرآن
۱. ایثار از مال و انفاق آن در راه الله:
قرآن می فرماید:اگر کسی می خواهد به حقیقت نیکویی و به مرتبه عالی آن برسد باید از چیزهایی که مورد علاقه اش است انفاق کند(۱) مثلا مال خوب که محبوب اوست را به دیگری ببخشد، این بالاتر از آن است که انسان چیزی که محبوبش نیست را به دیگران بدهد.
إِنَّ اللّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّهَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ / توبه ۱۱۱
لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ / العمران ۹۲
الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرّاً وَعَلاَنِیَهً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ / بقره ۲۷۴
وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَتَثْبِیتاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّهٍ بِرَبْوَهٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِن لَّمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ / بقره ۲۶۵
ترجمه : مثل کسانی که دارائی خود را برای خوشنودی خدا و استوار کردن جانهای خود ( بر ایمان و احسان ) صرف می‌کنند ، همچون مثل باغی است که روی پشته‌ای باشد ( و از هوای آزاد و نور آفتاب به حدّ کافی بهره گیرد ) و باران شدیدی بر آن ببارد و در نتیجه چندین برابر میوه دهد ، و اگر هم باران شدیدی بر آن نبارد ، باران خفیفی بر آن ببارد ، ( به سبب خاک خوب و آفتاب مناسب و هوای آزاد ، باز هم ببار نشیند ) ، و آنچه را انجام می‌دهید خدا می‌بیند .
۲. ایثار از خواب:
گاهی اوقات انسان با اینکه خیلی متمایل به خواب هست از خواب خود می زند و این یعنی ایثار از خواب، قرآن در توصیف برخی اعمال مؤمنان می فرماید:
سوره سجده آیه ۱۶
متن آیه : تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ
ترجمه : پهلوهایش از بسترها به دور می‌شود ( و خواب شیرین را ترک گفته و به عبادت پروردگارشان می‌پردازند و ) پروردگار خود را با بیم و امید به فریاد می‌خوانند ، و از چیزهائی که بدیشان داده‌ایم می‌بخشند .
۳. ایثار از شهوت و هوس های دنیوی:
گاهی اوقات انسان در شرایطی قرار می گیرد که هر چند غریزه شهوانی او را تحریک می کند ولی انسان علیزغم خواسته نفس اماره با آن مخالفت می کند، قرآن در بیان داستان حضرت یوسف می فرماید: وقتی یوسف به سن بلوغ رسید و همسر عزیز مصر از او تقاضای امر غیر مشروع کرد یوسف با رد خواسته او و پناه بردن به خداوند گفت: نمی توان با خدایی که شأن مرا این چنین بالا برده مخالفت کرد و به خود ظلم کرد و به طور حتم ظالمان رستگار نخواهند شد.
وَرَاوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِهَا عَن نَّفْسِهِ وَغَلَّقَتِ الأَبْوَابَ وَقَالَتْ هَیْتَ لَکَ قَالَ مَعَاذَ اللّهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوَایَ إِنَّهُ لاَ یُفْلِحُ الظَّالِمُونَ / یوسف ۲۳
فَأَمَّا مَن طَغَى
وَآثَرَ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا
فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوَى
وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى / نازعات۳۷-۴۰
۴. ایثار از فرزند :
انسانها ذاتا به فرزندان خود علاقه مندند و نمی خواهند به آنان کمترین گزندی برسد اما در قرآن داستان فردی بیان شده که به خاطر خدا از همین فرزند خود علیرغم علاقه شدید به آن نیز می گذرد، قرآن در ضمن بیان خواب حضرت ابراهیم مبنی بر قربانی اسماعیل می فرماید:
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَى فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ / صافات ۱۰۲
وقتی که اسماعیل در خدمت پدر به حد کمال رسید، پدرش به او فرمود: من در خواب مأمور شده ام که تو را ذبح نمایم چه می گویی؟ اسماعیل عرض کرد: پدر به دستور عمل کن، انشاالله تحمل و صبر می کنم.(۵) اینجا ایثار پدر از نوع ایثار از فرزند بود و ایثار پسر از نوع ایثار از جان!.
۵. ایثار از خانواده:
در کنار علاقه به فرزند علاقه به خانواده نیز امری ضروری و غیر قابل انکار است ،قرآن در ضمن یادآوری داستان امتحان ابراهیم، خطاب به پیامبر اکرم می فرماید: به یاد آور آن زمان که ابراهیم عرض کرد: خدایا من اسماعیل و مادرش را در سرزمین بی آب و علف(مکه) در کنار خانه و حرم تو مسکن دادم تا در آن مکان خلوت اقامه نماز کنند.
رَّبَّنَا إِنِّی أَسْکَنتُ مِن ذُرِّیَّتِی بِوَادٍ غَیْرِ ذِی زَرْعٍ عِندَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِیُقِیمُواْ الصَّلاَهَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَهً مِّنَ النَّاسِ تَهْوِی إِلَیْهِمْ وَارْزُقْهُم مِّنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُونَ /ابراهیم ۳۷
۶. ایثار از جان:
این نوع ایثار بالاترین نوع آن به شمار می رود، زیرا جان هر فردی عزیزترین چیز برای اوست اما بودند افرادی که از همین جان عزیز هم گذشتند که نمونه های آن در تاریخ بسیار است.
وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ / بقره ۲۰۷
نکاتی مهم در باب ایثار:
۱- نیت و انگیزه عمل، فقط عشق به خداوند باشد؛
« وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ » [انسان۲۲]
«غذای خود را با اینکه به آن علاقه (و نیاز) دارند به “مسکین” و “یتیم” و “اسیر” می‌دهند و می‌گویند ما شما را بخاطر خدا اطعام می‌کنیم»
۲- آنچه ایثار می‌کند به آن نیاز داشته باشد؛
«وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَه » [۱۱]
«و در دل خود نیازی به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمی‌کنند و آنها را بر خود مقدم می‌دارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند»
۳- پرهیز از منت‌گذاری و ریاکاری:
«اَلَّذینَ یُنفِقونَ اَمولَهُم فى سَبیلِ اللّهِ ثُمَّ لایُتبِعونَ ما اَنفَقوا مَنًّا ولاَ اَذًى لَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم و لا خَوفٌ عَلَیهِم و لا هُم یَحزَنون» . (بقره/۲۶۲)
«یـاَیُّها الَّذینَ ءامَنوا لاتُبطِـلوا صَدَقـتِکُم بِالمَنِّ والاَذى کَالَّذى یُنفِقُ مالَهُ رِئاءَ النّاسِ ولا یُؤمِنُ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ…» . (بقره/۲۶۴)
۴- قانون اصی ایثار و تضحیه:
بخشش از دوست داشتنی های فرد است هرچیز که برایت عزیزتر و دوست داشتنی تر است تا از آن نبخشی به بر و ایثار نخواهی رسید.
لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ / العمران ۹۲
۵- نهادینه ساختن ایثار:
غزالى با اختصاص فصلى به «ایثار» در دائره المعارف اخلاقى خویش از آن به عنوان برترین مرتبه «جود» در برابر پایین‌ترین مرتبه «بخل» که بخل بر خویشتن است یاد مى‌کند. او نمونه‌هاى گوناگونى از ایثار را از زندگى پیامبران و اولیا شاهد آورده و در این میان به ماجراى لیله‌المبیت و برخى ماجراهاى قرآنى دیگر نیز مى‌پردازد.
وى در کتاب دیگرش از کم‌خورى، کنترل شهوت و ریاضتهاى دینى به عنوان راهکار نهادینه ساختن ایثار و تبدیل آن به ملکه نفسانى یاد مى‌کند. در آثار دیگر اخلاقى به روابط معنایى بخل و شحّ و حسد و ایثار در آیات قرآنى توجه شده و با استناد به آیه «اَلنَّبِىُّ اَولى بِالمُؤمِنینَ مِن اَنفُسِهِم» به تعمیم مفهوم ایثار در قالب ترجیح همیشگى اراده خداوند بر اراده خویش پرداخته شده و نمونه‌هایى قرآنى مانند ابراهیم در ماجراى ذبح اسماعیل معرفى شده است. بدین سان مفهوم ایثار در این دستگاه اخلاقى با مفاهیم بنیادى قرآن مانند ایمان، تسلیم، انقیاد، طاعت و رضا پیوند یافته، شبکه معنایى گسترده‌اى تشکیل مى‌دهد.
از مقتضیات و لوازم ایثار و تضحیه
۱- تربیت نفس بر تحمل سختی و پرهیز از رفاه:
فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِیکُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَن لَّمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَهً بِیَدِهِ فَشَرِبُواْ مِنْهُ إِلاَّ قَلِیلاً مِّنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِینَ آمَنُواْ مَعَهُ قَالُواْ لاَ طَاقَهَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنودِهِ قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُو اللّهِ کَم مِّن فِئَهٍ قَلِیلَهٍ غَلَبَتْ فِئَهً کَثِیرَهً بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ / بقره ۲۴۹
ترجمه : و هنگامی که طالوت ( به فرماندهی لشکر بنی‌اسرائیل منصوب شد ) و سپاهیان را با خود بیرون برد ، بدیشان گفت : خداوند شما را به وسیله رودخانه‌ای آزمایش می‌کند . آنان که از آن بنوشند از ( پیروان ) من نیستند ، و آنان که جز مشتی از آن ننوشند از ( یاران ) من هستند . همگی جز عدّه کمی از آن نوشیدند . پس وقتی که او و افرادی که ایمان آورده بودند ( و از بوته آزمایش سالم به در آمده بودند ) از آن رودخانه گذشتند ( از کمی افراد خود ناراحت شدند و عدّه‌ای ) گفتند : امروز ما توانائی مقابله با جالوت و سپاهیان او را نداریم . امّا آنان که یقین داشتند که با خدای خویش ملاقات خواهند کرد ( و در روز رستاخیز پاداش خود را دریافت خواهند نمود ) گفتند : چه بسیارند گروههای اندکی که به فرمان خدا ( توفیق نصیبشان شده است و ) بر گروههای فراوانی چیره شده‌اند . و خداوند با بردباران ( و در صف استقامت‌کنندگان ) است .
۲- تربیت نفس بر شکیبایی در بلا و امتحان:
وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ
و قطعاً شما را با برخی از ( امور همچون ) ترس و گرسنگی و زیان مالی و جانی و کمبود میوه‌ها ، آزمایش می‌کنیم ، و مژده بده به بردباران .
الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَهٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ
أُولَئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَهٌ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ / بقره ۱۵۵-۱۵۷